Меъмор Руфус Хеймекернинг Сентрал Парк Уэстдаги ҳашамдор, шинам хонасида сокинлик. Тонг оҳиста ёришиб келяпти. Бинонинг ташқи тарафини кўркам қилиб кўрсатувчи баланд деразадан қаршидаги боғ кўзга ташланади: пурвиқор тераклар сафи тонгги туман ичида. Ётоқ деразасидан ҳам боғнинг бир чеккаси кўриниб турибди. Лекин саҳармардондан уйғонган мистер Хеймекер катта деразага яқин дарахтлар ва улар ортидаги мўъжазгина кўлни томоша қилиш учун даҳлизни кесиб ўтиб, меҳмонхонага кирди. У табиатни бутун ранго-ранглиги билан хуш кўради. Шоиртабиат одам.
Хеймекер олтмишларда; ориқдан келган, бироз букчайган; қалин сочларию бароқ қошлари кузалган, оқ оралай бошлаган соқол-мўйлаби унинг озғин юзини анчайин баджаҳлроқ қилиб кўрсатади. Эгнида тасмали кўкиш, узун ва кенг халат. Ориқ, рангсиз қўли, бўғимлари бужмайган узун бармоқлари касби жиҳатидан эмас, умуман нозиктаъб киши эканлигидан далолат беради. Кўзлари ҳорғин, шу билан бирга ташвишли кўринади.
Мана, уч ҳафтадирки, хотини юрак, буйрак ва асаб касалликларидан азоб чекаркан, куни-кечагина доктор Сторм уни чеккага олиб, ҳис-туйғуларини сездирмайгина, юмшоқлик билан дўстона сўз бошлади:
— Агар рафиқангиз эртагача ўзини яхши ҳис қилмаса, мистер Хеймекер, маслаҳатлашиш учун ҳамкасбим, доктор Грейгерни таклиф қиламан. Уни яхши танийсиз. Юрак дардларини мендан кўра яхшироқ билади. («Юрак дардлари», дея ичида истеҳзо билан такрорлади Хеймекер). Икковлашиб текширамиз ва шундан сўнггина унинг тузалиб кетишига қанчалик умид қилиш мумкинлигини айтамиз. Рафиқангизнинг касали оғир, хўш, дейиш мумкинки, бедаво дардга чалинган. Лекин жуда бақувват, саботли, умуман, касалликка мардонавор қаршилик кўрсатяпти. Шундай бўлсаям… бекорга қўрқитмоқчи эмасман. Ҳозирча ортиқча ташвишланишга сабаб ҳам йўқ… ҳарҳолда аҳволининг оғирлигидан сизни хабардор қилиш бурчимиз. Бу билан, умид йўқ, демоқчи эмасман. Йўқ, йўқ, асло. Хўш, ундай деб ўйламайман. Аксинча, тузалиб кетиши мумкин. Шундоқ бўлиши мумкин… Кўрасиз, ҳали яна йигирма йилларча умр кўради. (Хеймекер хўрсиниғини аранг босди.) Аҳволига қараганда, кучга ҳам киради, аммо юраги ёмон, бу ёқда буйрак касалининг хуружи аҳволни оғирлаштирди. Юрак денг, ортиқча юк кўтаролмайдиган бўлиб қолган. Ҳозирги чоқда икки ҳисса ортиқ ишлашига тўғри келяпти. Ё у ёқлигу, ё бу ёқлик… Бир-икки кун, энг узоғи билан тўрт кунда ҳаммаси аён бўлади-қолади. Лекин боя айтганимдек, мен сизни қўрқитмоқчи эмасман. Ўзимиз ҳам ҳамма имкониятларимизни ишга солганимизча йўқ. Биз ҳали қон қуямиз. Қон қуйишнинг қанчалар нафи тегажагини гапириб ўтиришга зарурат йўқ, деб ўйлайман. Бундан ташқари, буйраги даволашларимиздан наф топиб қолса, у тақдирда аҳвол яхши тарафга ўзгарса, ажаб эмас. Такрор айтаман, менинг бурчим, сизни олдиндан огоҳлантириб қўймоқни тақозо қилади, зеро бундай мураккаб дарднинг охири нима бўлишини олдиндан билиш қийин. Оилангиз учун эски қадрдонман, сизларнинг бир-бирингиз учун қанчалар зарурлигингизни биламан… (Хеймекер унга лоқайдлик билан қаради.) Шунинг учун ҳам сизни бор ҳақиқатдан хабардор қилиб қўймаслигим мумкин эмас. Рўй берадиган нарсалар — бошда бор гаплар. Сизга маълум, ўтган йили кенжа қизим Матилдамдан айрилиб қолдим. Аммо, такрор айтаман, мисс Хеймекернинг жони узилиш даражасида демоқчимасман — ишонаманки, доктор Грейнгер икковимиз ҳали уни оёққа турғизамиз. Умидим катта.
Доктор Сторм ҳамсуҳбатига чин дилдан ачиниб қаради: «Ахир у кексайиб қолган, хотини билан шунча йил яшади, унга ўрганган, айрилиш оғир бўлади…» Хеймекер бўлса, хайкалдек қотганича, қанақа масхарабозлик бу, атрофимда бунча айланишади, деб ўйларди. Ёши олтмишга бориб қолди, ҳамма нарсадан чарчади, яшаб чарчади; уйланганидан бери ҳали бир кун бўлсин ҳақиқий бахт нималигини туйиб яшагани йўқ; нарсаларни ташқи кўринишига қараб баҳолайдиган хотини эса, эрини ўзи билан бахтли яшайди деб билади… Мана, доктор ҳам унга севимли рафиқасининг меҳрибонликларига муҳтож қари чол, деб қараётир… Хеймекер беихтиёр қўлини кўтариб, ғалати силкиди.
Фарзандлари ҳам уни хотинининг меҳрига муҳтож, у билан бахтиёр деб билишади; хизматкорлари ҳам, дўстлари ҳам шу фикрда; лекин бу, ҳарҳолда, ҳақиқатдан йироқ, ғирт ёлғон. У — бахтсиз. У ҳаммавақт — ўша янги уйланган чоғидан бери — ўттиз бир йил мобайнида муттасил бебахт. Шу йиллар ичида сиқилмаган, яширин истаклари оғушида ўртаниб, ниманидир қўмсамаган бирор кун бўлмаган: бу ҳақда ҳатто ўйлашга ҳам ботинмасди. Битта нарсани — боши очиқ, яъни, Эрнестина билан учрашмаган пайтларидек эркин бўлишни истарди.
Аммо табиатан ва олган тарбиясига кўра, одатдагидек расм-русмдан четлашишга ботинмасди, шу билан бирга, унинг ҳукмидан ташқаридаги кучлар — табиатнинг ўзи, урф-одат, жамоат фикри ва ҳоказо-ҳоказолар — унга ҳокимлик қилар, меъмор буларга қарши курашишга ожиз, оқимга қараб сузарди. Ҳа, у шунчаки оқимга қараб сузарди. Вақт, тасодиф ёки яна кутилмаган бир нарса ҳаётини яхши тарафга ўзгартириб юбориши мумкинлигига яширинча умид боғларди. Лекин бу ҳол юз бермади. Ана энди у — ҳорғин, қартайган ёки ҳарҳолда тез қариб бораётган бир кимса — ожизлиги учун ўзини қораларди. Нега у ҳатто бирон нима қилишга уриниб кўрмади? Нега у кечикмасидан бу кишанларни узиб ташлашга уринмади? Шундай қилганида руҳини, ҳаётга, унинг ранго-ранглигига бўлган беқиёс муҳаббатини сақлаб қолармиди? Лекин, афсус, у буни қилмади. Энди нима, аччиқ ҳасрат-надомат чекишга маҳкумми у?
Бир кун аввал докторнинг сўзларини тингларкан, ўзини совуқ истеҳзо билан тиржайишдан зўрға тутиб турарди: ахир хотинининг тирик қолишини истамасди-да, ҳарҳолда, ўша дақиқада унга шундай туюлганди. Ўзи ҳам ҳаддан ортиқ чарчаган. Деярли бир кеча-кундуздан бери аччиқ ўйлар оғушида, ҳозир ҳам дераза ёнида ўтирган кўйи, нарироқдаги хиёл ёришган, тонгги туман ичидаги бинога тикиларкан, сочини силаб қўйиб, оғир хўрсинди.
Мана шу азобли ойлар, йиллар мобайнида, шу ерга кўчиб келганларидан бери у (лекин ундан илгари ҳам шундай бўларди) хотини уйғонмасидан дераза ёнига келарди-да, ўйга толарди. Сўнгги йилларда бир-бирларидан шунчалар йироқлашиб кетдиларки, ҳатто алоҳида хоналарда ётишарди; умуман, хотини бунга аҳамият ҳам бермасди. Ҳаёт унинг учун амалий ишлардангина иборат эди: хотини номига доғ туширмаса, жамоат ичида згалланган мавқени, обрўйини сақласа бас. Аксарият пайтлар ўтган кунларига назар ташларкан, ҳаёти ўзи орзу қилганчалик эмаслигига ачинарди… Унинг орзулари ушалгандами?!.
Ҳали вақт эрта эди, кулранг осмоннинг шарқ томони пушти рангга бўянди. Хеймекер ўйчан ва ғамгин бош чайқаб ўрнидан турди, даҳлиздан ўтиб хотинининг ётоғига кирди; каравот ёнидаги оқсоч қаттиқ ухларди; доктор унга бемордан огоҳ бўлиб туришни буюрган-у, лекин чарчоқ устун келган. Озган, заифлашиб қолган хотини ҳам уйқуда эди. Ўзининг жони ҳам азобда эканлигидан қатъий назар, меъмор вақти-вақти билан унга ачиниб ҳам қўярди. Бўлмасам, шунча йиллар илгари у нега бундай даҳшатли хатога йўл қўйди. Балким гуноҳ унинг ўзидадир: ёшлигида нега ақллироқ эмас экан. Шундай қилиб у, оҳиста юриб, ўз хонасига кириб кетди, яна ўрнига ётди-да, хаёлга толди.
Хотини қаттиқ оғриб, оғирлашиб қолган кейинги кунларда у тонготарда уйғонар ва хаёл сурарди. Ташвишли, тартибсиз хаёллар шунчалар азоб берардики, уйқусини ҳам йўқотганди. У айниқса, руҳан чарчаган, ўзини йўқотиб қўйганди. Нима ҳам қилсин, ҳаёт азоб бермоқда. У ҳақиқий севгини ҳеч қачон билган эмас, уйланганига озмунча йил ўтдими, шу йиллар мобайнида у садоқатли, жонкуяр ва севимли бўлди… Ҳа, рафиқаси уни ўз билгича севарди. «Ўз билгича», — алам билан шивирлади у.
Кўп ўтмай туриш, кийиниш керак. Хотинининг аҳволи ёмонлашиб қолмаса, ҳар вақтдагидай идорасига бориши зарур. Лекин… Лекин у омон қолармикан-а? Шу вақтгача дардга бардош бериб келаётган бўлсаям ҳарҳолда заиф… Ахир у ҳам эрининг ёшида-да… Бундоқ оғир дардга дош беролмаслиги мумкин? Унда яна эркин бўлиб қолади ва ҳеч ким уни маломат қилолмайди. Шунда истаган жойига бориши, хоҳлаган ишини қилиши мумкин ва унга ҳеч ким халал беролмайди. Турмуш қурганларидан бери хотинининг биринчи бор оғир дард тортиши. Бир ойдирки, у ҳаёт билан ўлим оралиғида: бугун аҳволи яхши бўлса, эртасига ёмон, лекин шундай эса-да, ҳали тирик — ажали етган дейишга ҳам ишончи комил эмас, аммо ҳоли яхшиланаётгани ҳам йўқ. Доктор Стромнинг айтишича, қўққисдан унда юрак хуружи зўриққан — энг хатарлиси шу, буни қандай муолажа қилиш номаълум.
Шу вақт давомида Хеймекер, одатига кўра, хотинига жонкуярлик қилди. У ҳамма вақт юмшоқ, кўнгилчан: доимо хотинининг тилагини бажо келтирар, имкони қадар ҳаммасини ўрнига қўярди. Хотини, фарзандлари мамнун ва бахтиёр бўлганларида севинарди… Эндиликда фарзандларидан ҳам кўнгли қолган, бунда энг аввало хотинини айбдор деб биларди… Ёшлигида қийинчиликда ўсгани ёдида бўлганидан Хеймекер доимо унга ачиниб келган эди: лекин турмуш қурганларидан кейин ҳам ҳеч қачон бахтли бўлмади. Ҳа, хотиним кўп жафолар кўрган деб таъкидларди у оғир дақиқаларда, лекин унинг ўзи-чи?.. Аёл кишига буларни кўтариш оғирроқдир балки… Лекин ахир қалбида эрининг муҳаббати бор-ку! Хотини шундай ҳисоблагани учун қалби осуда. Ваҳоланки, Хеймекернинг ўзи бундан мосуво. Ўзининг эса, рафиқам деб севиши мумкин бўлган хотини йўқ, бўлган ҳам эмас. Оҳ, у қанчалар орзу қилган эди-я!
Шу куни у идорага кетаётиб (идораси Мэдисон хиёбонига чиқадиган осмонўпар бинолардан бирига жойлашган эди) Сентрал-Парк Уэст ёнидан ўтаётиб қатор саф тортган дарахтларга, офтобга ғарқ бўлган уйларга қараркан, борлиғини яна аччиқ фикрлар чулғади. Йўлкаларда гўдак кўтарган энагалар уймалашар, болалар ўйнар, кимлардир секин-оҳиста сайр қилар, бошқалар ўз ишларига шошиларди. Фақат кўкламдагина, ўшанда ҳам аҳён-аҳёнда бир бўладиган ажойиб кун эди. У атрофга, айниқса болаларга ва кўклам либосида хизматга шошилаётган ёшларга қараркан, хўрсиниб ўйлади: қани энди яна ёшариб қолса! Улар — ўт-олов; диллари тўла орзу-умид! Улар учун ҳамма нарса олдинда. Хоҳлаганларини излашлари, танлашлари мумкин… На йиллар ва на вазиятлар уларнинг йўлига ғов бўла олади! Ахир буларнинг ёшида у ўзини бемаъниларча боғлаб бергани каби тутуриқсизликни ким қилипти? Эҳтимол юзинчи бор ўзини шундай сўроққа тутаётгандир. Балким ҳар бирининг гўзал севгилиси бордирки, бунақасини у ҳеч қачон кўрмагандир. Балки…
У фикрларга толганича идорасига, энг баланд иморатларнинг юқори қаватига чиқди ва пастдаги ястанган шаҳарга ҳорғин тикилиб қолди. Бу ердан шаҳарни кесиб ўтган иккала сой, қатор гумбазлар, узоқдаги биноларнинг девори кўринарди. Шу пайтгача унга мана шулар яшашга ва умид тутишга кўмаклашарди. Шуларнинг бари ёшлигида уни қанчалар илҳомлантирарди… Умуман, у пайтларда бошқа шаҳарда истиқомат қиларди. Ҳатто ҳозир, шинам хонадонидан ҳам кўра бу ерда, идорада ўзини эркинроқ ҳис этарди. Бу ердан туриб пастда ястанган шаҳарни томоша қилиш, хаёл суриш мумкин… ёинки, муккасидан ишга кўмилиб, шахсий ҳаёти ўнгидан келмаганини унутса бўлади. Катта шаҳар, ўзи яратган ёки қурган бинолар, хотини билан маслаҳатлашмай танлаган салоҳиятли ва садоқатли ёрдамчилар — мана шулар ичида ўзини, доимий ички дардини — ҳаёти беҳуда кетганини унутарди.
Рафиқаси дардга чалингандан кейин рўзғор ташвиши илгари улар хизматида бўлган мисс Элфрид деган ўрта яшар синчков аёлга топшириб қўйилган эди: унга Эстер деган оқсоч кўмаклашади — дастурхон ҳозирлайди, эшикни очади, умуман, нимаики лозим бўлса, ҳаммасини бажо келтиради; булардан ташқари беморга икки ҳамшира қарайди — бири кечаси навбатчилик қилади, иккинчиси кундузи парваришлайди. Икковиям соғлом, кўк кўз. Ҳа, дадил, хушчақчақ ёшлар — у ҳеч қачон ўзининг шундай бўлганини билмайди. У лоқайд қарайди. Бундан бу ёғига ҳам ҳамма вақт шундай қолса керак.
Шунингдек, фарзандлари Уэсли билан Этельберта (хотини эрининг иродасига қарши бориб қизини шундай атаганди) ҳам оналари устида парвона. Улар аллақачон уйли-жойли бўлиб кетишган, икковиям болали, шаҳарнинг турли тарафида яшашади. Оналарининг саломатлигини сўраб, ҳар куни қараб туришади, баъзида кун бўйи ёки бутун оқшом ота-она уйида бўлишади. Этельберта онаси касалга чалиниши билан уларнинг уйларига кўчиб ўтиб, рўзғор ташвишларини ўз зиммасига олишини таклиф этди, лекин мисс Хеймекер бунга розилик бермади: у топшириқ беришни хуш кўрар ва ҳозирча бундан воз кечишни истамасди. Ахир жуда ҳам оғир касал эмас-ку, сўраб-суриштириш, буйруқ бериш қўлидан келади. Булардан ташқари, мисс Элфрид мистер Хеймекерга унинг худди ўзидай ғамхўрлик кўрсатиши мумкин.
Аммо ҳаққига кўчилса — кўпинча мушкул пайтларда ҳақиқат юзага чиқади — унга қулайликлар эмас, балки меҳр-оқибат ва муҳаббат етишмайди. Ахир у ҳеч қачон, ҳарҳолда аллақачонлардан бери, иккови туғилиб ўсган Мичиган штатидаги Маскигонда яшаган чоқларидан бери, хотини ўн беш яшар, у эса ўн етти яшар чоғидан бери севмайди-ку! Бир-бирларини илк кўрган кунлариданоқ ёқтириб қолганлари ҳозир ғалати кўринади. Рафиқаси у чоқлар ўша ерлик дорихоначининг фарзанди — ундан хиёл ёш, хушрўйгина қиз эди. Сўнгра, муҳтожлик уни, бир амаллаб йўлини топиб олиш учун ўша шаҳардан кетишга мажбур қилди. Қизга тез-тез хат ёзиб турди — хаёлида қиз дунёда ҳаммадан ҳам кўра яхшироқ эди. Аммо тақдир унга кўмакка келишга шошилмас, орзуларининг рўёбга чиқаришга ошиқмасди — у узоқ йиллар Эрнестинадан йироқда бўлди, уйланишга имконият топмади, бу орада ўзи англамагани ҳолда ҳаётга бошқача кўз билан қарай бошлади. Бу қандай рўй берганини айтиш қийин, лекин… у катта шаҳарда яшаб, кўпни кўрди, кўпни билди, қиз учун эса, ҳаммаси аввалгидай: Хеймекер янги одамларни кўрар, дадилроқ парвоз қилар — буларнинг бари қизга ва уларнинг муҳаббатига қарши фитнадай туюлар эди; аммо у чоқлар буни англаб ололмасди. Ўзида рўй бераётган ўзгаришларни у ҳаддан ташқари секин англаб етаётибман чоғи, деб ўйларди.
Кейинчалик, ўша пайтдаёқ, эсим борида этагимни ёпиб, Эрнестина билан орани очиб қўйишим керак эди, деган ҳам ўзига. Вақт ўтгани сайин иложини қилолмасди. Албатта, бу билан қизга алам етказар, ўзига ҳам осон бўлмасди, аммо бугунги кунда қийналиб ўтирмасди-да! Ҳа, ўша чоқларда жудаям тажрибасиз эди, ҳаётни яхши билмасди: расм-русумлар, ғарбнинг қолоқ урф-одатлари билан ўралашиб қолганди. У унаштиришни, кейинчалик бориб муваффақиятсиз чиққан тақдирда ҳам, ҳарҳолда зиммамга масъулият юклайди, деб ҳисобларди. Виждонли киши сўзидан қайтмайди — унинг юртидаги тақводорлар шундай ҳисоблашади.
Ҳа, ўшанда Хеймекер қизга хат ёзиши, у билан сўзлашиб олиши мумкин эди. Лекин ҳаддан ташқари назокатли ва кўнгилчан бўлганидан ўз хатоси ҳақида сўз очишга ботинмади. Кейин эса, вақт ўтди. Хеймекер уни хафа қилишдан, қалбини, ҳаётини чил-чил қилишдан чўчиди. Энди эса… Ўз ҳаёти нима бўлди! Ўша йиллар она юртига неча бор келди, хато қилганини ўшанда тушуниши, унга хотима қўйиши, агар ақли ва жасорати етса қутулиб, эркин бўлиб олиши мумкин эди… Йўқ, ундай қилолмади. Бурч туйғуси, ўзи туғилиб ўсган чекка шаҳарда ва умуман, Қўшма Штатларда ҳукм сурган қарашлар, расм-русумлар, сўнг ундан нималарни кутаётганлари, қиз нима кутаётгани ва нимани кутиш мумкинлиги ҳақидаги фикр — мана шуларнинг бари унинг оёқ-қўлини чамбарчас боғладию Эрнестинага ҳеч нима демади. Муносабати ўзгарганини ҳам, муҳаббати ёниб кулга айланганини ҳам айтмади — бунинг ўрнига унга уйланди-қўйди. Ё парвардигори олам, бунчалар тентак бўлмаса-я!
Ҳукм сурган одоб қоидаларига мувофиқ хато қилган экан, унинг бурчи шундан қайтмаслик ва тушкунликка тушмасликни тақозо қилади; бошқа чоқда эътибор берилмасаям, никоҳ борасида сўзда турмоқ жоиз. Ҳарна бўлгандаям у ўзини бебахт ҳисобламай туролмайди. Ҳа, у бебахт. Одамлар нима дейди, одамлар нима деб ўйлайди, деб ташвишлангани ва ўша урф-одатлар сиртмоғидан чиқолмаганидан мана шу узундан-узун йиллар мобайнида Эрнестина билан бир хонадонда яшаб келади, кўнглини овлайди, ўзини бахтли «ажойиб жуфт» қилиб кўрсатиб келади. Аслида эса, у бахтсиз, жудаям бахтсиз эди. Хотинининг туриш-турмуши, расм-русумларни қаттиқ тутиши, умуман ҳамма вақт ёнида ҳозиру нозирлиги жиғига тегарди. Доктор Стормнинг гаплари ранжитди: агар хотини вафот этса, мусибатда қолади, деб ҳисобласа керак. «Сизга ким ғамхўрлик қилади?» дегандай бўларди Стормнинг боқишлари. Э, ғамхўрлигининг нима кераги бор, вақтинча бўлса ҳам танҳо қолса, истаганини ўйлаб, тилаганини қилса; рўшнолик кўрмаган ўша узундан-узоқ йилларни, ўз терисига сиғмаган мунофиқлик йилларини унутса…
Наҳотки, жон-жонидан ўтиб кетган бу аҳволдан ўла-ўлгунича қутулолмаса? Бирпасдан сўнг бу фикрларинг учун ўзингни ўзинг койийсан… Ноҳақ, бешафқат, бераҳм ўйлар… Инсоннинг обрўси, унинг жамиятдаги ўрнини белгиловчи жамоатчилик фикри — бу ўйлари учун уни аёвсиз қоралаган бўларди.
Шу йиллар давомида ўзини ҳам, бошқаларни ҳам қурбон қилганини сездирмади. Афсонавий ёш Спартак каби ич-этини кемираётган тулкини ҳамманинг кўзидан яширди. У шикоят қилмасди. Ахир, ахлоқ қоидалари нуқтаий-назаридан қараганда, у намунали эр эди-да! Ҳа, албатта, ўзининг жамиятда тутган ўрнини, фарзандларининг аҳволини эслашининг ўзи кифоя. Хотини-чи? Мана ҳозир оғир дардга чалиниб ётган, на моддий, на маънавий муҳтожликни эсламаётган бир пайтда, ишончи комилки, Хеймекер намунали эр! Шу йиллар мобайнида хотини бирон марта бўлсин унинг муҳаббатига шак келтирмади, бунчалар бахтиқаролигини ҳис этмади… Эрнестина, ҳозирги кунда ҳам севади, деб хаёл қилмаса-да, ҳарҳолда, эрим мен билан ўзини яхши ҳис қилади, биргаликда бунёд этган хонадони, бирга тарбиялаб ўстирган фарзандлари уни қувонтиради, охиригача шундай бўлиб қолади, деб ишонса керак. Охиригача! Бутун шу йиллар мобайнида у ўз ҳаётини, болаларининг ҳаётини ва қўлидан келганча эрининг ҳаётини ҳам ўз ўлчови ва ўз диди билан бичиб келди, шунинг баробарида доимо ҳаммасини у тилаганча қилаяпман, деб ҳисоблади, ҳарна бўлганда ҳам эри учун ва оила учун яхши қилаяпман, деб билди.
Умум қабул қилинган қоидаларга қанчалар қаттиқ риоя қиларди у! Хотини, ўзича, қандай яшашни аниқ биламан деб ўйларди, ваҳоланки, қачонлардир уйида ўргатганларинигина биларди: унда ҳамма нарса ҳақида фақат америкаликларга хос тасаввур бор эди. Таниш-билиш орттириш, болаларни тарбиялаш ва ҳоказо масалаларда, у кўнмаган кезларда ҳам, хотинининг айтгани бўларди; хурсандчиликлар, ўйин-кулги, дўст-ёр танлашда ҳам у умум қоидадан четга чиқмас, бунда ҳам ўзиникини ўтказарди. Албатта, кичик можаролар бўлиб турарди — қайси бахтли оила бусиз яшайди — шундай чоқларда ҳар доим Хеймекер ён берар, албатта ўзини бажонидил ён берган қилиб кўрсатарди.
Нега ҳам нолисин? Эрининг бунчалар бахтсизлиги хаёлига келармикан Эрнестинанинг? Йўқ, сира хаёлига келмайди. Туғилиб ўсган шаҳарларида ҳам, бу ерда ҳам барча қон-қариндошлару таниш-билишлардан тортиб (у чертиб-чертиб таниш орттирарди, казо-казолар билан яқинлашар, бошқаларни назар-писанд қилмасди) ўзигача, айниқса ҳозир унга нима мақбулу нима номақбуллигини, фикр-ўйларини фақат хотини билади, деб ҳисоблашарди. Хеймекер эса, хомушгина жилмайиб қўяқоларди.
Хотинининг назарида никоҳ, айниқса, уларнинг никоҳи — буюк мўъжиза, бу муқаддас риштани ҳеч нима узмаслиги керак. Умрда фақат бир марта севиш мумкин. Шу юкни зиммангга олдингми ёки қизга унашдингми—сўзингнинг устидан чиқмоқ — сенинг бурчинг. Фотиҳани бузиш, хотинга хиёнат қилиш ёки ҳеч бўлмаса лоқайд қараш — бу жиноят, куфр. Бундай нобакор аблаҳлар инсон деб аталишга номуносиб, ер юзасида уларга ўрин бўлмаслиги керак.
Хўш, у-чи? Унинг қисмати-чи? Адашган бир кимсанинг қисмати-чи? Унинг ҳоли нима кечади, у тинчлик ва бахтни қайдан топади? Бунда, ер юзидами ёки фақат кўкда, малоикалар ҳузуридами? Эрнестина ҳали-ҳануз бунақа нарсаларга ишонади. Майнавозчиликни қаранг-а! Барча дўстлари Эрнестинанинг ўлими унинг учун катта бахтсизлик бўлади, деб ҳисоблайди, бошқача бўлиши мумкинми? Ҳаммага маълум, одоб-ахлоқ қоидаларига кўр-кўрона ишонч — мана нималарга олиб келади. Ё тавба!
Лекин бунисиям ҳолва! Энг даҳшатлиси, ўзининг қарашларини, тўғрироғи, орзу-умидлари, ҳис-туйғуларини тушунмаган арзимас, калтабин аёлга уйланганини йиллар ўтгани сайин равшанроқ ҳис этгани ҳолда, ёшлигида адашганлиги сабабли, умрининг охиригача ўша билан ўтиб кетишга мажбурлигидир.
Ҳа, албатта, Эрнестинанинг яхши томонлари оз эмас: меҳрибон, ғамхўр, эпчил, ажойиб бека: бунисини инкор этолмайди, лекин бари-бир улар бегона, илож қанча. Муҳими, унинг сочидан тирноғигача турли шартлиликлар билан лиммо-лим калтабин аёл эканини, ўзининг табиатан санъат соҳиби бўлиб, орзу-умидли, хотини тушуниб етмайдиган, хуш кўрмайдиган, элас-элас тасаввур этадиган умумий нарсалар ҳақида ўйлашини аллақачон англаб етган эди. Унинг санъатининг бутун моҳияти — гўзаллиги ва шакли-шамойилининг нозиклигини у хиёл бўлса ҳам тушунармиди? Эри учун мана шуларнинг қанчалар катта аҳамиятга моликлигини ҳеч қачон англаб етганми? Йўқ, албатта, Эрнестина буларнинг ҳақиқий қимматини ҳеч қачон билмаган. Меъморлик? Санъат? Унинг учун булар нима деган нарса? Агар истаганида ҳам буларни у тушуниб етишга қодир эмас эди. Эндиликда у ҳеч кимдан тушуниш ва ҳамдардликни кутмайди. Ҳа, аслида ўзи ҳеч қачон бунга интилмаган ҳам, ахир хотини ҳам, атрофдагилар ҳам бунинг учун уни қоралаган бўлардилар, ҳатто ўзи ҳам буни бир қадар яхши эмас, деб биларди-да.
Ахир туйғулари ва истакларини одоб-ахлоқ қоидалари доирасига қамаб бўлмайдиган одамнинг, уни тушуниб етмаган, руҳий олами билан асло қизиқмаган мана шу Эрнестинага ўхшаш аёлни хотинликка танлашига табиат қандай йўл қўяркин-а? Ёки бу муҳаббатнинг кўрлигиданми ёки табиат санъаткор қалбига атай озор берадими? Унга душманлик қилиб эмас, йўқ, балки қум чиғаноққа азоб бериш билан марваридни бунёд этгани каби, азоб яратажак гўзаллик учун санъаткор қалбига озор беради… Шундай бўлса керак… У қурган барча улкан ва ажойиб бинолар — ҳамма шундай деб ҳисоблайди — ҳаётида бошқа муҳаббат ва бўлак гўзаллик бўлмаганидан уларга бутун қалбини бахшида қилгани учун ҳам шунчалар кўркам ва муҳташам бўлса керак. Шафқатсиз табиат!.. Инсоннинг орзуси — ҳар бир инсоннинг орзуси ушалишига сира ҳаракат қилмайди!
У Эрнестинага уйланган чоғида — ўзи ҳаётдан нима исташини, йиллар ўтгани сайин туйғулари қанчалар ўзгара боришини аниқ тасаввур қилиш учун ёшлик қиларди — унга маслаҳат бериб, вақтида уни тўхтатиб қоладиган кимсаси йўқ эди. Давр руҳи шундай эдики, ҳамма нарса уни мана шу ҳалокат томон етакларди. Гўё бу — табиат иродаси эди. Оила, фарзандлар — ўша чоқларда ҳамма нарсанинг ибтидоси ва интиҳоси, борлиқнинг мақсади ва мазмунини шунда кўрардилар. Қанчалар бебурд назария! Қандай хатога йўл қўйганини кеч тушунди, одатдаги тасаввурлар ва вазият чамбарчас боғлаб олгандан кейингина тинчини, руҳий мувозанатини йўқотди-ю, лекин бирон марта бўлсин ростакам ғазабланмади — бирон марта ҳам.
Аксинча, буларнинг барини зўр бериб хотинидан яширди, негаки унга раҳми келарди; лекин у гўзалликни, хусусан хотини бутунлай маҳрум бўлган руҳий ва жисмоний гўзалликни қўмсар, бу интиқлик эса, бора-бора чидаб бўлмайдиган даражага етди. Кунлар ўтгани сайин васвасага йўлиққандек ва қандайдир бир бошқа, бошидан кечирмаган нималарнидир орзу қилгани-қилган эди. Наҳотки, орзулари ушалмайди, наҳотки ҳеч қачон ҳеч нима ўзгармай шундоқлигича қолиб кетаверади? Нақадар даҳшат! Ахир умр қисқа, ундан ташқари, энди ортиқ ҳеч нима бўлмайди, ҳеч нима… Шубҳасиз, Эрнестина бир пайтлар хушрўй бўлган, лекин вақт шуни кўрсатдики, на жисмонан ва на маънавий жиҳатдан ҳеч қачон уни жалб этмаган. Бир пайтлар чиройли бўлганидан бирон наф бормиди Хеймекерга? Йўқ. Умуман олганда, йигирма етти йилдирки, Эрнестина билан кечган ҳаёти унинг учун оғир юк, бошқа нарсалар ҳақидаги орзулари эса, йиллар ўтгани сайин ортиб, зўрайиб бораётир…
Мана, у қаридиям, хотини, худо билсин, оламдан ўтаётиптиям шекилли, энди унгами, хотинигами бир нима бўлиши барибир эмасми, балким, барибир эмасдир… Агарда озгинагина фурсат, ўлмасидан бурун бир озгина эркин бўла олганда эди…
Эркин бўлмоқ! Эркинлик!
Бошқа аёлларнинг ҳусн-жамоли, уларнинг чеҳраси, сирли боқишлари қанчалар жалб этарди-я, лекин у одоб-ахлоқ қонунлари доирасидан ўтишни истамаган: ўзининг на руҳий хусусияти ва на ҳаётий мулоҳазаларига кўра Хеймекер, умуман, бундай қилолмасди; аммо шунга қарамай, хотини ҳамиша аламини қўзитиб, хиёнат қилмасин деган қандайдир бир ғалати мантиққа кўра, аёлларга ёқадиган гап жиҳати йўқлигини, қомати келишмаганлигини, эркакларга хос қандайдир жозиба етишмаслигини, шу сабабдан бирор бир жувон унга муҳаббат қўя олмаслигини зўр бериб уқтириб келарди. Азбаройи шифо, хотини уқтирарди-я! Унга, неча-неча аёлларнинг интилувчи, чорловчи нигоҳлари таъқиб қилган кимсага-я!
Сенга раҳмим келганидан текканман, деб ишонтирарди хотини. Хеймекер баҳслашиб ўтирмасди — майли, шундай деб ўйласа ўйлайқолсин; лекин ўзининг ҳам раҳми келарди-да Эрнестинага. Аниқ, учраган аёл кўз сузар, ёлворгандай мулойим жилмаярди, бундай пайтда хотини ундан ҳеч қачон Дон-Жуан чиқмаслигини: бесўнақай, сусткаш, кўримсизлигини, ўзидан бўлак аёлга ёқмаслигини уқдирарди! Эҳ, хотин-а, бунга ҳеч қандай зарурат бўлмаса-да, назарида, келажакда дуч келиши мумкин бўлган хатарларга қарши курашиб, шу бир гапни такрорлайверарди, ваҳоланки, у бунга ҳеч қачон йўл қўймаган, хиёнат қилишни хаёлига ҳам келтирмаган. Аммо хотини шак-шубҳалар билан унинг қалбини заҳарламоқчи бўлган: ўзига, ўз санъатига кўп бино қўймасин деган… Шундай эса-да, аёл латофати, уларнинг боқишлари қанчалар мафтункор — сўнгсиз, беқиёс бахт ваъда қилмаганмиди унга?! Нега ҳаёти ўнгмади?
Ҳа, у бир аччиқ ҳақиқатни англади: табиат инсон қисматига бутунлай бефарқ, сен яшайсан, ҳаракат қиласан, ҳукмрон сезгининг йўллашига кўра нимагадир интиласан — табиат шу сезгини ато қилган-у, лекин сен бахтлимисан ёки йўқми, бу билан сира-сира иши йўқ. Ўзинг учун ўзинг жавоб бер, йўлингни белгила ва бу йўлдан сира оғишма, йўқ эса — тубанликка юз тут, йўққа чиқ, сени руҳий ўлим кутади. Табиат бефарқ. «Ройишлар хушбахтдир». Ҳа, шундай. Тўғрироғи: кучлилар хушбахтдир, зеро улар ўз бахтларининг ижодкорларидир. Йиллар мобайнида у буни биларди: нимадандир умид тутиб, ҳаракат қилмас, ҳаммаси ўз навбати билан борар, азоб чекарди. У ҳамма вақт ҳаёти ўнгмаганини тушунар, лекин шунга қарамай, шартли таомилларга кўникиб кетганлигидан ҳаракат қилишга уринмас, бунга иродаси етмасди. Иродаси етмасди — ҳаммаси шунда, у ҳар доим шундай эди. У истаган нарсаларини ўйлаган ва уни бажо келтирган кимсаларга худди қўлга тушган қуш, қафасдаги ҳайвон сингари ўша тутқунлик масканидан туриб қарарди. Неча-неча зиёфатларда, кўчада, ҳатто ўз хонадонида, унга етишмаган ҳаловатлар, хоҳишлар — аёл боқишлари, табассумларини учратган. Лекин барибир, ўз бурчини, дин қатағон қилган нарсаларни, ахлоқ-одоб қоидаларини бузишга юраги дов бермаган, аксинча, одамларнинг эриш қарашларидан қўрқар, Эрнестинанинг тинчлигини, унга қанчалар ишонишини, ўз мавқеи, фарзандларининг келажагини ўйлар — шу боисдан ҳам зоҳидлардай бари ҳаваслардан ўзини тияр, улар ҳақида ўйламасликка ҳаракат қиларди. Бу жуда оғир, дардли эса-да, шундай бўларди.
Ҳозир ҳам унга бир қаранг — ҳали унча қари эмас, йўқ, қариган эмас, лекин ҳаётдан толган ва деярли ҳамма нарсага лоқайд. Бутун шу йиллар мобайнида орзу қилиб келди, уни тушуниб ета оладиган, ундаги бари нарсаларни — ҳис-туйғулари, фикрўйлари, истеъдоди, ҳаётга ва санъатга бўлган қарашларини дилига яқин деб биладиган туйғун ва мушфиқ ёрни озру қилди… Ахир қаердадир шундай аёл бордир-ку! Лекин бутун шу йиллар мобайнида ёнида фақат Эрнестина қомат қўйди — ва мана не аҳволга тушди…
Хотини совуқ, ёқимсиз ҳам эмас, асло… Шунчаки, у орзулаган аёл эмас-да… Унинг учун гўзаллик барча кўринишларда — шакллар, бўёқларда аҳамиятлидир, аёл гўзаллиги, унинг ҳусн-жамоли, хушбичимлиги ва Хеймекер туйган нозик фикр-туйғулардан холи бўлмаган ақли-фаросати аҳамиятлидир унинг учун… Лекин шундай аёлни яқиндан кўриш унга сира насиб этмади. Ҳа, ҳа, насиб қилмади. Бу ҳақда у ўзидан бўлак ҳеч кимга юрагини очолмасди. Шундай қилса ақлсизлик бўларди, уни жамиятдан чиқариб ташлашарди: зеро унинг даврасида (тўғрироғи, хотинининг даврасида, ахир таниш-билишларни орттириш хотинининг иши эди-да) бундай фикрлар анқонинг уруғи.
Лекин ҳаммо бало шундаки, ҳозир у ҳатто мана шу фикрлари билан яширин нолишларию тақдиридан норозиликлариёқ жиноят эмасмилигини ҳис қилолмайди. Эр-хотин, улар бахтлими-йўқмилигидан қатъий назар, бир-бирига садоқатли бўлиши керакмасми? Бир ёстиққа бош қўйган эркак билан аёл учун: умрда фақат бир марта севиш керак, деган ички қонуният йўқмикан? Бу қонун олдида ҳамма фикр ва иштиёқлар, қандай бўлишидан қатъий назар, инсоннинг азоб-уқубатлари ҳечдир. Черков шундай дейди. Қонун ҳам, жамоат фикри ҳам буни қувватлайди. Буни бузиш — енгиб бўлмайдиган жуда кўп тўғаноқлар, ҳал этиб бўлмас вазифалар билан юзма-юз келишга, яқинларни азобга солиб, фарзандлар келажагини расво қилишга олиб боради. Ишқилиб, бурчини адо этса-ю, оиласини бузмаса, ҳеч кимни азобга солмаса, юрак-бағри куйиб кул бўлса бўлсинки, берган сўзининг устидан чиқса, атрофдагилар ва ҳатто ўз кўзи олдида яхши бўлмайдими? Худди шу фикрга асосланиб иш тутаётганини ўйлар, шундай иш тутардй… Шундай бўлса-да… у неча бор шубҳа ўтида ўртанди ахир!
Яна шу томони ҳам бор. Кўпчиликнинг фикрича, мисс Хеймекер яхши, садоқатли рафиқа: илк чоқларидф тағинам кўркамгина эди, кўнгли ириб, қийналиб юрадиган ҳолда эмасди. Кейин болалар дунёга кела бошлади. Тўнғичлари, унинг эмас, хотинининг қандайдир бир уруғи шарафига Элуэл деб аталган ўғиллари бор-йўғи икки йил умр кўрди; кейин Уэсли туғилди, ундан сўнг Этельберта — бу исмни у ўлгудайин ёмон кўрарди! Хеймекер қизига ўзи севган исмни қўймоқчи бўлди, Отилия деб ёки онаси хотираси учун Жэнет деб атамоқчи эди.
Қизиқ, уни яширин ташвиш ва ҳаётидан қониқмаслик қийнаб келишига қарамай, фарзандларининг дунёга келиши ва бечора Элуэлнинг вафоти оилага қаттиқроқ боғлади: у кичкиналарга ғамхўрлик қилиш кераклигини ҳис қилар ва бундан севинарди… Лекин, афсуски, бу ҳам уни хотини билан сира яқинлаштирмади. Агар ўртада болалар бўлмаганда, ортиқ тоқат қилолмай, уни ташлаб кетарди. Кичкинтойларнинг ўзларига хос ташвишлари кўп эди, лекин гўдакликларида улар жудаям ширин, аломат эдилар. Айниқса, Элуэл. Лабинг билан бўйнини қитиқласанг, бас — роҳатланиб, жимитдай бурнини шунақангги бужмайтирардики, севиниб шундай қаттиқ кулардики, унга қараб туриб яйраб кетардинг. Ўша чоқларда Хеймекер бу ножўя, бузуқ фикрларни урф бўлган ахлоқ нормаларига, одатдаги ҳаёт қоидаларига зид билиб, шундай ўйга боргани учун ўзини қораласа-да, борган сайин хотинидан узоқлашиб борарди! Хотинини хушламаслигига қарамай, у ўғлини жонидан яхши кўрарди. Ўзи шуни пайқамагани ҳолда бола билан юпанарди; бу гўдакни унинг юрагидаги битмас жароҳатга малҳам қилиб қай куч йўллаганини ким айта олади? Элуэл унинг фикрўйини, қалбини шундай ром этдики, Хеймекер наздида севимли аёл бериши керак бўлган ва шу топгача етишолмай юрган ҳамдардлик, шафқат, муҳаббат ва меҳрни шу гўдакдан топгандек эди. Элуэл хаммадан ҳам дадасининг тиззасига чиқиб ўтиришни ёки елкасига бош қўйишни ёқтирарди, у ҳеч қачон онасига шундай ёпишмасди. Дадаси уйдан чиқиб кетишга отланаётганда, Элуэл бирдан пайдо бўлар ва мёни олиб кет, дегандай қўлини чўзиб турарди. Гўдакнинг туққан онасидан ҳам ортиқ яхши кўриши ҳайрон қоларлик бир ҳол эди — бола отасиз туролмасди. Отаси ҳам худди шундай, ўғлисиз яшай олмасди. Назарида Элуэл Эрнестинага ўхшамас, Хеймекернинг ва онасининг қуйиб қўйган ўзи эди… Аммо, ҳарҳолда, бола онасига ҳам шундай ўхшаса, ҳеч қандай қаршилиги йўқ. У бунақа майдакаш эмас. Элуэл икки ёшга тўлай деганда ота унга ғаройиб қўшиқ ўргатди: «Бор экан, йўқ экан, уч мушукча бор экан…» Шеърни айтиб келиб, «улар исташаркан» деган жойига етганда, у ўғлидан: «Нима исташаркан?», деб сўрар, гўдак: «Шомша!» деб бақирарди завқланиб, бу унинг сомса дегани эди.
Элуэлни етаклаб ёки елкасига ўтқазиб олиб сайр қилган ва гўдак тиззасида ухлаб қолган чоқлари қанчалар яхши кунлар ва оқшомлар экан-а… Ёнгинасида турган Эрнестина буни кўриб, Хеймекернинг ўғлини, энг муҳими, ўзини шунчалар севишига қувонарди. Айни шу масалада у янгилишарди: Хеймекер ҳатто ўшанда ҳам уни севмасди. У Элуэлни жонидан севди, хотини эса буни ўзига нисбатан борган сайин кучаяётган муҳаббат деб тушунарди — ғаройиб мантиқ. Хотинлар, балки умуман баъзи бир хотинлар шундайдир.
Кейин бола бирдан қаттиқ оғриб қолди, бу сабаби номаълум касаллик, болалар фалажи янглиғ дард бўлиб… охири Элуэл оламдан ўтди. Унинг жасадини Вудлен яқинидаги ташландиқ, кўримсиз қабристонга элтдилар. Қанчалар даҳшат бу! Ўшанда у умидсизликка тушиб, бу дунёдаги нарсаларнинг бари қанчалар чирик эканлигини ўйлади. Назарида ҳаётнинг бари гўзаллиги, бари шодликлар умрбодга йўққа чиққандек эди.
«Ҳаёт қисқа ва ғам-андуҳга тўла, инсон учун бундан халос бўлмоқликнинг имкони йўқ,— деб ваъз ўқирди мисс Хеймекернинг қистови билан у кўмиш маросимига таклиф этган киши.— Зеро умримиз кўланкадай ўтиб боради. Ўлим — барҳақдир».
Ҳа, кичкина Элуэл кўланкадай ўтиб кетди. Ўзининг қайғуси қанчалар улкан бўлмасин, у уйланганларидан бу ёғига, биринчи ва ягона марта Эрнестинага ачинди — боёқиш шунчалар қайғули эдики, Элуэлни қабрга қўйиб қайтишгач, бошини унинг елкасига қўйиб шунақанги аччиқ-аччиқ йиғладики, ачинмай иложи қолмаганди. Унинг қайғуришини кўриш жуда оғир эди. Она учун тўнғич фарзандидан жудо бўлишдан аччиқ алам бормикан? Нега, нега у Эрнестинани ҳақиқатан ҳам ўзига яқин қилишга уринмади? Ахир у чоқларда рафиқаси ҳар қачонгидан ҳам яхшироқ, ақллироқ эди, ўзи бўлса уни ҳурмат-эҳтиром ва муҳаббатга муносиб деб сира хаёлига келтирмади. Ўғли бетоб ётганида бир дақиқа бўлсин ҳордиқни ўйламади, тунлари мижжа қоқмай, боласи устида жонини фидо қилди, фарзанди ҳаёти учун она нимаики қилиши лозим бўлса, ҳаммасини бажо этди. Лекин ўшанда ҳам у хотинини чин дилдан яхши кўролмади. Бу ҳол, қанчапик аччиқ ва бешафқат туюлмасин, у хотинини севолмади. Фақат, хотини тўғрисида аввалгидан кўра яхши фикрда эди ва унга ачинарди. Бу қандоқ гапки, одам қандайин бахтсиз юлдуз остида дунёга келганки, фикр-ўйлари ва ҳис-туйғулари бунчалар чалкаш? Нега энди одамни унинг фазилатлари ва саховати учун севиб, унга меҳр қўйиб бўлмайди, ғаразини ювиб бўлмайди? Нега? У Эрнестинага бошқача муносабатда бўлишни истарди, аммо, барибир, ҳеч нарсани ўзгартиролмади.
Назарида ҳеч қачон рафиқасини шу вақтдагидай қадрламаган: у яхши бека, батартиб аёл, тежамкор, маълум даражада гўзалликни севади ва тушунади: бирон нима қилиш ва аҳамиятли бўлмоқдек мақтовга лойиқ интилиши бор… аммо рафиқасининг бу иззатталаб ҳаракатлари унга ёқмасди ва унинг ўртамиёна, фикри тор кимса эканлиги эътиборида эди. Эрнестинада ҳеч қачон руҳий интилиш, кучли ҳиссиёт бўлмаган, унда табиий олижаноблик етишмасди. Хеймекер нима демасин, нима қилмасин хотини уни дарров ақча билан боғлиқ ҳисоб-китоблар, қўни-қўшниларнинг нима ўйлаб, нима дейиши, эри ва ўзининг обрўсига қандай таъсир этиши билан боғларди; Хеймекер пулсиз, обрўсиз кимсада ҳам ақл-заковат, истеъдод бўлиши мумкинлигини биларди, аммо рафиқаси буни сира тушунмасди, ҳар қанча уринмасин бунга ишонтиролмасди — у ҳеч нимани эшитишни истамасди.
Мана, масалан, йирик ижодкорларни олайлик. Ҳозирги кунда ҳам бу шаҳарда истиқомат қилувчи атоқли меъморлардан баъзиларининг ўтмиши ғаройиб, нохуш бўлган. Эрнестина буни ақлига сиғдиролмайди, ўтмишни тан олмайди. Ўтмишнинг аччиқчучугини англаб етмайди ҳам, унга ишонмайди ҳам. Санъат ёки санъаткорлар масаласига келсак-чи?.. У ҳеч қачон донолигу истеъдоднинг ярамас, мурдор саналган шароитда намоён бўлишига ишонмайди!
Хўш, анави навқирои Зингара-чи? Хеймекер у билан танишганига ўттиз йилдан ошди, ўшанда Нью-йоркка илк келган кезлари эди; ёш, истеъдодли бу йигит атоқли меъмор бўлишни орзу қиларди, аммо жуда қашшоқ, юпун кийинган бўлиб, кўзга яқин эмасди. Хеймекер уйланишдан бир неча йил аввал Пайна ва Стабода деган меъморларнинг кўримсиз идорасида у билан учрашиб қолиб, кўнглига яқин тутган эди; лекин Зингара оғзидан папиросини қўймас, кўриниши хароб ва исқирт, чўнтагида сариқ чақаси йўқ эди. У чоқларда Хеймекер, Эрнестинага уйланмасдан тўрт йилча аввал, Зингара билан таниш бўлса-да, рафиқаси хонадонларига унинг қадам босишини истамасди. Назарида, Зингара аҳамиятсиз, ҳеч қачон иши юришмайдиган толеи паст кимса эди. Кунлардан бир кун қандайдир бир ресторанча ёнидан ўтиб кетатуриб рафиқаси Зингаранинг шубҳали қиз билан ёирга кўрдию шу-шу унинг номини эшитишни ҳам истамади.
«Азизим, марҳамат қилиб ўшани уйимизга яқин йўлатма», деб талаб қилди рафиқаси ва у хонадонининг тинчлигини кўзлаб ён берди. Нима бўлди? Ўша Зингара бугун атоқли меъмор, Эрнестина туфайли эса, энди улар бир-бирларига бегона. «Докторлар клуби»ни, фавқулодда кўркам концерт залини ва худди шоир тафаккуридай юксакка бўй чўзган ғаройиб минорали Уэлс Билдингни қурди. Лекин, шу билан бир қаторда, Зингара аллақачон хаёлпараст, худди Хеймекер каби ўзи билан ўзи бўлиб қолган, одамлар у тўғрида нима дейди, нима ўйлайди — ҳаммасига парвойифалак.
Балки руҳий гаранглик, ҳаётнинг нозик тарафлари ва ҳодисаларини ҳис этмасликкина эмас, балки калтафаҳмлигидан келиб чиқадиган серталаб ўжарлик Эрнестинани қаердаги қўли баланд кимсага дуч келиш имконини топса, албатта, ўша ерга етиб боришга мажбур қиларди. Унинг наздида ҳалигилар бадавлат кишилар ҳисобланар, ваҳоланки, улар ҳаммавақт ўртамиёна ёки арзимас одамлар эди. Рафиқасининг бу хусусияти Хеймекерни ғазаблантирарди. Хеймекер неча бор унга инсоннинг асл ва сохта фазилатлари борлигини, ҳақиқий иззатли одам камдан-кам бадавлат бўлишини тушунтиришга ҳаракат қилди. Йўқ, бўлмади. Неча бор Эрнестина қаппайган ҳамёнидан бўлак ҳеч вақоси йўқ кимсаларни фавқулодда хислат эгаси деб танитишга уринди.
Уларнинг кичик фарзандлари — Уэсли билан Этельберта қандай тарбия топишди ва оилавий ҳаётларини қандай бошлашди, озмунча хавотирландими, ташвиш чекдими — бари шу туфайли! Кичикликларида иккови ҳам шунчалар ширин, қалбига яқин эса-да, Элуэлни у бошқача кўрарди. Фарзандлар ўсаборди ва болалар билан ота орасида Эрнестина пайдо бўлди. Аввало Эрнестина уларни такаббур ва сертакаллуф тутишга ўргатарди: эркин, табиий ҳаракат қилишлари ё сўзлашишлари мумкин эмасди; Хеймекер рафиқасини таништириб қўйган бойвучча мансабпарастлар шундоқ қиларди; бу оилаларда кўп нарса унга манзур бўлмаса-да, хотинига ҳаммаси ёқарди. Меъмор шундай бир кимсаки, турли одамларга рўбарў келиб туради; ишим юришсин десанг ва ишни эндигина бошлаган бўлсанг, ҳар доим очиқ юз, назокатли бўлмоғинг даркор. Кейин болаларнинг мактабга борадиган пайти етди. Лекин қанақа мактабга борадилар? У болаларини ўзи ва Эрнестина қатнаган оддий шаҳар мактабига бермоқчи бўлди — ахир ота-онаси оддий, ўртамиёна одамлар бўлган-ку. Лекин Эрнестина бошқа қарорга келди: имкониятлари етарли, шунинг учун болаларни хусусий мактабга, шунда ҳам у ўйлаганича ёки ўзи ўйлаганича эмас, балки, Барлоу ва Уэстервелтларнинг фарзандлари ўқийдиган мактабга берадиган бўлди — негаки у, мана шу давлатманд оилалар билан бориш-келиши бор ва улар нимаики қилишса, ҳаммаси яхши туйиларди.
Барлоулар оиласи! Бадавлат, лекин қўпол, ҳеч қандай диққатга сазовор жойи бўлмаган кишилар. Ғарбнинг қайсидир ерида патентли дори ишлаб чиқариш йўли билан давлат орттириб, Нью-Йоркка келганлар, улар Хеймекерлар билан бажонидил яқинлашиб кетдилар — Хеймекер уларга данғиллама уй қуриб берди, бунинг устига номи чиққан киши эди; аслида улар, уни эмас, Эрнестинани ёқтирардилар. Улар, инсоф билан айтганда, ёқимсиз, бемаъни, бефаросат кишилар эдики, шунга қарамай. Эрнестинага ёқишар, хотини уларни дуруст, иззатли, жуда ажойиб кишилар деб гапирар, Ғарбда қолган ота-онасини эслашларини айтарди. Лекин барлоуларда бу хусусият йўқ эди, шунчаки, хотинига шундоқ туюларди. Улар ўзларига хос, ёмон одамлар эмасдилар-у, фақат диддан асар йўқ эди. ёш Фред Барлоуни Морристаунга яқин жойдаги кўп ҳақ тўланадиган Гейлер мактабига жойлаштиришди; у ерда ўғил болаларга ўзини тутиш қоидаларини, яхши одатларни ўргатадилар — вассалом, Эрнестина олижаноб христианлар тайёрлайди, деб ҳисобларди. Хуллас, Уэслини ўша ёққа жўнатишга тўғри келди — ахир у энг яхши мактаб эди-да!
Худди шу йўсин Этельбертани ҳам Брайарклифдаги мактабга жойлаштиришга тўғри келди, негаки, Мерседес Уэстервелт — бемаъни, кеккайган қиз ўша ерда ўқирди. Ё тавба! Шуларнинг бари бемаъни, жуда аянчли кўринарди. Бунга замин тайёрлаш учун Эрнестинанинг қанча вақт давомида устамонлик билан иш кўрганини; Этельбертанинг келажаги учун муҳимлигига ишонтиришга уринди, ҳар хил сабабларни ишга солди, йиғлади-сиқтади. Эрнестина уни бирон нарсага кўндирадиган бўлса, йиғлаб олиши ёки ўзини йиғлаб юборадигандай қилиб кўрсатиши қийин эмас; бу ёлғондакам кўз ёшларга Хеймекер ўрганиб қолган, унинг нархи чақачалик ҳам келмаслигини тушунса-да, барибир дош беролмасди, хотини ҳам буни яхши биларди. Кўз ёшлари унга гоҳида таъсир қилар, гарангситиб ҳам қўярди. Хотинининг баланд келиши учун уриниши уни ғазаблантирарди. Чиндан ҳам мисс Хеймекер баъзан нақ Макиавеллидек ҳийлагар ва шафқатсиз бўлар, лекин ўзини нафосат ва муҳаббат, фидойилик, ҳиммат ва мурувват ҳамда минглаб бошқа эзгуликлар тимсоли деб билар — буларнинг бари ниятларини амалга оширмоққа хизмат қиларди. Балки, маълум бир нуқтаи назардан қараганда, бундай қатъиятга қойил қолиш ҳам мумкиндир, лекин бу уни ғазаблантирарди. Агарда одам ўзининг энг жиддий камчиликлари ва зиддиятларини тушуниб етмаса, нима қилиши керак?
Бошқа томондан олганда, бу пайтга келиб, шунча йил бирга яшаганликларидан кейин уни ташлаб кетишнинг иложи йўқдай кўринарди. Боз устига, улар жамиятда маълум мавқега эга, аслида бунга Хеймекернинг хизмати туфайли эришилган, у бундан ҳам катта обрў орттириши мумкин эди. Ҳар қанча мурувватли бўлишидан қатъий назар, Эрнестинанинг ҳақиқий атоқли кишиларни уйига жалб эта олмаслигини у биларди. Ҳар қандай бўлганда ҳам, ораларини очиқ қилиш, хотинидан бўлак туриш ёки унга хиёнат қилиш (умуман у, хотинига хиёнат қилмоқни хаёлига ҳам келтирмаган), охир-кети кўринмаган фисқ-фасодга важ-корсону жамиятнинг кўз олдида унга зиён етказар, ишига таъсир этган бўларди. Барча эътиборли ошналари, аввалги мижозлари ундан юз ўгирарди. Уларнинг рафиқалари, ўзлари ҳам ахлоқ негизига зарар етказган кимса билан яқинликни давом эттиргани қўрқиб ораларидан уни ситиб чиқарган бўлардилар. Кейин, шов-шув, гап: таниқли меъмор шундоқ меҳрибон, садоқатли, севимли хотинини ташлаб кетибди!.. Эҳтимол, бу золимлик ҳамдир. Айтиш қийин, ҳаммаси айқаш-уйқаш бўлиб кетган.
Уэслининг Ирма де Го деган қизга уйланиши-чи? Оила бошлиғи Жорж де Го, илгари бор-йўғи ер-мулк олиб-сотиш билан машғул бўлган даллолнинг диққатга сазовор жойи шунда эдики, унинг ақчаси бор эди. Унинг адабсиз, қўпол ҳис қўзғотадиган қизи Ирма кўҳликкина бўлиб, бадавлат қаллиқ саналарди. Хўш, яна нимаси бор? Ҳеч нима, ҳақиқатан ҳам ҳеч нима. Ахир, авваллари, Уэслининг маънавий талаблари бордай кўринарди-ку. Ўйлашича, Эрнестина мисс де Го билан — арзимас, калтафаҳм аёл билан, асосан, Уэсли туфайли яқинлашган. Ҳарҳолда ўша иккови Уэслини ҳар томонлама рағбатлантириб туришди. Ирма Уэслининг кўнгил овлашларига мойиллик билдиришига ҳаракат қилишди. Бунинг охири нима бўлди? Жорж де Го синди, қизига ҳемири қолдирмади. Ирма бошиданоқ, ҳамма нарса билан қизиқсаям, Уэслининг хизматида кўтарилишига эътибор қилмади. Ирма ўзини катта тутадиган бойваччалар ичида энг бадавлат, энг номдорларига тақлид қиларди, ҳеч нимадан бош тортмайдиган бундай кимсалар билан танишмоқни ҳатто Эрнестина ҳам орзу қилмасди. Ирма ҳали-ҳануз фақат қабул маросимларию шаҳар ташқарисидаги клублар, театрлар ҳақида ўйлайди.
Уэсли буни аллақачон тушуниб етди. Энди у инженер, йирик қурилиш компаниясида хизмат қилади, аҳволи ўртача. Уларни ажойиб жуфт бўлади, деб ўйлаган Эрнестина ҳам ҳозир келини билан чиқишолмайди. Келинининг қандайлигини у бир неча йилдан сўнг — Ирма уни назар-писанд қилмай қўйгачгина англади, унгача фақат де Го оиласининг шаън-шавкати ҳақидагина гапирарди. Ё тангрим, де Голар оиласи билан қариндош бўлишни ким истамайди, Ирмадан ортиқ келинни топиб бўлармишми? Кейин Ирма билан Уэслининг ўртасида нифоқ чиқдию Эрнестина келиним Уэслининг кўтарилишига халақит қилаяпти, дейдиган бўлди. Ўғлига бунақа хотин нодаркор, гап-сўз бўлишдан қанчалик чўчимасин, Эрнестина ўғлининг Ирмадан ажралишини истарди. Аммо ўз эри ажралиш ҳақида оғиз очиб кўрсин-чи!
Бошида Эрнестина де Голарнинг тутган мавқеига қизиқиб ўғлининг Ирмага уйланишини хоҳлаган эди. Энди эса, ўғли Ирманинг маишатпараст оқсуяклар даврасида аралашиб юрмоғи учун кеча демай, кундуз демай тўғри келган ишга ўзини уриб юрибди. Бунинг устига Ирма хиёнат қилаётганга ҳам ўхшайди. Бундай деб ўйлашга асос бор. Лекин уларнинг ишига аралашишдан маьно бормикан? Нима ҳам ёрдам қила олардинг? Уэсли Ирманинг жонига теккан, вассалом. Ирма, ҳеч шубҳасиз, эрининг кўзини шамғалат қиляпти.
Этельберта-чи? Исмининг ўзини айтмайсизми! Эрнестина қизини бахтли қилмоқчи бўлди, мавруди келганда, ўз хизматини кўз-кўз қилмоқчи эди, охири нима бўлди? Рост, Этельбертанинг турмуш қуриши моддий жиҳатдан Уэслининг уйланишидан кўра муваффақиятлироқ бўлди, лекин у бахтли бўлдими? Этельберта уни Жек деб атагувчи ўша Жон Килсо нима деган нарса? Енгилтак такасалтанг, арзимас одам, пул сочишни билади холос. Албатта, ота-онаси уни қўллаб-қувватлайди, лекин бундан фойда йўқ унга. Аввалига у ҳам Эрнестинага ажойиб, мафтункор йигит, Этельбертага жуда мос жуфт бўлиб кўринган эди, негаки ота-онаси бадавлат кишилар эди-да. Қария Килсо Чикаго шаҳрида биржа чайқовчилигида бойиган, роҳатда яшаш учун НьЮ-Йоркка кўчиб келган эди; Этельберта у пайтларда ўн беш яшар бўлиб, у мактабда Грейс Килсо билан танишган эди.
Мана, томоша қилинг, Этельберта бир қадар дилкаш, ҳаддан ташқари тантиқ бўлса-да, ўзини тутишни билади; у жуда бадавлат, Паркавенюда ҳашаматли уйи бор. Хўш, у ёғига-чи? Жон Килсо ҳеч нарсага лаёқатсиз одам. Болаликдан ота-онаси пул беравериб талтайтирган, айтганини қилишган, жамиятда юксак мавқени эгаллашга тайёрлашган; жуда аҳмоқ бўлмаган чоғдаям, бундай тарбия уни, ҳеч сўзсиз, ҳалокатга етаклаши турган гап. Бемаъни, енгилтак, доимо эрмак кетидан қувган бу кимса Ирма де Гога ўхшарди. Хўпам бир-бирига мос жуфт бўлардику-я, аммо бир-бирини жини суймасди. Эрнестина Килсолар оиласига жон фидо қилиб, устомонлик билан озмунча мулозамат қилдими, оқшом зиёфатлари берди, қабул маросимлари ўтказди, театрларга таклиф қилди! Аммо на ота-онаси билан ва на фарзандлари билан гаплашадиган гап йўқ.
Авваллари у қизини яхши кўрган, Этельберта бора-бора отасидан йироқлашиб, худди онасидай фикри тор, калтафаҳм бўлиб ўсди; отасидан кўра онасининг маслаҳати билан иш юритишга ўрганди, лекин бу уни унча ташвишлантирмасди. Ахир Уэсли ҳам худди шундай эди-да. Умуман, кимга меҳр қўйди-ю кимни ёқтирмайди — бу фарзандларнинг ўз ихтиёрида, мажбурлаб суйдиролмайсан-ку…
Аммо нега энди у буларга тоқат қилиб келди? Нима учун? У нимага эришди, нимага етишди? Жудаям ажойиб фарзандлар ўстиришдими? Эрнестинасиз яхши яшамасмиди? Унинг бошқа хотиндан, Эрнестинанинг эса бошқа эрдан кўрган фарзанди, балки яхшироқ бўлармиди? Ўша ёшлик чоқларидаёқ бу бадбахт унаштирилишга чек қўйилгани яхшимасмиди? Албатта, талай аччиқ дақиқаларни бошдан кечиришга тўғри келарди, ҳамма унга қарши чиқарди, бироқ у эркин бўларди, истаган жойига борар, хоҳлаган ишини қиларди, балким ҳаётини бошқача қурармиди. Мана Зингара ақлли одам, уйланмайди ҳам. Ўзи-чи? Одоб-ахлоқ қоидалари олдидаги доимий ваҳима, ўзини ўзи қўрқитиб юрган узундан узун қатағонлар рўйхати… Худо билади, нима учундир у ўзига ўзи панд бериб ўтирибди. Бунга унинг, одамлар нима деб ўйлайди, нима дейди деб қўрқиши, одоб қоидаларини бузишдан чўчиши, журъатсизлиги айбдор.
Ҳа, ҳаммага маълум ҳақиқатлар ва одоб-ахлоқ негизига ҳурмат билан муносабатда бўлиш, уни, хотини ва болаларини ҳеч ким маломат қилолмаслиги учун жамият билан иттифоқда яшаш истаги қимматга тушди — шу туфайли, у умрини хазон қилди. У одоб сақламоқчи бўлди-ю, руҳий ҳалокатга юз тутди. Лекин энди булар хотима топди. Эрнестина бетоб, ўлим тўшагида ётибди, теварак-атрофдагилар у ҳақда хотинининг шифо топишини, узоқ йиллар бирга бахтибекамликда умргузаронлик қилишни истайди, деб ўйлашади. Бахтиёрлик! Йўқ, у буни истамайди, асло истамайди. У ҳатто хотинининг тузалиб кетишини ҳам истамайди.
Буни исташга унда куч етишмайди. Рафиқасининг бугун ёки эртага оламдан ўтиши мумкинлиги ҳақидаги фикр унга қандайдир енгиллик келтиряпти. Бу — кўп бўлмаса-да, ҳарҳолда — бир неча йилга эркинлик келтиради-ку! Ҳа, бу ҳам ҳарна… У ҳали унча қаримас, олдинда ҳали бир неча йил тинч, осуда ҳаёт… ва… орзу, ўша бир пайтлардаги орзу… бор. Энди, балки, у ҳеч қачон рўёбга чиқмаса керак. Бунинг сира иложи йўқ, шундай бўлсаям… Яна қайтадан эркин бўлиши, истаган нарсасини қилиши, эркин фикр юргизиши… умуман, шу чоққача эришмаган нарсаларга ачиниши мумкин. Аммо хотинининг рангпар, мадорсиз бетига қараса, дармонсиз нам қўлинй ушласа бас — бу истак чекиниб, эркинликка унчалик интилмай ҳам қолади. Бу ўлгудай шафқатсиз истак, одамгарчиликдан эмас бу… Лекин фақат… Шу йўсин у нима қиларини билмай қийналарди.
У шунчалик кўргуликларни бошидан кечиришига қарамай, хотинига ўлимни раво кўрмас, тузалиб кетишини ҳам чин дилдан истамасди. Ҳай, майли, тузалиш насиб этса, яшаб юраверсин. Тузалиб кетадими ёки вафот этадими — унга барибир эмасми? Хотинига қараб турар экан, унинг эрсиз қанчалар ночор бўлишини, шу ёшида бу қанчалар катта бахтиқаролик эканлигини беихтиёр тасаввур этарди. Эрнестина бутун умрини эрига ва болаларига бахшида этди, ҳар доим ўзини жуда яхши рафиқа ва она деб ҳисобларди — ахир у бир чақани бекор кетказмайди, у нимаики қилса, оилакинг бахти-саодати учун қилган. Ҳа, худди шундай, албатта бу айнан шундай. Лекин бундан нима наф!
Эртасига эрталаб — доктор Сторм билан сўзлашганининг иккинчи куни Хеймекер тонгда яна дераза ёнида ўтирар, уни яна нохуш ўйлар чулғаганди. Мингинчи, ўн мингинчи марта шу фикрга келмоқда эди — ҳаёти ўнгмади. Унча кўпга бўлмаса-да эркин юрсамиди, шундоқ ўзи ёлғиз қолиб ўйлаб кўрарди, ҳаётдан яна нима кутиш мумкинлигини англашга уринарди. Бинобарин, бугун унинг фикр-ўйида янгича хаёл пайдо бўлди. Гап шундаки, бир кун бурун Эрнестинанинг аҳволи оғирлашди, доктор Сторм Грейнгерни маслаҳатга чақирди ва улар шу бугун беморга қон қуйишга қарор қилишди — энг оғир аҳволдагина врачлар бу чорани қўллайдилар. Бақувват йигитдан, истеъфодаги суворийдан қон оладилар, кейин натижани кутиш қолади. Хаёллар ўша-ўша — унга тинчлик бермасди. Имкони бўлмаса-ю, вафот этса-чи? У ўз олдида нима деган одам бўлади? Бироздан сўнг Эрнестинанинг ёнига кирди; хотини ухлаб ётарди. Касал боқувчи аёл унинг томир уриши ёмонлашганини айтди. Яна ачина бошлади — лекин бу узоққа бормади, хотини уйғонгач, аҳволи енгиллашиб қолди.
Кейин у емакхонага чиқди, нонушта қилаётган касал боқувчи аёл ёнига ўтирди — Эрнестина ётиб қолгандан бери унга одат бўлиб қолганди, сўради:
— Хўш, бугун аҳволи қалай?
Шу кунларда у бемор боқувчи аёл билан нонушта қиларди. Аёл мисс Филсон хотиржам, бежирим, малла соч, икки бети пушти ранг, кўзлари зангори эдики, бундай кўзлар уни четлаб ўтган ёшликка доир, муҳаббатга мойил фикрларни қўзғарди.
Бугун мисс Филсон, аҳволнинг оғирлашиб қолишидан қўрққандай, ўта жиддий эди.
— Менимча ёмон эмаслар, ҳатто яхшироқ бўлиб қолгандайлар,— деди мисс Филсон унга ачингандай қараб. Хеймекер ҳатто бу аёлнинг ҳам унга — яқин орада якка-ёлғиз қоладиган қарияга ачиниб қараётганини сезиб турарди. — Томир уриши дуруст, тартибга тушиб қолди, яхши ухладилар. Соат тўққизда доктор Грейнгер билан доктор Сторм келишади, у ёғига нима қилишни ҳал қилишади. Агар аҳволни ёмонроқ дейишса, балки, қон қуйишар, Донорни топиб қўйишибди. Доктор Сторм мисс уйғонганларида қайнатма ичиришни буюрди. Миссис Элфриж тайёрлаяпти. Хотинингизнинг аҳволлари оғир бўлсаям, иштаҳалари енгил, бу ҳарҳолда, яхшилик белгиси.
Хеймекер ўсиқ қошлари тагидан аёлга тикилиб қаради. У шунчалар чарчаган, кейинги пайтларда умуман ухлай олмаганлиги учунгина эмас, балки, соат капгиридай гоҳ у томонга, гоҳ бу томонга оғаётган қарама-қарши фикрлардан жуда толиққан эди. Наҳотки, асти нима исташини ҳеч қачон англаб етолмаса? Наҳотки, бу унинг ақл-заковати ва қалби учун ҳал этилмас муаммо бўлса? Нега энди у ҳамма қатори ўйлаб, ҳис қилмаса, ўзи билан ўзи муроса қила олмаса? Мисс Филсон умидсиз саналган, лекин соғайиб кетиб, кейин узоқ йиллар яшаган касаллар ҳақида нималардир ҳикоя қилди; у тинглар ва ҳаётининг қанчалар ғамнок, маъносиз ўтганини, кўнглининг қанчалар ғашлигини ўйларди. Нега бунақа? Қизиқ: баъзан у ўзини ёвуз деб, баъзан эса, ҳаддан ташқари юмшоқ деб ҳисобларди. Ўтган кечаси тўшакда чўзилиб ётган Эрнестинага қарар экан ва бугун ҳам: жони узила қолсайди, ишқилиб яна эркин бўлсам эди, деб хаёлидан ўтказган, ҳозир ҳам шу ўйда эди. Лекин бугун яна кўрганида ва мисс Филсон қон қуйиш ҳақида сўзлаганида, унинг яна хотинига раҳми келиб кетди. Хотинининг ўлими унга нима беради? Нега энди у хотинига ўлим тилайди? Ахир, мана шундай жинояткорона фикрларнинг шу ёки нариги дунёда қасоси бўлмасмикан? Бирдан фарзандлари пайқаб қолишса-я? Агар хотини ростдан ҳам вафот этса — ахир у шу бугун эрталаб ҳам унга ўлим тилаган эди-я, — унинг аҳволи нима кечади? Эрнестина, аслида, жуда ҳам ёмон эмас. Ахир у яхши рафиқа бўлиш учун уринмадими? Ўзи ҳеч нима қилолмади, уни сева олмади, вассалом. У даҳшатли, шафқатсиз фикрлари учун яна ўзини койий бошлади.
Иккала доктор беморнинг аҳволини оғир деб топиб, қон қуйишнинг биринчи усули — тўғридан-тўғри донор орқали юборишни лозим кўришди; агар беморнинг жисми қонни ўзлаштирса, оқибати яхши бўлиши мумкин. Улар қон қуйишдан аввал яна бир карра Хеймекерга мурожаат қилишди ва у, бениҳоя гуноҳкорлардай бош эгиб, ўзининг ҳар қандай харажатдан қочмаслигини айтди. Хотинининг ҳаётики хавф остида экан, дорилар ҳар қанча қиммат турмасин, уни сақлаб қолишга уринишлари керак. Эрнестинанинг ҳаёти менга ҳам, фарзандларимга ҳам жуда азиз, дерди у. Шундай қилиб у, биттасидан истисно, талаб қилинган бор имкониятларни ишга солди ва ҳали ҳам ўз иродасига қарши бориб, унинг шифо топиб кетишини чин дилдан тилайолмасди. Одоб ва бурч даврасига маҳкумлиги, чамбарчас боғланганлигидан жони азобда қолган эди. Агарда Эрнестина ўзига келиб қолса — шифокорларнинг айтишича, қон қуйишнинг нафи тегар экан — бутунлай соғайиб кетган тақдирда ҳам, ёз ойлари тоққа олиб чиқиши, то оёққа туриб кетгунича узоқ вақт у билан юзма-юз туришига тўғри келади. Ҳай, майли, у нолиб ўтирмайди. Буни қилади албатта. Ҳар вақтдагидай, хўп кўнгли кетадида, уни қутқариш имкони бўлатуриб, ўлиб кетишига йўл қўйиш одамгарчиликдан эмасда! Худди шундай. Фақат…
У идорага кетди, орада Эрнестинага қон қуйишди, бу анчагина муваффақиятли чиқди чоғи. Кундузги беморга қаровчи аёл соат учда унга қўнғироқ қилди ва мисс Эрнестинанинг аҳволи яхшилигини хабар қилди. Кейин унга ортиқ қўнғироқ қилишмади, соат беш яримларда уйига қайтгач, Эрнестинани кўргани кирди — у ёстиққа ёнбошлаб ётар ва бардам кўринарди, анчадан бери аҳволи бунчалар яхши бўлмаганди.
Хеймекернинг кайфияти яна ўзгарди. Қизиқ, истаклари бунчалар тез ўзгариб турмаса, киши вужудидаги ҳаётий ҳаракатлар иродангдан ташқари рўй берганидан беихтиёр содир бўлади-да; бу эса, ўзини яхши биламан, деган Хеймекер учун жуда ғалати туюларди; умуман, инсоннинг ўзи нима исташини ҳеч биладими? Энди у ўлмайди, ҳаммаси эскича давом этади. Ҳа, албатта. Нима ҳам қиларди, яна тан бермоққа, ҳаёти ҳайф кетгани ҳақидаги фикрга бўйсунмоққа мажбур. Энди у ҳеч қачон эркин бўлолмайди. Яна ҳаммаси бояги-боягидек: эртагаям, индингаям ўша-ўша… Даҳшат! Жуда соз, унинг тетиклашиб қолгани яхши бўпти, албатта, оёққа туришига умид уйғонганиям яхши. Лекин ҳарҳолда… ҳаммаси бекор кетди, энди абадул-абад яна у билан боғлиқ. Хеймекер кечаси тўшагида ётиб ўйларди: «Энди у дарҳақиқат шифо топади. Ҳаммаси эскича давом этади. Энди мен ҳеч қачон эркин бўлолмайман. Бирон бир озод, эркин куним бўлмайди! Ҳеч қачон бўлмайди».
Эртасига эрталаб у ҳайронлик ва қўрқув ичида, балким яширинча хурсандлик билан хотинининг аҳволи оғирлашганини эшитди ва қора ниятлари учун ўзини койиди. Мана шу фикр-ўйлари билан уни ўзи ўлдираётгандир? Мана шу ҳадсиз-ҳисобсиз иккиланишлари билан? Балки ёмон ниятларининг кучи бордир? Унинг қотилдан нима фарқи бор? Бундан кейин ҳар доим, ёмон ниятлар қилиб уни ўзим ўлдирганман деб ҳисоблаб юрса-я? Ахир бу жуда оғир бўлади-ку, у ҳолда қандай яшайди? Нега ўзи шунақа? Нега энди оддий инсоний ҳис-туйғулар унга бегона?
Соат тўққиз яримда бемор боқувчи аёл телефонда чақирган доктор Сторм келди; доктор айниқса жиддий эди ва у энди от қонини ишга солишини, от қони одам қонидан қуюқ бўлажаги ва зардоб сифатида фойдаланилса жисм яхши қабул қилишини айтди. Виждон азоби, юрак сиқилиши, қўрқувдан Хеймекернинг руҳи қийналмоқда эди. Албатта, ҳаммасига у ўзи ўтган кеча ва умуман, сўнгги кунларда ўйлаб юрган ёвуз ниятлар сабаб. Наҳотки Хеймекер, дилида уни ўлдирмоқни кўзлаган қотил, жинояткор бўлса? Яна нима учун? Нега у ўтган кеча хотинига ўлим тилади? Ана, унинг аҳволи яна оғирлашган кўринади.
— Қўлингиздан нима келса, ҳаммасини қилинглар, — деди у доктор Стормга.— Ҳали-ҳануз уни қутқаришнинг иложи бор экан — қутқаринг, ҳеч ниманинг юзига борманг.
— Албатта, мистер Хеймекер,— ачиниб жавоб берди мистор Сторм.— Нимаики зарур бўлса, ҳаммасини қиламиз. Кўнглингиз тўқ бўлсин. Кеча қонни камроқ қуйдик шекилли, ундан ташқари, бу ўринда одам қони суюқлик қилади. Қон қуйганимиз беморга анча ёрдам қилди, лекин бу камлик қилади. Бугун яна бир кўрамиз.
Иши кўплиги учун Хеймекер маъюс, дилхаста аҳволда идорасига кетди. У қачон қора ниятлар ва истакларга бормасликка, ҳар қандай қилиб бўлса ҳам улардан қутулишга яна аҳд қилди. Одамгарчиликдан эмас-да бу. Ахир бора-бора буларнинг бари қандайдир сирли йўл билан ўзига қайтади-ку. Эрнестинани мана шу фикрлар ҳалокатга етаклаяпти шекилли. Иложини топса, ишқилиб хотини шифо топиб кетсин, у бунга халақит бермайди. Қанча оғир бўлмасин, яна ўзини қурбон қилади. Бошқача йўл тутиш Мумкин ҳам эмас. Деярли бутун умри ўтиб кетгандан кейин шикоятга ўрин борми? Яна бир неча йил ўтса нима қипти?
У анча хотиржам уйига қайтди — қалби хайрли ниятларга тўлиқ эди: бемор боқувчи соат учларда қўнғироқ қилиб, хотинининг аҳволи яхши эканлигини хабар қилган эди. Иккинчи бор қон қуйилгач, беморга дармон кириб, ҳатто ўрнидан туриб, бироз ўтирди ҳам. Соат бешда ҳузурига кирганида хотинининг ранги ўчиб, бўшашиб ётарди-ю, лекин кўзлари чақнаб, икки бети нимпушти товланарди ва Эрнестина эрига қараб сезиларсезилмас жилмайди — аҳволи яхшиланганлиги шундоққина кўриниб турарди. Доктор Сторм қандай ғамхўр-а! Ишқилиб, хотини тузалиб кетсин-да! Хатар ўтсин-да! Соат саккизда доктор Сторм яна келади.
— Хўш, аҳволингиз қалай, азизим? — сўради Эрнестина эрининг қўлини қўлига олиб, назокат билан унга боқаркан.
У энгашди ва Эрнестинанинг пешонасидан ўпди, бу бўса унга хоинлик бўлиб туюлмади. Бугун у ҳимматли, мурувватли — Эрнестинанинг шифо топиб кетишини чин дилдан истайди.
— Менинг аҳволим яхшику-я, ўзинг-чи? Ташқарида кўклам. Тезроқ тузалгин, шундоқ кунларни бетоб ўтказиш ҳайф.
— Яқинда тузалиб қоламан, — оҳиста деди Эрнестина.— Аҳволим анча дуруст. Ўзингизнинг аҳволингиз қандай? Юмушларингиз яхши кетяптими?
У бош ирғади, жилмайди ва хотинига баъзи янгиликларни сўзлаб берди.
— Этельберта қўнғироқ қилиб, бинафша келтираман, деди. Соат олтида Уэсли билан Ирма келади. Танишлар саломатлигингни сўрашди.
«Қандоқ қилиб шунчалар тошюрак бўлдим-а? — деб сўрарди у ўзидан.— Нега унга ўлим тиладим-а?..» Аслида Эрнестина унақа ёмон аёл эмас, ҳатто ўзига хос назокатли, бошқалар учун тенги топилмайдиган рафиқа бўлиши мумкин. Дунёда яшаш, ҳаёт нашъасини суришга у ҳам Хеймекердай ҳақли. Бу аёл — фарзандларининг онаси, яна шунча йил бирга яшашди. Бу кун ажойиб кун бўлди-да, мана ҳозир ҳам дераза ортида ажойиб май оқшоми. Ҳаво шундай мусаффо, осмон беғуборки!..
Телефон жиринглади, яна кимдир Эрнестинанинг аҳволини сўраяпти. Оқсочнинг айтишича, бетўхтов қўнғироқ қилишяпти, айниқса шу бугун. У узун рўйхат узатди: қизиқ, ўзидан кўра Эрнестинанинг дўстлари кўп экан — шунчалик очиқ кўнгил, андишали, иззатли аёл. Нега энди унга ёмонлик тилаши керак?
У Этельберта ва Уэсли билан хушчақчақ суҳбатлашиб овқатланди: кўпдан бери ўзини бундай енгил ҳис этмаганди. Ҳадсиз-ҳисобсиз, қарама-қарши фикрлар энди ортиқ қийнамасди, кўнгли хотиржам эди. Хеймекер фарзандларидан уларнинг қандай яшаётгани, невараларининг аҳовлини суриштирди. Соат саккиз яримда яна доктор Сторм келди ва мисс Хеймекернинг аҳволи анча яхши бўлиб қолганини айтди.
— Бутунлай соғайиб кетишига умид бор, деб ҳисоблайман,— деди Сторм.— Агар бир-икки кеча аҳволи оғирлашмай, хотиржам кечса, ҳаммаси яхши бўлиб кетади. Қувватига қувват қўшилди. Лекин хотиржам бўлишга ҳали вақт эрта. Бу — ниҳоятда маккор дард. Беморнинг аҳволи эртага қандай бўлишини кўрайлик-чи, балким яна бир марта қон қуйишга зарурат туғилар.
Сторм кетди, соат тўққизга бориб, Этельберта билан Уэсли ҳам, агар оналарининг аҳволи оғирлашса қўнғироқ қилишни сўраб жўнашди. У ёлғиз қолди. Хеймекер ўтириб хаёлга толди. Кейин бир неча дақиқага хотини ёнига кирди — бошқа кунлардаги каби бугун ҳам доктор Этельбертага осойишталикни таъминлашни буюрганди — сўнг, ухлагани кириб кетди. Соат ўн бир эди. У жуда чарчаганди. Нопок виждон, қарама-қарши фикрлар уни абгор қилган, ўзини ҳорғин ҳис этарди: албатта ухлаб олмоғи керак. Ўзи ҳам ёмон одам эмас, ҳаёти ҳам бир нави. У лозим кўрилганидек фикр юритди ва шундай иш тутди. Ўша қора фикрларга бормаслик керак эди-да! Шундоқ бўлсаям…
У каравотда деразага қараб ётар, боғнинг бир чеккаси кўриниб турарди: ойнинг кумуш нурига ғарқ ҳолда куртак ёзган дарахтлар, кўлнинг қирғоғи… Бу ерда, шаҳарда ҳар туп бута, ҳар бир яшил бурчак фақат давлатмандларгагина насиб этадиган ноёб бойликдир. Ёшлигида Хеймекер сувни яхши кўрарди, ҳар бир кўл, ариқ, ирмоқни кўрганида дили яйраб кетарди. Йигитлик чоқлари кечаси ойдинда сайр қилишни севарди. Бундай чоқларда у муҳаббат ва бахт ҳақида ўй сурар, унга етишишни орзуларди-ю, лекин орзуси ушалмади. Бир вақтлар у яхт-клуб лойиҳасини тайёрлади, унинг пойдеворига усталик билан тарашланган тош қадалганди — нақ қирғоққа келиб урилган тўлқин пойдеворни ялаётгандай… Яна бир гал, узоқ йиллар илгари ўзи ва анави учун — қачондир эркин бўлса, уни балки севиб қолиши мумкин бўлган ажойиб гўзал учун — боғ-уй қурмоқни кўзлади. Ният қанчалар яхши эди-я! Лекин ҳозир, мана шу соатда бу ҳақда ўйлашнинг ўзиёқ унга ҳақорат, шафқатсизлик, ёвузлик, худбинлик, бетавфиқлик бўлиб кўринарди… ахир барибир, вақт ўтган эди-да! У ой нурига ғарқ боғдан кўз узди-да, хўрсиниб қўйди — ухлаш керак, қора ва шу билан бирга ширин хаёлларини қувди.
Хеймекер мудраб кетди ва назарида қандайдир фавқулодда гўзал аёл, гўзалликнинг нақ ўзгинаси, шу чоққача у интилган нарсалар тимсоли қўлидан тутганича бети жимирлаб турган жилғалар, шаффоф кўллар ёқалаб, чеккасида улуғвор черков, минора, оқ мармардан ясалган ҳайкаллар қад қўтарган, тикка ўрлаган кенг йўлдан қаёққадир узоқ-узоқларга бошлаб кетди. У индамай бормоқда эди ва наздида, унга нимадир ваъда қилинганди… Олдинда кўпдан интиқ кутгани қандайдир нафосат кутарди… Фақат у бораётган сирли диёр қоронғи эди, олдинда қоронғиликнинг ястанганлиги учун ҳам кўнгли ғаш ва ташвишли эди. У гўзаллик қидириб йўлга тушган ва ҳамон уни излар, изларди-ю, лекин атроф қоронғи эди, шунда бирдан…
— Мистер Хеймекер! Мистер Хеймекер! — деган овоз аввалига секин, сирли эшитилди, кейин бу овоз ташвишлироқ жаранглаб, кимдир уни туртди.— Тезроқ туринг! Миссис Хеймекер…
У ирғиб ўрнидан турди, бош тарафига илиғлиқ кўк шоҳи халатини елкасига ташлади-да, йўл-йўлакай белбоғини боғлади. Ранги ўчган, ўзини йўқотган миссис Эльфрид… Тушунди: энг даҳшатли воқеа содир бўлган. Мана унинг ётоғи. Хотини сокин, хотиржам, қандайдир мунғайиб тирикдек ётарди; у худди ухлаб ётгандай кўринар, юпқа лаблари, илгари ўйлаганича — совуқ лаблари истеҳзоли жилмаяётгандай эди… Балки бу табассумнинг изидир. Хотинининг юзида шундай ифодани авваллари ҳам кўрган: такаббурона ва доно табассум, унинг ўзидан ҳам кўра доно. Узун, ингичка, нозик қўллари кафти очиқ, икки ёнида ётар, жуда чарчагандай бармоқлари хиёл ёйилганди. Қовоқлари ҳорғин. Кўзларини абадий юмган. Устига ёпилган намат ориқ гавдаси тахлитини намоён этарди. Кечаси беморга қараган мисс Филсон бир неча дақиқагина мудраб кетганини ва кўзини очганида ҳаммаси тамом бўлганлигини саросимада сўзлаб бермоқда эди. Аёл жуда тушкун, хафа, доктор Стормдан ҳайиқиб турган бўлса керак.
Хеймекер чуқур изтиробда қараб турарди — кичкина Элуэл вафотидан сўнг ҳеч нарса уни шунчалик ларзага солмаганди. Ахир у яхши рафиқа бўлишлик учун қўлидан келганча ҳаракат қилди-ку… Неча йиллар бирга умргузаронлик қилишди — мана энди у йўқ, Хеймекернинг кўзи жиққа ёшга тўлди, тўшак тарафга оҳиста юрди, қўлига тегиб кетмаслик учун эҳтиёт билан чўккалади.
— Эрни, қадрдоним… Эрни, наҳотки энди йўқсан? — ҳазин деди у, лекин ўз овози унга сохта, мунофиқона туюлди.
У хотинининг қўлини олди ва маъюслик билан лабига олиб борди; сўнгра кейинги кунлардаги миядан чиқмайдиган қарама-қарши фикрларни эсларкан, пешонасини хотинининг чаккасига қўйди, миссис Эльфрид билан бемор боқувчи аёл эса, кўз ёшларини артиб, унга қараб туришарди: унга, танҳо қолган қарияга раҳмлари келмоқда эди!
Бир оздан сўнг уни ўрнидан туришга кўндирдилар: у руҳсиз бир алпозда ўрнидан турди ва мисс Эльфрид билан бемор боқувчи аёлдан ҳозирча болаларини безовта қилмасликни сўради. Ахир энди улар оналарига ҳеч қандай ёрдам кўрсатолмайдилар. Эрталабгача хотиржам ухлай қолсинлар. Кейин у ўз хонасига қайтиб кирди, тўшагига бориб ўтирди ва бир дақиқача ойнинг кумуш нурига ғарқ боққа қотиб қолган назар-ла қаради, боғ ҳамон аввалгидай чиройли эди. Даҳшат. Шундай қилиб, унинг ёмон ниятлари ахийри амалга ошипти-да! Хотинини наҳотки унинг ёвуз нияти ўлдирган бўлса? Шундай бўлиши мумкинми? Наҳотки, бу унинг овоз чиқармай қилган илтижоларининг ижоботи бўлса? Унинг пинҳон ниятлари қандай бўлганини хотини билганмикан? Ўйлашнинг ўзи қанчалар даҳшат. Ҳозир у қаерда экан?.. Билса, эри тўғрисида нима деб ўйлаётган экан? Энди ундан нафратланиб, таъқиб этиб юрмасмикан? Ҳали тонг отгани йўқ, соат икки ёки уч бўлди, ой ҳамон ярақлаб нур сочиб турибди. Энди ҳаётдан бутунлай кетган хотинининг жасади эса қўшни хонада оппоқ оқариб, совиб ётибди.
Бироздан сўнг у ўрнидан туриб меҳмонхонага чиқди, бу ерда, дераза ёнида ўтиришни севарди. Кейин хотинининг ётоғига қайтди. Балки мана шу ерда, яқингинада у бор бўлган, энди эса жонсиз ётган хонада фикрини жамлай олар. Кўраётганмикан ёки кўрмасмикан… билармикан ёки билмасмикан… энди ҳаммаси тамом. Барибир ўзини гуноҳкор ҳисоблайди. Эрнестина шунчалар садоқатли эди, у ҳақда, болалар устида шунчалар ғамхўрлик қиларди, жуда ўрнига қўярди буни. Мана шу сўнгги кунларда унга шафқат қилиш, қора фикрларга эрк бермаслик керак эди.
Унинг туйғулари алғов-далғов эди, сира тартибга сололмасди. Лекин ҳарҳолда ўзининг айби нимадалигини билиб олиши, хотинига нисбатан аламзадалик, адоват қайдан пайдо бўлганини англаб етиши керак, акс ҳолда тинч юролмайди. Албатта тушуниб етмоғи керак… Лекин қандоқ? У мисс Эльфрид билан кечаси доктор Стормни ҳам безовта қилмасликни келишиб олди. Улар эрталабгача бироз дам олишга қарор қилишди. Кейин у дераза ёнида ўтириб боғни томоша қилиш учун севимли хонасига кириб кетди. Балким шу ерда у жумбоқни ҳал қилар, ҳаммасини охиригача ўйлаб олар, ҳақиқий туйғулари қандайлигини англаб етар. Ҳа, у тилаган нарсани тилаш жуда ёмон. Хўш, унинг ўзи қандай? Ўзининг ҳаёти-чи?.. Тонг ёришиб келмоқда эди, шарқ тарафда осмон бўзара бошлади, хона ёришмоқда эди. Деворга қўндирилган кўзгудан ориқ, букчайган, соқол-сочлари патила киши ҳорғин кўзлари билан унга қарамоқда. Булар унинг эркинлик, бахт ҳақидаги орзуларига асло мос келмасди… Қанчалар даҳшатли масхара! Қандайин бир ҳалокат! Эркин бўлган тақдирда ҳам, шу алпозга тушган кимсага бахт ва муҳаббатни орзу қилишни ким қўйипти! Ойнага қараб ўзига боқса кифоя. Мана у — қари, сочлари оппоқ — шарти кетиб, парти қолгани кўриниб турипти. Буни аллақачоноқ тушунмагани қизиқ-а? Қанчалар бемаънилик! Бундайин пуч орзуларга берилганини-я? Энди нимадан умид тутади? Биронта чиройли аёл унга қайрилиб боқмади, албатта қарамайди. Ешлигининг ярқироқ орзулари ҳеч қачон ушалмайди. Бу сароб эди, шармандалик эди. Хотини ҳаётми ёки вафот этганми, унинг учун энди ҳеч нима ўзгармайди. Бари иккиланишлари ва тараддудланишларига қарамай энди у эркин. Лекин аллақачон қариган, ҳолдан тойган — одамови, адои тамом бўлган кимса.
Ҳаёт қанчалик золимлик, бешафқатлик билан уни мазах қилади, инсон тақдирига доимо бирдай лоқайд… Дунёга келиб нима кўрди у? У ўзининг кўзгудаги кўзи атрофлари ва пешонасини ажин босган қорачадан келган бетига хомуш қарарди; буришган қора қўллар, ахир бир пайтлар қандай чиройли эди-я; эпчилликдан маҳрум бўлган беўхшов ориқ гавда. Бир пайтлар назарга яқин эди; ўктам, бақувват, серғайрат… Эндичи?.. У кўзгудан кўзини узди ва япроқ ёзган дарахтларга, кўлга, баландлаб қолган қуёшнинг заррин нурларига боқди… Ҳа, шу топда у алоҳида мазмун касб этган: ҳали навқирон бўлганлар учун сеҳрли янги куннинг туғилиши… Яна ўзининг кўзгудаги аксига қаради. Энди нимани кутади? Нимадан умид тутади?
Шунда у анави тушни — ниманидир излагани ва уни қаёққадир бошлаб кетаётганлари, олдинда унга ажойиб нарсалар ваъда қилингани, лекин ўша ёқдаги туманликни… яна эслади. Бу тушнинг маъноси нима? Балким етиб бўлмас хилқатдир? Балки бу — унинг бутун умрининг рамзидир? Балки… Балки…
— Эркинман! — деди у ниҳоят.— Эркин!.. Энди бунинг маъносини биламан. Ахийри эркин бўлдим-а! Ҳа, эркинман… Эркинлигим — дунёдан ўтиб кетишим!..
У шу кўйи, соқол-сочларини тутамлаб, дераза ёнида хаёлга толганча турарди.

Русчадан Холида Аҳророва таржимаси
“Шарқ юлдузи” журнали, 1990 йил, 6-сон