Fanni bebaho fiziologik nazariyalar bilan boyitib, yoshligidanoq nom qozongan doktor B’yanshen Ovrupa mediklari tomonidan ma’rifat markazi deb hisoblangan Parij medetsina fakultetida terapevt bo‘lib ishlashidan ancha burun jarrohlik qilgan edi. U talabalik yillarida fan osmonining yorqin yulduzlaridan hisoblangan buyuk frantsuz jarrohi Deplen rahbarligida ishlagan edi. Hatto Deplenning raqiblari ham u o‘z tajribasini, biror kimsaga o‘rgatish xohishi yo‘qligi bois, qabriga olib ketadi, deb tan olgan edilar.

Boshqa buyuk daholarda bo‘lgani kabi ham o‘z sohasida voris qoldirmadi. Hamma narsani o‘zi qanday olib kelgan bo‘lsa, shunday birga olib ketadi. Jarrohlik shuhrati ham aktyorlar shuhratini eslatadi: ular faqat hayot bo‘lgan vaqtlaridagina yashaydilar, vafotlaridan keyin esa ularning iste’dodlarini baholash qiyinlashib qoldi. Aktyorlar va jarrohlar, shuningdek, yuksak ijrochilik mahorati bilan muzika kuch-qudratini yorqin namoyon qila oladigan buyuk xonanda va sozandalarning hammasi bir davr qahramonlari deyish mumkin. Deplenning shuhrati ham barcha daholar faoliyati bilan ko‘p jihatdan mushtarakdir. Yaqindagina shu darajada shuhrat topgan nomi bugunga kelib tibbiyot olamidan boshqa yoqda deyarli untildi. Lekin shunday bo‘lganda ham favqulodda vaziyatlar taqazosi bilan olimning nomini fan sohasidan insoniyatning umumiy tarixiga o‘tishi nahotki talab qilinmasa?! Deplen o‘z davrining ifodachisi yoki uni o‘z shaxsiga ko‘chirgan ko‘pqirrali insonmidi? U aql bovar qilmaydigan darajada sezgir bo‘lib, shaxsiy kuzatuvlari orqali orttirgan tajribasi yoki savqi tabiiysi yordamida bemor ruhiy ahvolini darrov payqab olardi, kasallikning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlab tashxis qo‘yardi. Shu bilan birga, bemor kayfiyati va shart-sharoitini hisobga olib, uni qachon va qaysi holatda operatsiya qilish bo‘yicha xulosa chiqarar edi. Deplen tabiat bilan baqamti bo‘lish uchun havo va yerdan bahra olib turuvchi odamning xujayralarini mutassil o‘rganib chiqishdan erinmadimikan? U Kyuve dahosining mahsuli hisoblangan induktsiya va anologiya usullarining qudratli kuchidan foydalanmaganmikan? Nima bo‘lganda ham bu jarroh tibbiyot siru asroridan to‘liq xabardorlik darajasiga ega bo‘lib qoldi, u bu sohaning bugungi tajribalariga asoslanuvchi zamonaviy kishisi sifatida uning o‘tmishi va kelajagiga ham aylandi. U o‘z shaxsiyati Gippokrat, Gelen, Aristotel kabi o‘zida barcha fanlarni mujassamlashtirgan kishi edimi? Yoki bu sohada alohida maktabi orqali yangi dunyo yo‘llarini ochdimi? Yo‘q. Lekin adolat yuzasidan shuni ham tan olish kerakki, inson tanasidek murakkab xilqatning o‘tkir kuzatuvchisi bo‘lib qolgan bu shaxs sehrgarlik haqidagi qadimiy ilmlar ummoniga g‘ovvoz kabi sho‘ng‘idi, vujudning hali shakllanib ulgurmagan dastlabki davrlaridanoq uni payqab oladigan darajada sezgir bo‘lib, hayotning hali yuzaga kelishidan oldingi manbalari va ular qanday bo‘lishligini ham ko‘ra oladi, bu borada olib borgan tekshirishlari orqali tiriklikni ta’minlaydigan shart-sharoitlarni aniqladi.

Lekin, afsuski, bular hammasi Deplenning shaxsiy xarakteri uchun xos edi. Shu bois manfaatparastlik xislati yolg‘izlanib qolishiga sabab bo‘ldi va xuddi o‘sha odati vafotidan keyingi shuhratini ham so‘ndirishga olib keldi. Oxir-oqibat qabri ustida dahoning fidokorona izlanishlari natijasida aniqlangan tibbiy siru asrorni kelgusi avlodlarga eslatib turadigan yodgorlik byusti ham o‘rnatilmadi. Balki talanti e’tiqodiga mosligi tufayli u o‘limga mahkum bo‘lgandir. Deplen e’tiqodiga ko‘ra, yer atmosferasi hayot yaralishi uchun zamin yaratgan. Mana shuning uchun ham yer tuxum va uning ust qobug‘i shaklida bo‘lgani ta’kidlaydi. Lekin u dastlab tuxum bo‘lganmi yoki tovuq qabilidagi savolga javob berishga qodir bo‘lmaganligi bois ularni tan olmasdi. U ibtidoiy hayvonot dunyosining yaratilishi va inson qalbining o‘lmasligiga ham ishonmagani sababli ikkilanmay ularni rad qilardi. Dahriylar va dindorlar orasida davom etib kelayotgan azaliy kurashga Depler ham befarq bo‘lmay, allaqachon ikkilanishni yig‘ishtirgan edi. Deplenda bundan boshqa bir e’tiqod bo‘lishi mumkin emasdi. U yoshlik davridanoq butun tirik mavjudotning gultoji hisoblangan odamzodning umr kechirishi va vafotidan so‘nggi holati haqidagi haqiqatni bilib ulg‘aydi. Tanada miya, asab, qon aylanish va nafas olish markazlari borligi aniqlangan. Ulardan dastlabki ikki markazdan birining o‘rnini ikkinchisi ham bemalol bajarishi mumkin. Deplen hayotining so‘nggi vaqtlarida hatto ko‘rish va eshitish uchun quloq va ko‘zlar mutlaqo zarur bo‘lmasligi va bular vazifasi quyosh nurlari to‘qimasi ta’sirida ham bajarilishi mumkinligi xususidagi xulosaga kelgan edi. Shunday qilib, Deplen odam jismida markazlar mavjudligini ta’kidlab, jonning abadiyligiga hech qanday asos topilmaganligini tasdiqladi. Bu dalil orqali u xudo haqidagi dindorlar qarashlarini tahqirlamasa ham o‘z dahriylik qarashlarini ma’qullangan edi. Aytishlariga qaraganda, bu mashhur jarroh boshqa marhum daho insonlar kabi chalg‘imay dorilbaqoga rixlat qilgan ekan.

Deplen shuhratiga soya solish maqsadida dushmanlari hayot vaqtida bu buyuk insonni ancha maydakash odam deb ig‘vo qilganlar. Baxil va ahmoqlar hech qachon buyuk aql egalari faoliyatini harakatga keltiruvchi sabablarni tushunolmaydilar. Buyuklarning mayda-chuyda kamchiliklarini ko‘rishlari bilanoq darhol shularga qarab aybnoma yopishtira boshlaydilar.

Deplen shuhrati va bilimini tahqirlash imkoniyati yo‘qligi uchun dushmanlari asosiy diqqatlarini uning xarakteridagi mayda-chuyda nuqsonlarga qaratadilar. Har holda Deplen inglizlar aytmoqchidek g‘ayritabiyroq edi. U goh buyuk fojiachi Krebilonga o‘xshab kiyinar, goh kostyumlariga o‘ta loqayd qarar, goh aravachada yursa, goh qizg‘anchiqday piyoda yurar, goh olijanob kishiday bo‘lib ko‘rinardi. Tantanali vaziyatda ham, mushkul vaziyatda ham qanday bo‘lsa, shunday, ya’ni bejab-bezalmagan ko‘rinishda bo‘lganligi uchun odamlardan shubhalanardi. Buyuk insonlarning fazilati ham bir-biriga o‘xshab ketadi. Agar ularning birortasida aqllariga nisbatan iste’dodi ziyoda bo‘lsa, har holda oddiygina qilib, “bu aqlli odam” degandan ziyodaroq aqlli hisoblanishi mumkin.Daholik odamni ichki tomondan ko‘rishni ham taqozo etadi. Ko‘rish, ehtimol, ayrim mutaxassislarning bilim doiralari bilan cheklangan bo‘lar, lekin kimki gulni ko‘rsa, quyoshni ham ko‘radi. Kunlardan bir kun o‘zi davolagan diplomatning: “Imperatorning sog‘lig‘i qalay” degan savoliga: “Saroy a’yoni o‘ziga keldi, odam ham o‘ziga keladi”, deb javob qildi. Kimki, shunday mulohazalarni aytishga qodir ekan, u nafaqat jarroh yoki vrach, balki katta aql egasi hamdir.

Biz Deplen hayotidan zamondoshlari tomonidan kuzatib yurilgan, xotirasini ba’zi ta’nalardan qutqaruvchi eng qiziqarli bir jumboqni tanladik (bu jumboq hikoyamiz so‘nggida yechiladi).

Oras Byanshen Deplenning sevimli shogirdlaridan edi. Bu bo‘lg‘usi medik Deplen ishlab turgan Otel-De klinikasiga amaliyotchi-assistent bo‘lib kelgunga qadar Lotin kvartalining “Vok uy” nomli g‘arib bir yotoqxonasida muhtojlik bilan kun kechirdi. Lekin haqiqiy iste’dod egalari baribir xuddi olmos singari mustahkam va chidamli bo‘lib, yonib turgan olov ichida ham otashga bardosh beradi, aslini saqlab qola oladi va jo‘shqin ehtiroslari alangasida tobora toblanib, ezgu orzu-umidlari yo‘lida halol va tinimsiz mehnatga ko‘miladi, shu tariqa daholar qismatiga xos kurashga ko‘nikib borishadi. Oras oru nomusda og‘izdagina emas, amalda ham qat’iyatli edi, vaqti kelganda, do‘stlari uchun birgina kiyimi bo‘lsa ham ayamaydigan, zarur kelib qolsa ular uchun vaqtidan ham, uyqusidan ham voz kechishga tayyor turadigan pok inson edi. Birovga biror narsa berib, o‘rniga qancha qaytarib berarkan degan o‘y xayolidan o‘tmasdi. Shuning uchun ko‘pchilik do‘stlari qo‘li ochiqligiga tan berishar, aybini aytishga botinolmasdilar. Biroq, Oras haqiqiy qadr-qimmatini maydakashlar bilan almashtirmasdi. Unda biron bir soxta oliftagarchilik, quruq va’zxonlik ko‘rinmas, odamlarga yoqimli so‘zlar bilan maslahat berar, ba’zan ular bilan jindak shakarguftorlik ham qilar edi.

U hayotda hech kimdan hech narsani yashirmas, turli rasmiyatchiliklardan mustasno askarlar kabi quvnoq va dilkash shishadosh ulfat, ehtiromga sazovor yosh yigit kabi boshini dadil ko‘tarib, jilmayib yurardi. Gapning po‘st kallasini aytganda, u ko‘plab Orestlarning Piladasi1 edi. Axir bugungi kunimizdagi kreditorlar (foyda oluvchi sudxo‘rlar) qadimgi dunyoning haqiqiy Furiylari2 timsoli-ku.

Balki Orasning o‘z boshiga tushgan shuncha sho‘ru g‘avg‘olari bardosh bilan yengib o‘tishining o‘zi ham mardligidan nishonadir.O‘zida hech narsa bo‘lmasa ham u birovdan hech narsa kutmasdi, hech qachon qarz ham olmasdi, tuyaday sabr-bardoshi, ohu singari chaqqonligi, shu bilan birga, mustahkam e’tiqodi va jiddiyligi bilan alohida ajralib turardi.Mashhur jarroh doktor Oras Byanshenning barcha yutuq va fazilatlari, kamchiliklari oshkor bo‘lgach, qadr-qimmati ikki barobar oshib, baxtli kunlar boshlanadi.Klinikaning bosh vrachi o‘z homiyligiga oldimi, demak, yosh yigit mavqei ham ta’minlanadi hisob. Deplen ko‘plab davlatmand xonadonlarga borish chog‘i odatda o‘zi bilan birga yordamchi sifatida Byanshenni ham olib ketadi. Mazkur tashrifotlar davomida bu qishloq yigiti ko‘z o‘ngida betakror Parij hayotining sirlari ochilar onda-sonda unga ham sovg‘alar tushib turar edi. Deplen kasal mijozlarni uyda qabul qilgan vaqtlarida Byanshenni ko‘makka chorlardi, ba’zan qaysidir davlantmand kasalni ma’dan suvlariga olib borishni topshirardilar. Bir so‘z bilan aytganda, u Byanshenni bemorlar bilan ishlashga tayyorlar edi. Bir oz vaqt o‘tib, bu qattiqqo‘l jarrohning o‘z Saidi1 paydo bo‘ldi. Bu ikki inson, biri bilim va

izzat-ikrom cho‘qqisiga chiqib, katta boylik va obro‘ga ega bo‘lsa, ikkinchisi boy ham, mashhur ham emasdi, Parij osmonida zo‘rg‘a miltillab turardi. Buyuk Deplen o‘z yordamchisidan hech narsani yashirmasdi. Byanshenga ustozi Deplen xonasida joylashgan stoliga allaqanday ayol o‘tirganligi yo o‘tirmaganligi ham ma’lum edi.Byanshen o‘zida arislon vajohati va buqa qudratini jamlagan bu buyuk zot fe’lu atvorini ham, yuragini ham o‘limi sababini ham yaxshi bilar edi. (Deplen yurak kengayishi oqibatida vafot qilgan edi). Shogird sifatida ustozi hayotining butun ikir-chikirlarini, qalbidagi yagona hissiyot va uning oqibatida kelib chiqadigan umidsizlik sabablarini oldindan ko‘ra oladi. Har holda Deplen ko‘kragida urib turgan yuragi bronzaday baquvvat bo‘lsa-da, yurak edi, axir.

Kunlardan bir kun Byanshen Deplenga Sen-Jak mavzesida istiqomat qiluvchi overiyanlik kambag‘al meshkobchi og‘ir mehnat va muhtojlikdan qattiq kasal bo‘lib qolganligini aytadi. Bu bechora 1821 yilning qishida faqat kartoshka yeb kun o‘tkazgan ekan. Deplen darhol hamma bemorlarni qoldirib, Byanshen bilan otni qamchiladi-yu, meshkobchi oldiga yugurdi va uni Dyubua tomonidan ochilgan kasalxonaga joylashtiradi, u tuzalgach,ot bilan bo‘chka sotib olishi uchun pul ham berdi. Keyinchalik bu overiyanlik do‘stlaridan biri betoblanib qolganda, uni darhol valine’mat Daplenning oldiga olib kelib yordam so‘radi.Deplen qanchalik qattiqqo‘l bo‘lmasin, qo‘lini mahkam qisib:

– Yana og‘alaringdan kimki og‘risa, huzurimga keltir, – dedi.

U bemorni Otel-De klinikasida qabul qilib, katta g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi. Byanshen unga nisbatan mehrini ko‘rib, Otel-De klinikasida ishlashning o‘ziyoq buyuk bir iftixor ekanligini tuydi, ustozi hatti-harakatida birorta g‘ayritabiylikni sezmaydi.

Bir kun ertalab Byanshen soat to‘qqizlarda Sulpitsiya maydonidan o‘tayotib, ustozini shu maydonda joylashgan ibodatxonaga kirganini ko‘rib qoladi. Har doim ikki g‘ildirakli aravachasida yuradigan Deplen bu safar yayov bo‘lib, xiyol shubhali qiyofada budxonaning Pti-Lion ko‘chasi tomonidagi eshigidan sekingina kirib ketadi. Yordamchi ustozi e’tiqodsizligini, buning ustiga Kabanis2 bo‘lganligini bilganligi bois, tabiiyki, bu holatga qiziqib qoldi. U sezdirmay kirib, budxonada bir talay ajoyib rasmlarni ko‘rdi, huru farishtalar ustidan ayovsiz kulib yurgan buyuk dahriy Deplen tik turgancha Bibi Maryam qoshida ibodat qilar,muhim bir vazifani bajarayotgandek jiddiy qiyofada butxona va kambag‘allarga xayr-ehson beradi. Tag‘in biror odam kirib qolsa, Otel-De klinikasi bosh jarrohining orqasidan kuzatishmoqda, degan xayolga bormasligi uchun Byanshen butxonadan asta chiqib ketdi.

Tasodifan o‘sha kuni Deplen uni restoranda birga tushlik qilishga taklif qilib qoldi. Byanshen ovqat paytidagi suhbatda gapni ustalik bilan ibodat masalasiga burib, bu harakatini riyokorona bir maynavozchilikka o‘xshatdi.

Bu maynavozchilik oqibatida xristian olamida Napoleonning barcha qo‘shinlari-yu, Brussning butun askarlari tomonidan to‘kilgan qonlarga qaraganda ham ko‘proq qonlar oqizildi, –dedi Deplen. Rim papasining oltinchi asr boshlarida o‘ylab topgan bu kashfiyoti zamirida birgina “siyosat telomos” degan so‘z yotadi. Papa xudoning mavjudligi haqidagi va’z-nasihatlariga ishonmagan dahriylarga qarshi olib borgan kurashlar davomida ibodatxonalarda uch yuz yillab xurofot, zulmat hukm surdi.Uning bu kashfiyotlari Tulis grafi va albiytslarning urishiga sabab bo‘ldi (chunki, voldentlar bilan albigoytslar papaning uydirmalarini tan olishni istamagan edilar).

Deplen volterona dahriylik bilimdonligini to‘kib sola boshladi.

– Bu qanday mo‘jiza bo‘ldi ekan? – deb o‘yladi Byanshen. – Men ertalab ko‘rgan xudojo‘y odam qayoqqa yo‘qoldi?

U Deplenga indamadi, biroq uni haqiqatdan ham Sulpitsiya ibodatxonasida ko‘rganligi rostmi? Daplen Byanshenga yolg‘on gapirolmasdi, ular bir-birlarini yaxshi bilishar va bundan boshqa ko‘plab muhim masalalar bo‘yicha ham o‘zaro ro‘y-rost fikr almashardilar.

Oradan uch oy vaqt o‘tdi. Byanshen unutmagan bo‘lsa ham o‘sha voqeani qayta eslamadi. Lekin bir kun Otel-De klinikasi vrachlaridan biri Byanshen oldida Deplening qo‘lini ushlab, savol alomati bilan:

– Muhtaram ustoz, muqaddas Sulpitsiya ibodatxonasiga nega borgan edingiz? – deb qoldi.

– Men ibodatxona ruhoniysining oldiga borgan edim, uning kasallangan tizza qopqasi shamollab, yiring bosib ketgan ekan.

Angelogertsog xotini menga ehtirom ila murojaat qilib, uni o‘z klinikangizda davolasangiz, deb iltimos qilgan edi, – deya javob berdi Deplen.

Vrach Deplendan olgan izohlaridan qanoat hosil qildi, ammo Byanshen bunga ishonmadi.

– Ana xolos! U ibodatxonaga tizzasi kasal odamni davolash uchun bordi. Ya’ni ibodatda bo‘ldi! – dedi o‘z-o‘ziga shogird.

Shundan keyin Byanshen Deplenning Sulpitsiya ibodatxonasiga qaysi kun va qaysi soatda borganligini esladi. Bir yildan so‘ng xuddi shu fursatda u ibodatxonaga yana keladimi yo‘qmi – shuni aniqlamoqni mo‘ljalladi. Agar Deplen haqiqatan ham vaqti-vaqti bilan ibodatxonaga kelib tursa, bu hodisa ilmiy tadqiqot uchun asos bo‘ladi, negaki, bir odam xatti-harakati bilan fikrlari o‘rtasida qarama- qarshilik yashashi mumkin emas. Keyingi yil xuddi shu kun va shu soatda Byanshen (u endi Deplening yordamchisi emasdi) Pti-Lion va Turno ko‘chalari boshida ikki g‘ildirakli soyabon aravasidan sekin tushib, devorlar bo‘ylab ibodatxonaga kirgan va yana Xudolar onasi bo‘lmish Bibi Maryam oldida tik turib ibodat qila boshlagan jarrohni ko‘rdi. Bu xuddi o‘sha bosh vrach, dilda dahriy, ba’zi hollarda xudojo‘y Deplenning o‘zi edi. Ahvol jiddiy tus oldi. Mashhur olim qaysarligi hamma o‘yinni chalkashtirib tashladi. Deplen chiqib ketgach, Byanshen butxona ichidagi ashqol-dashqollar turadigan rizoxona mudiri oldiga borib, hozirgina butxonadan chiqib ketgan janob bu yerga doim kelib turuvchilardanmi? – deb so‘radi.

– Mana, bu yerda ishlayotganimga yigirma yil bo‘lgan bo‘lsa, janob Deplen bu yerga har yil to‘rt marotaba keladi, ibodatga buyurtma qiladi, ibodatxonachi buyurtmalarini ado etadi, – dedi mudir.

Deplen buyurtmasidagi ibodat. Bu o‘zini dahriy qilib ko‘rsatish uchun o‘ylab topgan o‘ziga xos bir maxfiy usuli bo‘lsa kerak, – deb o‘yladi Byanshen ketaturib.

Vaqt o‘tib borardi. Garchi doktor Byanshen Deplen bilan do‘st bo‘lsa ham u o‘ziga xos xislati haqida so‘rashga qulay fursat topa olmas edi. Odatda ular bir-birlari bilan vrachlar xonasida yoki yuqori davralarda uchrashardilar, bundayvaqtlarda yaqin do‘stlar, o‘rindiqlarda engashib o‘tirib, oyoqlarini kaminga tirab, yakkama – yakka sirlashishlari uchun imkon bo‘lmas edi. Oxiri, 1830 yil inqilobi davrida, respublikachilar tashviqoti bilan ko‘chalarni egallab olgan dahriylar va isyonchilar tomonidan ibodatxonalar boshqarmasi joylashgan qarorgoh buzilib, uylar tepasida yaltirab ko‘rinadigan ko‘z ilg‘amas tillarang butlar yo‘qotib yuborilgandan keyin oradan yetti yil o‘tgach, Byanshen Sulpitsiya ibodatxonasiga yana kirib borayotgan Deplenni ko‘rdi. Izma-iz kelib, u bilan yonma-yon turdi. Do‘sti esa zarracha parvo qilmadi, e’tibor ham bermadi. Deplen buyurgan ibodat oldida birgalashib tik qoldilar.

Ibodatxonadan chiqishgach, Byanshen: – Men sizni bu yerda uch marrta uchratdim, do‘stim. Taqvodorligingizni sababini aytolasizmi? – deb so‘radi. – Siz e’tiqodingiz bilan xatti-harakatlaringiz o‘rtasidagi bu qarama-qarshiliklar sababini ochiq tushuntirib bersangiz. Siz dahriy bo‘la turib ibodatga borasiz. Hurmatli ustoz, iltimos bu holatingizni izohlab bersangiz.

– Aslida tashqi ko‘rinishimiz tufayli o‘ta taqvodor bo‘lib ko‘ringanimiz bilan siz ham, men ham dahriylarga o‘xshaymiz, – Deplen shu yerda ayrim taniqli siyosiy arboblarni masxaralab, ularning ba’zi xatti-harakatlarini Molerning Tartyufiga o‘xshatib, o‘tkir piching bilan tilga olib o‘tdi.

– Men sizdan buni so‘rayotganim yo‘q, – dedi Byanshen. – Sizning ibodatxonaga kelishingiz sababini va nima uchun ibodat buyurganingizni bilmoqchiman.

– Xo‘p, aziz do‘stim. Hozir mening to‘rimdan go‘rim yaqin bo‘lib turibdi. Endi men sizga hayotimni qanday boshlaganimni aytib berishim mumkin, – dedi Deplen.

Byanshen bu buyuk inson bilan birga Parijning eng yaroqsiz, chirkin “To‘rt shamolli” ko‘chasida turardi. Deplen Byanshenga shu yerdagi bir binoning yettinchi qavatida yodgorlikka o‘xshab qolgan bir uychani ko‘rsatdi. Uycha yashilroq rangda edi. Unga borish uchun binoning ko‘cha eshigidan kirib, lenta-pentalar bilan o‘rab-chirmab tashlangan zinapoyalar orqali yuqoriga qarab ko‘tarila borilar va oxirida yana cho‘zilgan yo‘lakdan yurilar edi. Bu yo‘lak kichkina derazalar darchasidan tushib turadigan xira yorug‘da o‘ta diqqinafas bo‘lib, bu yerdan o‘tuvchilar qoqilib-suqilib ketishardi. Binoning birinchi qavatida mebellar bilan savdo qiluvchi kishi yashardi, boshqa qavatlarda esa ehtiyoj uchun zarur bo‘lgan har xil ashqol-dashqollar tiqilib ketgan edi. Deplen birdan qo‘lini ko‘tarib:

– Men shu binoning ana o‘sha yerida ikki yil yashaganman, – dedi uychani ko‘rsatib.

– Bilaman, u yerda Artez ham yashagan edi. Yoshligimda doimo borib turardim, biz bu uychani “O‘jar daholar yashaydigan katak” deb atardik. Keyin nima bo‘ldi?

– Siz guvoh bo‘lgan o‘sha ibodat hayotimda bo‘lib o‘tgan ba’zi bir voqealar bilan bog‘liqdir. O‘sha uychada yashagan vaqtimda hozir siz aytgan Artez ham yashardi. Ana qarang, uychada gul o‘stirilgan tuvakcha, uning tepasida kiyim-kechaklar ham osilib turibdi. Azizim Byanshen! Men Parijdagi hayotimni xuddi shunday qiyin bir sharoitda boshlagan edim. Bu jihatdan meni Parijda haddan tashqari ko‘p azob-uqubat va qiyinchiliklarni boshdan kechirgan kishi deyish mumkin. Hamma narsani – ochlikni ham, yalang‘ochlikni ham, kambag‘allikni ham – xullas, hamma-hammasini ko‘rdim. O‘sha “Qaysar daholar kulbasi” deya nom olgan uychada qahraton qish kunlari sovuqdan qotib qolgan barmoqlarimni puflab ilitardim. Qishning qahraton kunlarida og‘zimdan chiqqan hovur xuddi otlarning burnidan burqsib chiqadigan bug‘day boshim uzra ko‘tarilayotganini ham ochiq ko‘rardim. Bunday paytlarda, kimdan madad olishingni ham bilmaysan kishi. Men yolg‘iz edim. Hech qanday yordam beradigan kishim bo‘lmagan. Kitob olishga ham, o‘quvimga to‘lash uchun ham pulim yo‘q edi. Fe’l-atvorimdagi bezovtalik, asabiylik va hadiksirashim tufayli birorta do‘st ham orttirmaganman. Besaranjomligim asosiy sababi yo‘qchilik va o‘qish sharoitim og‘irligidan ekanligini hech kim tushunmasdi. Axir hayotning eng tuban yerida yashab kelardim, undan chiqib ketishni istardim. Ayniqsa, sizning oldingizda siru asrorimni yashirib yurishga hojat bo‘lmasa kerak. Garchi uzoq yillar qashshoqlik botqog‘ida yurgan bo‘lsam ham,turli qiyinchilikka uchragan bo‘lsam ham qalbimda doim barini yengib, yuksaklikka intilish va insoniy orzu-istaklar tuyg‘usi hukm surardi. Men oladigan arzimas yordam pulidan tashqari ota-onamdan ham, shahrimdan ham boshqa biror narsa kutishning iloji yo‘q edi.O‘sha vaqtlarda nonushta uchun Pti-Lion ko‘chasidagi magazindan qotgan non sotib olib (u yangi nonlardan arzon turar edi), uni sutga bo‘ktirib yeb yurganligimni aytishning o‘zi sizni qanoatlantirsa kerak. Restoranda ikki kunda bir tushlik qilardim, u 16 suga (mayda pul hisobi) tushardi.Shunday qilib kundalik ovqatimga 10 su sarflardim. Shu ahvolda qanday qilib kiyim-boshimga e’tibor berishim mumkin edi? Shunchalik og‘ir qiyinchilik va ranju alamlarni kechirganim ustiga yana ba’zi bir hamkasaba do‘stlar botinkalarimning yirtig‘i, qo‘ltig‘i osti ajralib ketgan suyurtikimga ko‘zlari tushganda riyokorona masxaralashlari-chi? Men faqat suv ichardim va Parij yemakxonalariga havas qilar edim. Mukolom Lotin mavzeidagi Soppi yemakxonasi men uchun go‘yo barcha odamlar kira olishi mumkin bo‘lgan ibodatxonaga o‘xshardi. Bir kun kelib, men ham shu yemakxonada bir piyola qaymoqli qahva ichib, bir juft domino o‘ynab keta olarmikinman, deb o‘ylardim. Mendagi muhtojlik oqibatida kelib chiqqan fidoyilik shiddati ishlagan vaqtlarimda ham davom etdi. Shuning uchun keyinchalik ham o‘zim egallamoqchi bo‘lgan vazifaga muunosib bo‘lish va qadr-qimmat topish uchun iloji boricha yaxshi, puxta bilim olishga tirishdim. Pulni bir burda nondan ham ko‘ra ko‘proq chiroq yog‘iga ishlatardim. Tun bo‘yi ishlaganim uchun kechasi bilan yoritib turadigan chiroq yog‘lari xarajatlari ovqatlarimga ketadigan chiqimlardan qimmatga tushardi. Bu uzoq va halovatsiz, o‘zing bilan yakkama-yakka shafqatsiz jang qilish edi. Biror kishi menga achinib qaramasdi. Axir, do‘stlaring bo‘lishi uchun puldor bo‘lishing, yosh tengqurlar bilan tanishib, ular bilan ulfatchilik qilishing, ular qayerga borsalar sen ham o‘sha yerga borishing kerak bo‘lardi. Menda esa bularning hech biri yo‘q edi. Parijda esa bunday yo‘qchilikka parvo ham qilishmasdi. Birovlarga qanday muhtojlikda o‘qiganlarimni gapirayotganimda bemorlar kasali haqida so‘zlagandek, tomog‘imga bir narsa tiqilib, asabiy bir og‘ir ahvolga tushib qolaveraman. Keyinchalik hech qachon hech qanday muhtojlik ko‘rmagan ba’zi bir davlatmandlar bilan uchrashishga to‘g‘ri kelgan vaqtlarda o‘sha galvarslar menga qarab: “Nega qarzga kirdingiz? Nega o‘zingizni shuncha majburiyatli qarzga botirdingiz?”– deya axmoqona savollar berishadi. Shunda ular ko‘z oldimda go‘yo odamlar ochdan o‘layotganini ko‘rib: “Nega ular yumshoq non sotib olmayaptilar”, – degan malikaga o‘xshab ketardilar.

Operatsiya uchun haddan tashqari ko‘p pul olayotganimni gapirayotgan o‘shanday davlatmandlardan birortasini so‘qqabosh, ikki qo‘lidan boshqa hech narsasi yo‘q, yakka-yolg‘iz, pulsiz, do‘stsiz, Parij ko‘chalarida burda nonga zor bo‘lib yurganda bir ko‘rsam edi. Shunday vaqtlarda nima qila olgan bo‘lardilar? Qayoqdan ovqat izlab topardilar? Siz Byanshen, asabiylashib, ishda qattiqqo‘lik qilgan vaqtlarimni ko‘rgansiz. Yoshligimda yuqori tabaqadagilar orasida har qadamda xudbinlik, bepisandlik munosabatlarini ko‘raverib, ko‘p azob-uqubatlar chekkanligim uchun alamzada bo‘lib qolgandim. Shon-sharafga erishgunimcha ular menga qanchalik ko‘p tuhmat, ig‘vo va ichiqoraliklar qilishganini eslayman. Ba’zi birovlar Parijda yaqin orada mansabga minishingizni sezishlari bilanoq sizni yerga ag‘darib tashlashga harakat qiladilar, yiqilib boshingizni yorib olishingiz uchun mingan otingiz ayilini bo‘shatib qo‘yadilar, uchinchilari esa otingiz oyog‘idagi taqalarni sindirib, maydalab tashlaydi, to‘rtinchisi qamchiningizni o‘g‘irlaydi, eng halol hisoblanganlari esa qo‘lidagi to‘pponchalarini ko‘kragingizga tirab, sizni otmoqchi bo‘ladilar. Bolalarim! Sizlarda iste’dod bor. Sizlar yaqin kelajakda o‘zlaridan o‘tib ketayotgan qobiliyatli insolarni ko‘rgan o‘rtamiyona odamlar bir-biri bilan qanday shafqatsiz va tinimsiz kurash olib borishlariga guvohi bo‘lasizlar. Agar kechqurun yigirma besh tiyinlik qimor o‘ynagan bo‘lsangiz, ertasigayoq sizni qimorboz deb ayblay boshlaydilar va eng yaqin do‘stlaringiz sizni yigirma besh ming frank pul yutqazibdi, deb gap tarqatadi. Boshingiz og‘rib qolsa, aqldan ozayapti deyishadi. Og‘zingizdan tasodifan biror nojo‘ya so‘z chiqib ketishini eshitishlari bilanoq, mana endi, sizni hech bir kishi bilan chiqisha olmaydigan odamlar qatoriga qo‘shib qo‘yadilar. Agar siz bunday maydakash odamlar to‘dasi bilan kurash olib borishda qat’iylik va jiddiylik ko‘rsatsangiz yaqin do‘stlaringiz ham sizni o‘zidan boshqa birovni yoqtirmaydi, o‘zgalarga xo‘jayinchilik qilib, hukmron bo‘lib olmoqchi, deb ig‘vo qilishadi. Xullas, ular fazilatlaringizni nuqsonga, illatga yo‘yadilarki, eng yaxshi ezgu niyatlaringiz ham jinoyatkorona bir ish bo‘lib ko‘rinadi. Biror odam kasalini tuzatsangiz, uni o‘ldirib qo‘ydi deyishadi. Bemor ancha yaxshilanib, tetik holiga kelgan bo‘lsa, barbir hademay o‘ladi, oqibati yomon bo‘lib, buning uchun u javob beradi deyishadi. Agar qoqilsangiz, ag‘darilib tushdi, degan malomatga qolasiz. Xullas, aziz do‘stim! Bularning hammasini ko‘raverib, xudodan ko‘ra odamlarga ishonmaydigan bo‘lib qoldim. Siz axir ichimda odamlar noo‘rin ayblayotgan Deplendan tashqari yana bunga tomomila qarama-qarshi bo‘lgan boshqa bir Deplen ham mavjudligini yaxshi bilasiz-ku. Mayli, biz bu iflos ishlarni kovlab o‘tirmay qo‘ya qolaylik.

Shunday qilib, shu uyda yashardim. Bir pulsiz ahvolda imtihonga tayyorlanib o‘tirardim. Bilasizmi bunday vaqtlarda nihoyatda qiynalib ketganimdan askarlikka ketganim yaxshi emasmi, degan qarorga ham kelib qolardim. Menda axir birgina umid qolgandi: u ham bo‘lsa tug‘ilgan shahrimdan, Parij hayotidan mutlaqo bexabar jiyanim o‘ttiz frankka mazza qilib parranda go‘shti yeb, o‘qib yuribdi degan qishloqi xolam jo‘natgan kiyim-kechaklar solingan chemodanni kelishini kutayotgan edim. Universitetdalik vaqtimda chemodanni olib kelishganu haqqiga qirq frank to‘lanishi kerak bo‘lgani uchun bu pulni eshik qorovuli, bino pastidagi zinapoyalar burchagidagi bir tor xonachada ishlab o‘tiradigan etikdo‘z nemis to‘lab, chemodanni olib qolgan. Qanday qilib, shu qirq frankni topib, chemodanni qaytarib olsam ekan deb Fose-Sen Jermen de Pri ko‘chasi va meditsina fakulteti binosi atrofida boshim qotib aylanib yurdim. (Axir, qarzni kiyim-kechaklarni sotib bo‘lsa ham to‘lash mumkin edi-ku). Shunda ishbilarmonlikda uquvsizligimni, yolg‘iz qismatim jarrohlikda ekanini sezdim. Do‘stim, sof qalb egalari bo‘lgan iste’dodli insonlar yuqori doiradagi kishilar orasida ishlaganlarida kundalik hayotda duch keladigan ba’zi bir maydakash odamlarga xos ustomon, uchar bo‘lib yashay olmas ekanlar. Bunday daholar uchun eng muhimi yashash uchun qulay fursatning kelishi ekan. Fursat kelganda ular qidirilib o‘tirmay, o‘zlari to‘satdan paydo bo‘lib qolar ekan!

Uyga kechqurun juda kech qaytdim. Sen-frualik Burjua ismli meshkobchi qo‘shnim ham menga o‘xshab kech qaytgan ekan. Biz yonma-yon xonalarda yashab, bir-birimizga juda yaqin bo‘lib ketgan edik. U menga uyning xo‘jayini ijara haqini uch marta to‘lamaganim uchun uydan chiqarib yubormoqchi bo‘layotganini aytdi. Ertasiga bu yerdan ketish tashvishi ostida qoldim. Shu tunni hayotimdagi eng og‘ir azob-uqubat bilan o‘tkazdim. Xuddi aqldan ozgan kishilar miyalariga kelgan bir savolni hadeb takrorlayverganiga o‘xshab, men ham ko‘z yoshlarimni oqizib, shu arzimas ashqol-dashqollarni, kitoblarimni tashib chiqarish uchun hammolni qayerdan topaman, eshik qorovuli va hammolga to‘laydigan pulni qayerdan olaman, degan savollardan qutulolmadim. Borar joyim yo‘qligini o‘ylab, oxiri uxlab qolibman. Muhtojning ham sherigi bo‘larkan shekilli, bir samoviy shirin tush ko‘ribman. Unda ertalab qotgan nonni sutga bo‘ktirib, nonushta qilayotganimda Burjua yonimga keldi.

– Janob talaba, – dedi u menga qarab sof averyancha talaffuzda yo‘g‘on ovoz bilan – men ko‘chada qolgan bir yetimcha, ota-onamni ham bilmayman. Sen-Flurusko yetimxonasida o‘sdim, topgan-tutganlarim bilan uylanib ham bo‘lmaydi. Sizning ham qarindosh-urug‘laringiz kamga o‘xshaydi. Meni sizga aytmoqchi bo‘lganim, binoning pastida soatiga ikki su berib, ijaraga olgan qo‘l aravam yotibdi. Bizning bor lash-lushlarimiz unga sig‘ishi mumkin. Mudomiki, xo‘jayin bizni uydan chiqarib yuborar ekan, xohlasangiz birgalashib o‘zimizga bir boshpana izlasak, axir bu yer ham qishda jannat emas-ku!

– Tushunaman, do‘stim Burjua. Gap unda zmas. Bu yerda muammo shundaki, pastda mening o‘n lyuk pulim va kiyim-kechaklarim solingan chamadonim yotibdi. O‘sha pulimni olsam, qorovul haqini ham, uy haqini ham to‘lardim. Lekin hozir ularni olish uchun yonimda besh frank ham yo‘q, – dedim ahvolimni tushuntirib.

– Mayli, xafa bo‘lmang, kiyim-kechaklaringiz o‘zingizga qolaversin. Menda to‘lashga besh-to‘rt tanga topilib qolar, – dedi u menga eskirgan charm hamyonchasini kulimsirab ko‘rsatib.

Burjua uy ijarasi haqini ham, eshik qorovuliga qirq frank qarzimni ham to‘ladi. Shundan keyin ashqol-dashqollarimiz va kiyim-kechaklarim solingan chemodanni ortib, qayerda ijarabop uy bor ekan, deb aravachani ko‘chama-ko‘cha sudrab yurdik, men ba’zi bo‘sh uylarni tekshirib chiqdim, lekin haqi biz uchun to‘g‘ri kelmadi. Kun yarimlab qolgan bo‘lsa ham, Lotin kvartali atrofida zo‘r berib, hamon boshpana izlab, ovora bo‘lib yurardik. Burjua menga vino do‘konchasi oldida bir tamaddi qilib olsak, dedi. Aravachani eshik oldida qoldirib, tamaddi qildik. Kechga yaqin Rogan ko‘chasining Kommercheskiy proyezdida joylashgan bir binoning eng tepasida bir-birlarini zinapoyalar ajratib turadigan bolaxonasi bor ikki xonalik uy topib, joylashdik. Endi men ham, kamtarona do‘stim ham boshpanaga ega bo‘ldik, lekin uy ijarasi uchun bir yiliga oltmish frank to‘lash haqqi birodarimning bo‘yniga tushdi. Birgalashib ovqatlanardik. Burjua kuniga ellik su pul ishlardi. Uning yuztacha ekyusi bor edi. U shu pulga yaqinda ko‘pdan o‘zi orzu qilib yurgan niyatini amalga oshirib, ot bilan bo‘chka sotib olmoqchi edi.Biroq mening qanday hayot kechirganligim va hozirgi ahvolimni fahm-farosat va ziyraklik bilan tushunib olgach, o‘sha kundan buyon orzu qilib yurgan ot bilan bo‘chka sotib olish niyatidan voz kechganligini o‘ylasam ko‘nglim buzilib, ko‘zimga yosh keladi. Burjua yigirma yil meshkobchilik qilib, suv tashidi va o‘sha yuz ekyu pulini ham mening kelajagim uchun sarfladi.

Shu yerga kelganda Deplen Byanshen qo‘lini qattiq qisib qo‘ydi.

– U menga o‘sha pullarni imtihonlarga tayyorlanishim uchun zarurligini bilganligidan keyin bergan edi! Do‘stim, bu inson mening hayotda oladigan o‘rnimni, mening aqliy ehtiyojlarim o‘z ehtiyojlariga qaraganda muhimroq ekanligini tushungan edi. U menga g‘amxo‘rlik qilar va meni o‘g‘lim deb atardi. Kitob sotib olishim uchun pul berardi, ba’zi vaqtlarda asta kelib qanday ishlab o‘tirganimni kuzatardi. Bora-bora menga otamday qaray boshladi, iloj topolmaganimdan yeb o‘tirgan nochor luqmalarimni ko‘rib, to‘yimli va sifatli ovqatlanishimga ham imkoniyat yarata boshladi. Uning yuzi o‘rta asrdagi shahar kishilari qiyofasiga o‘xshab ketar, lablari qalin edi, rassom bo‘lsa, uni xuddi Likurganing rasmiga o‘xshatib chizsa bo‘lar edi. Bechora go‘yo qalbida to‘lib-toshib yotgan mehru shafqatlarini kimga in’om etishni bilmaganday yurardi. Hayotidagi birgina ovunchog‘i bo‘lib qolgan narsa kuchukchasi edi. Burjua o‘zi o‘lmasdan burunroq kuchukchasi o‘lib qolsa, ibodatxonalarda uning ruhiga tilovat qilishga ruxsat berisharmikin? – deb tinimsiz so‘rab yurdi. Aytishiga qaraganda, kuchugi Burjua bilan o‘n ikki yil davomida o‘zi bilan doimo birga borib ibodatxonada ibodat qilgan. Popning va’zlarini diqqat bilan tinglagan, sira ovoz chiqarmay, bir marta ham hurmagani uchun haqiqiy xristian bo‘lgan ekan. Bu inson yolg‘iz g‘aribligimni ham, kechirgan azob-uqubatlarimni ham ko‘rib yurib meni tushuna boshladi, butun qalb qo‘rini menga bag‘ishladi. Bora-bora mehribon bir ota, yagona g‘amxo‘r valine’matimga aylana bordi.

Xullas, u yordamga muhtoj bo‘lib qolganlar uchun har doim muruvvat ko‘rsatish yo‘lini topa oladigan oliyjanob bir inson edi.Men bilan uchrashgan vaqtlarida chinakam saxiy kishilarday viqor bilan boqar va g‘am-tashvishini sezdirmay erkin yurardi. Sog‘lig‘imni, yaxshi kiyinishimni ko‘rganda faxrlanar, xursandchilikdan boshi ko‘kka yetardi. Burjua kechalari meni aytgan vaqtimda uyg‘otar, chirog‘larimni artib-surtar, zinapoyalarni tozalab chiqardi, u mening ham otaxonim, ham xizmatkorim edi, u tozalik borasida ba’zan xizmatchi oqsoch ingliz ayollari bilan ham bahsga kirishardi. Uyda butun xo‘jalik va ro‘zg‘or ishlarimiz bo‘ynida edi. O‘tinlarni xuddi Filopenday1 yorardi. Hamma yumushlarni o‘ziga munosib ravishda

xotirjamlik bilan faxrlanib qilardi. Otel-De klinikasiga amaliyotchi-yordamchi bo‘lib o‘tganimda klinika oldida yashashim zarur bo‘lib, Burjuadan boshqa turishimga to‘g‘ri keldi. Shunda u ma’yus bo‘lib qoldi. Lekin keyinchalik dissertatsiyam sarf-xarajatlari uchun pul yig‘ib berishni o‘ylab, ancha tinchlana boshladi va bo‘sh vaqtlaringda xabar olib turgin, deb iltimos qildi. Burjua men bilan faxrlanardi. O‘zim uchun ham, o‘zi uchun ham meni avaylab-asrardi. Agar dissertatsiyamni ko‘rsangiz Burjuaga bag‘ishlanganiga guvoh bo‘lasiz. Kasalxonada assisent-amaliyotchi bo‘lib yurganimning oxirgi yillarida bu muhtaram averiyalik kishi oldidagi o‘z burchimni ado etish – unga ot bilan bo‘chka olib berish uchun yetarli mablag‘ ham yig‘ilib qolgan edi. Unga ot va bo‘chka olib berganimni ko‘rib, bekor pul sarf qilibsiz-da, deb mendan juda ranjidi. Lekin, shunga qaramasdan, baribir xursand bo‘lganligi sezildi. Axir bu ko‘nglidagi ezgu orzusi edi. Shuning uchun so‘nggi marta ot bilan bo‘chkaga qarab, hijolat qildingiz-da, ovora bo‘lib yurmasangiz bo‘lardi. Ammo qanday ajoyib bo‘chka! Ot ham zo‘r! Xuddi overiyanliklar2 otiga o‘xshab juda baquvvat ekan, – dedi kulimsirab oqayotgan ko‘z yoshlarini artib. Uning boshqa yerda hech qachon bunday ta’sirli ahvolda ko‘rmagan edim. Burjua qarshiligimga qaramay, ho‘ ana xonamda siz ko‘rib turgan – kumush ranglar bilan ziynatlangan jarrohlik asboblari solingan o‘sha g‘ilofni olib bergan, mening uchun esa bundan boshqa bebaho sovg‘a yo‘q, u birinchi yutuqlarimdan nihoyatda quvongan edi, lekin, shunga qaramasdan undan biror marta ham uni men odam qildim qabilida so‘z eshitmadim. Axir, u bo‘lmaganda qashshoqlikda adoyi tamom bo‘lar edim-ku! Ha, bechora, u meni deb hayotini qurbon qildi, kechalar

Mashg‘ulotim paytlarida zarur bo‘ladigan qahva sotib olib berardi, keyin bilsam o‘zi faqat nonga sarimsoqpiyoz surtib yeb kun ko‘rar ekan.

Keyin kasal bo‘lib yotib qoldi, shunda tunlari yonida bo‘ldim, uni davolab hayotini saqlab qola oldim. Biroq oradan ikki yil o‘tib, kasal yana qaytalandi va shu vaqtlarda tibbiyotda mavjud bo‘lgan barcha imkoniyat va vositalarni qo‘llab davolash choralarini ko‘rishimga qaramay vafot qildi. Hatto birorta qirolga ham Burjuaga e’tibor ko‘rsatadiganday qaramagan edim.

Ha, Byanshen! Uning hayotini saqlab qolish uchun qo‘limdan kelgan barcha choralarni ishga solib ko‘rdim. O‘zi qilgan saxovatli yaxshiliklar samarasini o‘z ko‘zi bilan ko‘rib qolishni istardim, hamma istaklarini bajo keltirishni xohlardim. Hayotimda takrorlanmas iz qoldirgan yaxshiliklari uchun unga nisbatan hanuzgacha yuragimda yonib yotgan olovni bir oz bo‘lsa ham sovutmoqchi bo‘lgan edim, yuragimdagi minnatdorlik his-tuyg‘ularimni oxirigacha ado etmoqchi bo‘lgan edim. Otamdek qadrdonim Burjua qo‘limda jon berdi, – dedi bir oz hayajonlangan holda to‘xtab Deplen. – Vasiyatnomasiga ko‘ra barcha merosi menda qoldi, vasiyatnomani rasmiylashtirgan idora Burjua bilan Rogan ko‘chasidagi uyga ko‘chib kelgan vaqtimizdan e’tiboran qayd qilibdi. Burjua haqiqiy imon-e’tiqodga ega bo‘lgan inson timsoli edi.

U ibodatxonani xuddi o‘z xonadoniday sevar edi. Garchi o‘ta taqvodor katolikchi bo‘lsa ham biror marta dahriyligimni yuzimga solmadi. Kasali zo‘raya boshlagandan keyin mendan: “Siz ibodatxona uchun qo‘lingizdan kelgan yordamingizni ayamang”, – deb iltimos qildi. So‘ng har kuni ibodatxonaga borib uning sog‘lig‘ini yaxshilashni xudodan iltijo qilib so‘rab yurdim. U hayotimda yetarli toat-ibodat qilolmadim, shuning uchun vafotimdan keyin oxiratdagi qismatimdan qo‘rqaman, – der edi. Bechora! Ertadan kechgacha tinimsiz ter to‘kardi. Agar jannat borligi rost bo‘lsa, u yerga borish uchun undan boshqa munosib odam topilmasa kerak.

Burjua ibodatxonaga oxirgi marotaba begunoh bo‘lib keldi (axir u haqiqatan ham gunohsiz edi). Vafoti ham hayotiga munosib tarzda yakun topdi, tobuti yonida birgina odam bordi, u ham bo‘lsa o‘zim edim. Yagona valine’matim bo‘lgan Burjuani ko‘mib qaytgach, qanday qilib, qaysi yo‘llar orqali menga qilgan barcha yaxshiliklarini qaytarsam ekan, deb o‘ylay boshladim. Oilasi, do‘stlari, bola-chaqasi yo‘q, lekin dinga e’tiqodli, taqvodor bir inson edi (bularni men muhokama qilishga haqlimanmi o‘zi?). Kunlardan bir kun sekin (tag‘in qilgan yaxshiliklarim uchun ustimga majburiyat yuklayapti, deb o‘ylamasin degan ma’noda) marhumlar uchun ibodatxonada qilinadigan amallar haqida gapirgan edi. Shuning uchun birinchi imkoniyat bo‘lishi bilanoq Sulpitsiya ibodatxonasiga borib, har yili to‘rt marotaba ruhiga tilovat tushirishlarini buyurib, haqlarini berib qaytaman. Xotirasi oldida qiladigan yagona xizmatim xudojo‘y Burjua istaklarini bajo keltirish edi. Ha, yiliga to‘rt marotaba: bahorda, yozda, kuzda, qishda belgilangan vaqtda ibodatxonaga borib, u yerda: “Ey xudo, odamlar o‘lgach sening maskaningga boradigan taqvodor odamlar orasida Burjuani ham mavjudligini unutma, bechora duchor bo‘lgan azoblaridan qutilishi va tezroq jannatga yo‘l olishi uchun ko‘magingni darig‘ tutma, barcha qiynoqlaringni menga bergin”, – deb iltijo qilardim.

Xudo xolis, U rahmdil! Bordiyu xudo menga Burjua e’tiqodiday bir e’tiqod ato etguday bo‘lsa, butun boyligimni uning yo‘liga sarflagan bo‘lardim.

Byanshen Deplenning oxirgi kasalini davolab turar ekan, endi mashhur jarroh dahriy bo‘lgan-bo‘lmaganini tasdiqlashni o‘ylamas edi. Axir, peshtoqiga ziynatlangan harflar bilan “Vatan buyuk odamlaridan minnatdordir” kabi shior bitilgan buyuk ilm qasri darvozasi ochilmay turgan bir paytda uni ochib, unga yo‘l ko‘rsatib bergan overiyalik saxovatpesha taqvodorlar ruhiga ibodat qilishning o‘ziyoq qanchalar katta quvonch hisoblanar edi.

Parij 1836 yil, yanvar
Rus tilidan Sherali Turdiyev tarjimasi

* * * * * * * * * *

DAHRIYNING IBODATI

Fanni qimmatli fiziologik nazari bilan boyitgan, yoshligidayoq ma’rifat markazi — Parij tibbiyot kulliyotining shuhrati hisoblangan, Yevropa tibbiy xodimlarining ehtiromiga noil bo‘lgan doktor Byanshon terapevt bo‘lmasdan avval uzoq vaqt jarrohlik qilgan edi. Talabalik yillarida u dong‘i ketgan buyuk frantsuz jarrohlaridan biri, fanda iste’dodini chaqindek zuhur etgan Deplen rahbarligida ishlardi. Hatto Deplenning dushmanlari uning boshqa birovga meros qoldirish imkoniyati bo‘lmagan usulini ham o‘zi bilan go‘rga olib ketdi, deb e’tirof etishardi. Chunki Deplen tabiatidagi hamma narsa shaxsiy xususiyatga asoslangan edi: undagi mag‘rurlik hayotligidayoq yolg‘izlanib qolishiga sabab bo‘lgandi, aynan shu mag‘rurlik uning o‘limidan keyingi shuhratini so‘ndirgan edi. Uning qabri uzra kelajak avlodga fidoiy dahoning izlanishlari natijasida kashf etilgan sir-asrorlardan voqif etuvchi dabdabali haykal yo‘q. Balki, Deplenning iste’dodi uning e’tiqodiga mos kelgandir, shuning uchun ham u foniy bo‘lgandir.
Deplenning nazdida zaminiy muhit o‘zida hayot vujudga keltiradigan bo‘shliq bo‘lib, yer esa po‘stiga burkangan tuxumga o‘xshash narsa, shu boisdan u “avval tovuq paydo bo‘lganmi yoki tuxum?”, degan savolga javob berish imkoniyatiga ega bo‘lmasligi uchun tovuqni ham, tuxumni ham inkor etgan. U ibtidoiy tiriklik olamining yaratilishiga ham, inson jonining o‘lmasligiga ham ishonmasdi. Deplen shubhalanmasdi, inkor qilardi. Bu ko‘p olimlarga xos bo‘lgan oshkora, kunday ravshan bo‘lgan dahriylik edi: bular ajoyib kishilardir, lekin ular butun vujudi bilan dahriy bo‘lib, dahriylikni dindor kayfiyatdagi kishilar qanday e’tiqod bilan rad etsalar, ular ham shunday targ‘ib etuvchilardir. Deplenda boshqacha e’tiqodlarning tarkib topishi ham mumkin emasdi: axir u yoshligidan tiriklik olamining gultoji bo‘lmish odamni dunyoga kelguncha ham, hayot paytida ham, o‘lgandan so‘ng ham, o‘z tig‘i bilan yorgan, uning butun a’zoi badanini miridan sirigacha sinchiklab o‘rgangan edi, uning biror joyida ham diniy ta’limotlar uchun juda vojib bo‘lgan o‘sha “vohid jon” degan narsani uchratmagandi. Kishi uzviyati (organizmi)dagi miya, asab, nafas olish — qon yurishi kabi uchta markazni, ulardan miya va asab bir-birining o‘rnini bosa olish qobiliyatiga molikligini bilib olgach, Deplen hatto umrining so‘nggida ko‘rmoq va eshitmoq uchun ko‘z va quloqning bo‘lishi mutlaqo zarur emas, degan xulosaga keldi: ularning o‘rnini so‘zsiz quyosh o‘rilmasi* bosadi. Shu tarzda inson uzviyatida ikkita jon topgach, garchi, bu dalil bilan Xudo haqidagi masalaga tegib ketmasa-da, Deplen bunda o‘zining dahriyona qarashlarining isbotini ko‘rdi. Aytishlaricha, mashhur jarroh yo‘l qo‘ygan xatolari uchun sira pushaymon qilmasdan o‘lgan ekan, taassufki, daholarning ko‘pchiligi shunday olamdan o‘tishgan.
Deplen shuhratini xiralashtirishga uringan dushmanlari bu yirik olim ko‘p sohada bachkanalik qiladi, deyishardi. Uning tashqi tartibotidagi ziddiyatlarni bachkanalikka yo‘yardilar. Hasadgo‘y va kaltafahmlar buyuk aql egalarining qanday maqsadlar bilan ijod qilayotganini tushunib yetmaydilar; shuning uchun ham ular ana shunday yuzaki ziddiyatlarni ko‘rib qolsalar, bas, darhol o‘shalarga yopishib olishadi-da, ular asosida aybnoma tuzadilar va aybdorni qoralayveradilar. Shuncha ta’nayu malomatlarga sabab bo‘lgan komronlik uddaburonlikni oqlayversin, vosita va maqsad muvofiqligini kashf etaversin, lekin bo‘htonlar bilan yuz bergan nizoli to‘qnashuvlar asoratsiz qolmaydi. Bizning davrimizda Napoleonni o‘z burgutini Angliya uzra parvoz qildirgani uchun qoralagan edilar: 1822 yilgina bizga 1804 yilning va Bulon desantlar kemasining mohiyatini ravshanlashtirdi.
Deplenning shuhrati va bilimi g‘oyat ustuvor edi, binobarin, dushmanlari uning xulqidagi g‘ayritabiiylikni nishonga olgan edilar. Darvoqe, Deplenda inglizlar shunchaki ekstsentrizm (g‘aroyiblik) deb ataydigan xususiyat bor edi, xolos. U goh fojianavis Krebilondek bashang, goh beparvolarcha kiyinar, bir qarasangiz izvoshda, bir qarasangiz piyoda yurardi. U gohida cho‘rtkesar, ba’zan ochko‘z, mo‘min-qobil, ayrim hollarda esa xasis ham edi, ammo ayni zamonda o‘ziga ehtirom ko‘rsatib, sal vaqtda yordam qo‘lini cho‘zgan quvg‘indi hokimlarga o‘z bisotini taqdim etishga tayyor bo‘lib, hech kimga xos bo‘lmagan, eng ziddiyatli xulosalarga sabab bo‘lardi. To‘g‘risi, qandaydir qora orden tasmasini qo‘lga kiritish payiga tushish unga — shifokorga munosib emas, bundan tashqari, saroyda cho‘ntagidan duolar kitobini tushurib yuborishga ham jur’at etgan, lekin amin bo‘lingki, u hayotda hamma narsa ustidan xufiyona kulardi. Deplen kishilarning yuzaki yaltiroqligini ham hech bir mubolag‘asiz kuzatish imkoniyatiga ega edi. U odamlarni hayotda qanday bo‘lsa, shunday, ya’ni eng tantanali va eng odatdagi vaziyatlarda ko‘rardi. U johil odamlarni o‘lguday yomon ko‘rardi. Ulug‘ kishining ma’naviy xislatlari ko‘p hollarda bir-biriga muvofiq tarzda namoyon bo‘ladi. Bordi-yu, bu buyuk namoyandalarning birortasida aqldan ko‘ra iste’dod ustun bo‘lsa, u baribir oddiygina “bu odam zakovatli” deyilgan kishiga nisbatan aqlliroqdir. Zakovatlilik botiniy ko‘rish qobiliyatiga tayanadi. Bunday ko‘rish qobiliyati muayyan bir sohani bilish bilan chegaralangan bo‘lishi ham mumkin: lekin gulni ko‘rgan kishi quyoshni ham ko‘radi. Kunlarning birida o‘zi tomonidan xalos etilgan diplomatning og‘zidan: “Imperatorning salomatligi qalay?” degan savoliga, Deplen: “Saroy a’yoniga jon kirdi, odamga ham jon kirdi”, deb javob bergandi. Shunday fikr bildirgan kishi faqat jarroh yoki faqat shifokorgina emas, balki katta aql egasi hamdir. Ana shuning uchun insonga xos narsani sabr-toqat bilan sinchiklab qarashga odatlangan kuzatuvchi uning o‘zini hammadan yuqori qo‘yishini kechiradi va buyuk jarrohdan uning o‘zi bunga ishongandek, buyuk ministr chiqishi mumkinligiga ham ishonadi.
Deplenning hayotida zamondoshlari kuzatib yurgan bir qator jumboqlardan eng qizig‘ini tanladik: hikoyamizning so‘nggida uning yechimi beriladi, xuddi shu yechim Deplen xotirasini uning ba’zi bir bema’ni gunohlardan soqit qiladi.
Oras Byanshon Deplenning suyukli shogirdlaridan biri edi. Otel-De shifoxonasiga kirishdan avval Oras Byanshon tibbiyot talabasi sifatida Lotin mahallasidagi “Voqe uyi” nomi bilan mashhur bo‘lgan pansionda faqirona hayot kechirardi. Sho‘rlik yigit u yerda og‘ir muhtojlikning azob-uqubatlarini boshidan o‘tkazardi, lekin qudratli iste’dod sohiblari hayot doshqozonidan musaffo va mustahkam olmos yanglig‘ har qanday zarbaga bardosh beradigan bo‘lib chiqishi lozim edi. Ular ehtiroslarining shiddat ila lovullayotgan alangasida obdon chiniqib, o‘z ishlariga vijdonan beriladilar, o‘zlarining aldangan hirslarini muttasil mehnat pardasiga burkab, dastavval daholar qismatini belgilaydigan o‘sha kurashga ko‘nikib ketadilar. Oras rostgo‘y odam bo‘lib, vijdon, or-nomus bobidagi murosalardan hazar qilar, va’dabozlik emas, balki amaliy ishni ma’qul ko‘rardi, u do‘sti uchun so‘nggi yoping‘ichini ham ayamaydigan, uning uchun vaqti va shirin uyqusidan kechadigan kishilardan edi. Muxtasar qilib aytganda, u berganining evaziga qancha olarkan deb o‘ylaydigan do‘stlardan emasdi, zero ularni o‘zlari berganiga nisbatan ko‘proq olishga ishonchi komil edi. Oras do‘stlarining ko‘pchiligi unga nisbatan soxtalikdan xoli bo‘lgan botiniy ehtiromini bajo keltirardi, lekin ularning ba’zi-birlari uni ayblashdan hayiqardilar. Ammo, Oras o‘z vazifalarini ozgina bo‘lsa-da, bachkanalikka yo‘l qo‘ymasdan namoyon etardi. Uning puritanizm (sipolik) yoki va’zgo‘ylikka mutlaqo hushi yo‘q edi: maslahat berarkan, uni tumtaroq so‘zlar bilan muzayyan etar, kezi kelganda ichish va tamaddi qilishni ham do‘ndirardi.
Quvnoq ulfat, sovut kiygan askardek, uncha rasmiyatparast ham emas, rostgo‘ylik va ochiqlikda dengizchiga o‘xshamaydi, chunki hozir dengizchilar — ayyor diplomatlarning naqd o‘zi, o‘z hayotida odamlardan hech narsani sir tutmaydigan yoqimtoy bu yigit esa ko‘zlaridan kulgu, boshini baland ko‘targan holda olg‘a qarab bormoqda edi. Agar buni bir so‘z bilan ifodalamoqchi bo‘lsak: u ko‘plab Oraslar uchun Pilad* edi, axir, bizning davrimizda qadimgi qasoskor ilohalarni o‘zlarida chinakam mujassam etgan kishilar nasiya beruvchilardir. Oras o‘z qashshoqligi ustidan jasoratning asosiy belgilaridan biri bo‘lgan ko‘tarinki ruh bilan g‘olib kelardi, u hech narsasi yo‘q kishilar singari boshqalardan qariyb hech qachon qarz olmasdi. U tuyaday sabr-qanoatli, ohuday chaqqon bo‘lib, o‘zining qat’iy e’tiqodliligi va jiddiyligi bilan o‘zgalardan ajralib turardi. Mashhur jarroh doktor Oras Byanshonni do‘stlari uchun yanada qadrdon qilgan o‘sha fazilatlari va nuqsonlarini bilib olganda Orasning hayotida baxtli davr boshlanayotgan edi. Klinikaning bosh shifokori yosh yigitni o‘z homiyligiga olarkan, demak, yosh yigitning mansabi ta’minlangan deyavering. Odatda Deplen shifokor sifatida boy xonadonlarga tashrif buyurganida Byanshonni o‘zi bilan birga olib borardi. Bu qishloqi yigitning tobora Parij hayotining sir-asroridan voqif bo‘lib borishidan tashqari, bunday tashrif paytlarida tushgan mablag‘ning muayyan bir qismi ham odatda assistentga tegardi. Deplen bemorlarni uyida qabul qilgan vaqtida ham assistenti Byanshonning yordamiga tayanardi, u ba’zi bir bemorni mineral suvga olib borishni gohida unga topshirardi, qisqasi, u Byanshonga mijozlar tayyorlardi.
Oqibatda sal muddat o‘tgach, mustabid jarroh yonida Zayd* paydo bo‘lgandi. Biri sha’n va bilim cho‘qqisini zabt etgan, katta boylik va shuhratga erishgan, boshqasi na boy va na mashhur. Parij osmonida zo‘rg‘a miltillagan bu ikki kishi bir-biriga yaqin bo‘lib qolishdi.
Buyuk Deplen o‘z assistenti Byanshondan hech narsani yashirmasdi. Ustozi yonidagi o‘rindiqda yoki Deplenning xonasidagi mashhur divanda qandaydir ayolning o‘tirgan-o‘tirmaganligi ham Byanshonga ma’lum edi: Byanshon o‘zida sherga xos g‘ayratlilik, ho‘kizga xos kuchlilikni mujassamlashtirgan bu mijoz sohibining, uning o‘limiga sabab bo‘lgan (Deplen yurak xurujidan o‘lgan), ko‘ksini haddan tashqari keng ochgan buyuk inson mijozining barcha tilsimotidan ogoh edi. Assistent bu bag‘oyat zahmatkash zotning hulq-atvoridagi g‘alati odatlarni, arzimas boyligini, bu ilm sohibida mujassam bo‘lgan sayohatchining pinhoniy umidlarini o‘rganib oldi va shu bilan birga Deplenni asfalasofilinga jo‘natadigan, faqat uning yuragi dosh beradigan tuyg‘uni oldindan ko‘ra bildi, chunki har holda u cho‘yandan bo‘lmasdan, balki tashqi tomondan cho‘yanga o‘xshardi, xolos.
Bir kuni Byanshon Deplenga Sen-Jak mahallasida yashovchi bechora meshkobchining toliqish va muhtojlikdan og‘ir kasallikka chalinganini hikoya qilib berdi: ma’lum bo‘lishicha, sho‘rlik overnalik 1821 yilning uzoq cho‘zilgan qishini faqat kartoshka yeyish bilan o‘tkazgan. Deplen o‘zining barcha bemorlarini tashlab, Byanshon bilan birga otini holdan toydirgudek choptirib, Sen-Denida mashhur Dyubua tomonidan ochilgan shifoxonagacha yetib keldi. Deplen overnalikni davoladi, u tuzalib ketgach, Deplen unga ot va bochkalar sotib olish uchun pul berdi. Keyinchalik o‘sha overnalik o‘zining bir xususiyati bilan o‘zini ko‘rsatgan edi. Uning do‘stlaridan biri og‘rib qolganida, overnalik uni darhol Deplenning huzuriga boshlab keldi va o‘z xaloskoriga dedi:
— Uning boshqa birovga murojaat qilishiga sira-sira toqat qilolmagan bo‘lardim.
Deplen o‘zining qo‘rsligiga qaramasdan, overnalikning qo‘lini siqarkan, unga dedi:
— Ularning hammasini oldimga boshlab kelaver.
U kantallikni* Otel-De kilinikasiga qabul qildi va unga nisbatan katta g‘amxo‘rlik ko‘rsatdi. Byanshon o‘z ustozining overnalik meshkobchilarga bo‘lgan xayrixohligini bir necha bor ko‘rgan edi. Lekin, Deplenning Otel-De klinikasidagi ishi o‘ziga xos g‘urur manbai bo‘lganligi tufayli assistenti uning hulqidan g‘ayriodatiy hech narsa sezmasdi.
Bir kuni ertalab soat to‘qqizlarda Byanshon avliyo Sulpitsiy maydonidan o‘tib borarkan, ustozini ko‘rib qoldi. Deplen o‘sha maydon nomidagi cherkovga kirib ketayotgan edi. Hamisha kabriolet (ikki g‘ildirakli yengil arava)dan foydalanadi Deplen bu gal negadir yayov kelib, cherkovga Pti-Lion ko‘chasidagi eshikdan, go‘yoki shubhali bir uyga kirayotgandek, o‘g‘rincha kirib ketdi. Ustozining e’tiqodini, uning moddiyunligini, so‘zida qat’iy turishini bilgan shogirdning ajablanishi o‘rinli edi, u ko‘rinmaslikka harakat qilib, o‘zini cherkovga urdi va hayratga sazovor manzaraning guvohi bo‘ldi: buyuk Deplen — ushbu dahriy, jarroh tig‘ini o‘zlariga yaqin yo‘latmaydigan farishtalarni beshafqat haqoratlaydigan bu bebok masxaraboz shikastanafs bir alpozda tiz cho‘kib turardi… tag‘in qayerda deng? Bibi Maryam butxonasida! U o‘sha yerda ibodat bajo keltirar, yo‘qsil-bechoralarga xayru ehson ulashardi, uning bu amalida soxtalikdan nom-nishon ko‘rinmayotgandi.
“Turgan gapki, u cherkovga Bibi Maryamning ko‘zi yorishiga doir masalani oydinlashtirish uchun kirgan emas, — o‘yladi ajablangancha Byanshon. — Basharti men uning Vujud-ul-iloh hayitida serhasham o‘rtukning biror shokilasidan tutib turganini ko‘rsaydim, bu kulgili bo‘lur edi, xolos. Ammo shu topda cherkovda uni tanho o‘zini guvohlarsiz ko‘rish chindan ham ajab-da!”
Uni birov Otel-De klinikasi bosh jarrohi ortidan poylab yuribdi, deb o‘ylamasin deya Byanshon iziga qaytib ketdi. Tasodifan o‘sha kuniyoq Deplen uni restoranga tushlikka taklif etdi. Tushlik oxirida Byanshon suhbatni ustalik bilan ibodatga burarkan, uni riyokorlik deb atadi.
— Ha, bu riyokorlik nasroniylik dunyosi uchun Napoleonning barcha zuluklari so‘rgan qonlaridan ham qimmatga tushadi, — dedi Deplen.
— Ibodat bu papaning ixtirosi bo‘lib, oltinchi asrdan buyon mavjud; uning zamirida: “Ushbu mening vujudim erur” so‘zlari yotadi. Uch yuz yil mobaynida cherkovga qarshi fitna uyushtirib kelgan bid’atchilar ustidan qozonilgan g‘alabani nishonlamoqchi bo‘lgan papa taxti muqaddas in’omlarni to‘g‘ri taqdim etish borasida dovlashib, Vujud-ul-iloh marosimini joriy etish jarayonida ozmuncha qon to‘kishga to‘g‘ri keldimi. Papa joriy qilgan yangi tartib Tuluza grafi bilan albigoychilar o‘rtasida urushlar kelib chiqishiga sabab bo‘ldi: valdenslilar va albigoychilar uni e’tirof etishni xohlamasdilar.
Shunda Deplen dahriylarga xos piching qilarkan, uning og‘zidan volterona istehzolar yomg‘irday yog‘ilardi: ochig‘ini aytganda, bu “Sitator”ga* bo‘lgan bir xunuk taqlid edi.
“Yo ajabo, nima bo‘lyapti o‘zi? — o‘ylardi Byanshon. — Ertalab ko‘rgan xudojo‘y qani?”
U Deplenga hech narsa demadi, uni chindan ham avliyo Sulpitsiy cherkovida ko‘rdimmi deya shubhalandi. Deplen Byanshonni aldamasa kerak: ular bir-birini juda yaxshi bilishadi, ular qancha-qancha muhim muammolar haqida necha bor fikr almashishgan, “narsalar tabiati haqida” talqin etadiga turfa tizimlarni muhokama qilishgan. Uch oy o‘tdi. Byanshonning xotirasiga mahkam o‘rnashib qolgan bo‘lsa-da, u boshqa bu mavzuga qaytmadi. O‘sha yilning o‘zida bir kun Otel-De klinikasining shifokorlaridan biri Byanshonning oldida savol bermoqchi bo‘lgandek Deplenning qo‘lidan ushladi:
— Ayting-chi, muhtaram ustoz, nechun avliyo Sulpitsiy cherkoviga kirgandingiz?
— Men bemor ruhoniyning huzuriga kirgandim, uning tizza qopqog‘ida yiringli yallig‘lanish paydo bo‘lgan, — javob qaytardi Deplen, — Gertsoginya Angulemskaya menga hurmat bajo keltirib, uni davolashni o‘z zimmamga olishimni iltimos qildi.
Hujum qaytarildi. Berilgan izoh shifokorni qanoatlantirgan bo‘lsa-da, ammo Byanshon ishonqiramadi.
“Hali shunaqami! U cherkovga bemor tizzalarini davolash uchun borarmish!” — dedi shogird o‘z-o‘ziga.
Byanshon Deplenning orqasidan kuzatib yurishga qaror qildi; u Deplenning avliyo Sulpitsiy cherkoviga qaysi kun va soatda kirganini esladi va bir yildan so‘ng xuddi shu paytda uning tag‘in cherkovga kelish-kelmasligini tekshirib ko‘rish uchun aynan shu vaqtda kelishga qaror qildi. Haqiqatdan ham, Deplen kelib tursaydi, cherkovga bu taxlit muntazam qatnashi muayyan holni ilmiy tadqiq qilish uchun asos bo‘lur edi, zero bunday kishining tafakkuri va harakati o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ziddiyat bo‘lishi mumkin emasdi. Kelgusi yili aynan shu kun va shu shu soatda, Byanshon o‘shanda Deplenning assistenti emasdi, jarrohning kabrioleti Turnon va Pti-Lion ko‘chasi muyulishida to‘xtaganini hamda o‘z kabrioletidan tushib, iyezuitlarga xos ehtiyotkorlik bilan cherkov tomonga yo‘nalganini, so‘ngra Bibi Maryam mehrobi oldida yana ibodat bajo keltirayotganini o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi. Bu Deplen edi, ha, shaxsan o‘zi! Bosh jarroh, qalban dahriy, tasodifan xudojo‘y. Ahvol jiddiy tus olmoqda edi, mashhur olimning qaysarligi hamma narsani ostin-ustin qilib yubordi. Deplen ketgach, Byanshon cherkov anjomlarini yig‘ishtirayotgan ridoxona boshlig‘i oldiga kelib, undan xozirgina chiqib ketgan janob cherkovga muntazam ravishda kelib turadiganlardanmi, deb so‘radi.
— Mana, yigirma yildirki, shu yerda ibodat qilaman, — deya javob berdi ridoxona boshlig‘i, — ana shu ibodatga janob Deplen bir yilda to‘rt bor keladi, bu uning buyurtmasi bilan bajo keltiriladi.
“Deplen buyurtma qilgan ibodat! — o‘yladi ketayotib Byanshon. — Bu (bir hisobda) muayyan darajada er ko‘rmagan ayolning homilador bo‘lishiday muhim gap, har qanday shifokorni shakkokka aylantirish uchun shu sirni bilib olish kifoya”.
Vaqt o‘tmoqda edi. Garchi doktor Byanshon Deplenning do‘sti bo‘lsa-da, ammo uning hayotining o‘ziga xos xususiyati haqida gaplashishga sira qulay fursat topolmas edi. Odatda, ular tabobat yoki kiborlarga xos bo‘lgan bir vaziyatda uchrashardilar; lekin, bunday vaziyatda do‘stlar yumshoq o‘rindiqqa yastanib, kamin oldida oyoqlarini isitayotib, bir-birlariga o‘z sirlarini oshkor etgan samimiy suhbatlarga imkoniyat bo‘lmaydi, albatta. Nihoyat, oradan yetti yil o‘tgach, olomon arxiyepiskop borgohini tor-mor etgan, 1830 yil inqilobidan so‘ng uning respublikachilar tashviqoti ta’siri ostida ko‘z ilg‘amas son-sanoqsiz uylar uzra yaltiragan yashindek zarhallangan saliblarini mahv etganida, ko‘chalarda shakkoklik va isyon hukm surganda Byanshon Deplenni tag‘in o‘sha avliyo Sulpitsiy cherkoviga kirayotganda tasodifan ko‘rib qoldi. Uning ortidan kirib, u bilan yonma-yon turib oldi. Do‘sti zig‘ircha bo‘lsa-da, hayratlanmadi, qiyofasida hatto hayrat alomati sezilmadi. Deplen buyurtma qilgan ibodatni ikkalasi bajo keltirishdi.
— Taqvodorona munofiqligingizning sababini bayon etolmaysizmi, do‘stim? — so‘radi Byanshon Deplendan ular cherkovdan chiqqanlarida. — Men sizni, ha, sizni bu yerda ibodat chog‘ida uch bor ko‘rganman! Siz bu sirni menga oshkor etishingiz, sizning e’tiqodingiz va axloqingiz o‘rtasidagi oshkora ziddiyatni izohlab bermog‘ingiz lozim. Siz xudoga ishonmaysiz, ayni paytda ibodatga kelib turasiz! Qadrdon ustoz, lutfan javob bersangiz.
— Men sirtdan o‘ta dindor odam bo‘lib ko‘ringanim bilan, haqiqatda esa sizning o‘zingizga o‘xshagan dahriyman.
Shunda Deplen Moler “Tartyuf”ining yangi noshiri singari siyosiy arboblarni haqoratlab, rosa pichinglar yog‘dirdi.
— Men sizdan bu haqda so‘rayotganim yo‘q, — dedi Byanshon. — Men sizning nega bu yerga kelganingizni va nima sababdan ibodat buyurtma qilganingizni bilmoqchiman.
— Xo‘p, aziz do‘stim, — dedi Deplen. — Mening bir oyog‘im to‘rda, bir oyog‘im go‘rda, binobarin, men endi hayotimni qanday boshlaganimni sizga hikoya qilib berishim mumkin.
Byanshon va o‘sha ulug‘ inson shu daqiqada Girdibod ko‘chasi yoxud Parijning eng jirkanch ko‘chalaridan birida edi. Deplen Byanshonga darvozadan aylana zinagacha uzun yo‘lak orqali kiriladigan haykalni eslatuvchi o‘sha uylardan birining yettinchi qavatini ko‘rsatdi; odatda o‘sha pastak derazalar zinani zo‘rg‘a yoritar, darhaqiqat, qoqilib-suqilib yashovchilarning haqoratlariga beparvo edi. Bu uy yashil tusli edi; birinchi qavatlarda mebel sotuvchi savdogar yashardi, qolgan qavatlarda turfa qashshoqlar kun kechirardi. Deplen qo‘lini keskin baland ko‘tararkan, Byanshonga dedi:
— Men o‘sha yerda, balandda ikki yil yashaganman.
— Bilaman d’Artez ham o‘sha yerda turardi. Men ilk yoshligimda u yerda qariyb har kuni bo‘lardim. Bizlar bu boloxonani “daholar qiyomiga yetadigan banka” deb atar edik.
— Xo‘sh keyin-chi?
— Hozir ikkalamiz tinglagan ibodat hayotimdagi ayrim hodisalar bilan bog‘liq. Ular o‘sha, siz aytgandek, d’Artez yashagan boloxonada o‘tkazgan vaqtimga to‘g‘ri keladi; huv anavi, tepasida ko‘ylak osilgan, gullar solingan tuvak turgan joy. Qadrdon Byanshon, Parij qiyin sharoitda yashashga bardosh berishga majbur etdi. Men ochlik, yupunlik, yalangoyoqlik, pulsizlik — qisqasi, shafqatsiz muhtojlikni boshdan kechirganman. Ana shu “daholarni qiyomiga yetkazadigan banka”da cho‘pday qotib qolgan barmoqlarimni nafasim bilan zo‘rg‘a ilitardim, o‘sha tomonga siz bilan birga ham bir nazar tashlagim kelib ketdi. Qish shunday dahshatli keldiki, ishlayotganimda boshim uzra ko‘tarilayogan bug‘ni, sovuq paytlarda otlardan ko‘tarilayotgan bug‘dek sezilarli darajada chiqib turgan nafasimni ko‘rardim. Shunday hayot bilan kurashish uchun tayanchni qaydan topishni ham bilmaysan kishi. Men yolg‘iz edim, ko‘maklashadigan hech kimsam yo‘q, kitob sotib olish va tibbiyotdan olayotgan sabog‘im uchun to‘lashga bisotimda bir su* ham yo‘q edi. Qiziqqonlik, shakkoklik va tinib-tinchimaslik xususiyatiga molik bo‘lganligim uchun do‘stlarim ham yo‘q edi. Mening serzardaligim turmush mashaqqatlari va me’yoridan ortiq mehnat qilganligim bilan izohlanishini hech kim tan olmasdi: axir, men ijtimoiy hayotning eng quyi qatlamida edim, lekin uning ustki qatlamiga chiqishni xohlar edim. Shunga qaramasdan, sizdan yashiradigan sirim yo‘q, sizning oldingizda riyokorlik qilishning ham aslo hojati yo‘q, men muhtojlik botqog‘iga botib, uzoq vaqt tentirab yurgan bo‘lsam-da, har qanday cho‘qqiga ko‘tarila oladigan iqtidorli kishilarga xos bo‘lgan mehribonlik va o‘sha ezgu his-tuyg‘ularni qalbim to‘rida asrab keldim. Men olayotgan arzimas nafaqamdan boshqa narsani na qarindoshlarimdan, na jonajon shahrimdan kutishim mumkin edi. Men o‘shanda nonushta uchun qotib qolgan nonni (u yangisiga ko‘ra arzonga tushardi) Pti-Lon ko‘chasidagi novvoydan sotib olar va sutga solib ivitar edim: shunday qilib ertalabki yemagim ikki suga tushar edi. Pansionda qiladigan tushligim kun osha bo‘lib, u 16 su turardi. Shu zaylda har kuni o‘n su xarajat qilardim. Engil-bosh va poyabzalga qanchalik ahamiyat berganligim o‘zingizga ravshan. Bilmadim, keyinchalik u yoki bu hamkasbimizning xiyonatkorona harakatlarini ko‘rganda boshdan kechirganimiz ranju alamni titilib ketayotgan boshmog‘imizning ustimizdan makkorona iljayishini ko‘rib qolganimizda yoki syurtugumizning qo‘ltiqdan chok-chokidan ketishi quloqqa chalinganda boshdan kechirgan ranju alam bilan qiyoslasa bo‘larmikan?
Men faqat suv ichardim, ammo ayni zamonda Parij qahvaxonalariga bo‘lgan hurmatim g‘oyat baland edi. Faqat Lotin mahallasining Lukullarigina kirishi mumkin bo‘lgan Soppi qahvaxonasi menga nimasi bilandir jannatmakon tuyulardi. “Nahotki, biror kun menga ham o‘sha yerda bir finjon qaymoqli qahva ichish va bir qur domino o‘ynash nasib etadi?” — uylardim men. Muhtojlik tug‘dirgan o‘zimdagi g‘azabni men mehnatga almashtirdim. O‘z qadrimni oshirish va jamiyatda egallamoqchi bo‘lgan o‘rnimga munosib bo‘lish maqsadida men imkoni boricha chuqur bilim olishga harakat qildim. Yegan nonimdan ko‘ra yoqqan lampa yog‘i ko‘proq bo‘lgan: tunlarni oqartirib mehnat qilgan paytimda ko‘z o‘ngimda yongan chiroq menga hamma narsadan ko‘ra qimmatga tushgan. Bu davomli, beshaf¬¬qat olishuv edi. Men hech kimda o‘zimga nisbatan achinish hissini uyg‘otolmadim. Axir, do‘st orttirish uchun yoshlar bilan tanish bo‘lmoq kerak, ular bilan talabalar boradigan joyga borib, mayxo‘rlik qilish uchun bisotingda bir necha su bo‘lmog‘i lozim. Mening esa hech vaqom yo‘q edi! Ammo Parijda hech kim biror narsani tasavvur qilolmaydi. Qanaqa muhtojlikda yashayotganimni birovlarga hikoya qilib berishga to‘g‘ri kelganda men ko‘pincha tomog‘imga allanarsa tiqilib qolgandek, o‘zimni noqulay sezardim. Keyinchalik menga boy oilada tug‘ilib, hech narsaga muhtoj bo‘lmagan hamda bu masalaning uchlik qoidasidan bexabar kishilarni uchratishga to‘g‘ri keldi: yosh yigitcha besh frankli chaqa ekyuga qanday munosabatda bo‘lsa, jinoyatga o‘shanday munosabatda bo‘larkan. Ana shu boyvachcha ovsarlar menga: “Nega qarzga botib ketdingiz? Nega zimmangizga muncha mushkulotni oldingiz?”, deyishardi.
Ular menga xalqning ochlikdan o‘layotganini eshitib, nega u yog‘li nonlardan sotib olmaskan, deb so‘ragan malikani eslatardi. Non topish uchun bosh va qo‘llardan boshqa na do‘stlari, na bir miri mablag‘i, na obro‘yi bo‘lgan, Parijda tamoman yolg‘iz kun kechirayotgan, tag‘in jarrohlik uchun juda qimmat oladi deb shikoyat qilgan boylardan birortasini ko‘rsam degandim! Uning holi ne kechardi? O‘ziga ovqat izlab qayerga borardi? Mening jahlim chiqqan va rahm-shafqatsiz kunlarim bo‘lganini siz yaxshi bilasiz, Byanshon. Men bu bilan oqsuyaklar jamiyatiga xos bo‘lgan yoshlikdagi beparvolik iztiroblari o‘sha kibru havo uchun o‘z-o‘zimdan qasos olardim; mening shuhratga erishish yo‘lidagi sa’y-harakatlarimga nafrat, hasad va bo‘htonning qanchalik g‘ov bo‘lganini eslardim. Parijda ayrim kishilar sizning endigina egarga o‘tirishga shaylanayotganingizni ko‘rsa, birov kelib baringizdan tortadi, sizni yiqilib, boshi bilan yerga urilsin deb o‘shaning o‘zi ayilni bo‘shatadi; boshqa birov esa otingizning tuyog‘idan taqasini sug‘uradi. Tag‘in o‘zgasi qamchiningizni o‘g‘irlaydi; eng rostgo‘yi — qo‘lidagi to‘pponchasi bilan sizni qoq manglayingizdan otmoqchi bo‘ladi. Azizim, sizda iste’dod bor, ammo hademay o‘rtamiyona zotlar o‘zlariga ustunlik qilayotganlarga nisbatan qanday dahshatli kurash olib borayotganini bilib olasiz.
Kechqurun siz yigirma besh luidor yutqazsangiz bormi, ertasiga sizni qimorbozlikda ayblaydilar, eng yaxshi do‘stlaringiz esa yigirma besh ming frank yutqazdi deb gap tarqatishadi. Boshingiz og‘risa bormi, sizni aqldan oza boshladi, deydilar. Mabodo og‘zingizdan biror nojo‘ya gap chiqib ketsa, naq sho‘rtumshuqqa chiqaradilar. Bordi-yu, siz ana shu olchoqlar to‘dasi bilan kurashga jahd qilsangiz, eng yaxshi do‘stlaringiz sizni hech kimni yoqtirmaydi, o‘zim bo‘lsam deydi, deb dod solishadi. Xullasi kalom, sizning fazilatlaringiz kamchilik va nuqsonga, ezgu harakatlaringiz jinoyatga yo‘yiladi. Basharti, siz birovni qutqarishga muvaffaq bo‘lsangiz, sizni qotilga chiqaradilar. Garchi bemor rosmana hayotga qaytgan bo‘lsa-da, siz uni sun’iy yo‘l bilan tuzatgansiz, u kelajakda buning uchun jazosini tortadi, mabodo u hozir o‘lmagan bo‘lsa, keyinroq o‘ladi, deyishadi. Qoqilib ketsangiz bormi: “Yiqildi” deyishadi. Bordi-yu, biror narsani ixtiro qilib, o‘z huquqlaringizni himoya qilmoqchi bo‘lsangiz, yoshlarning olg‘a intilishiga to‘sqinlik qiladi deydilar, mug‘ambir degan nom chiqarasiz. Shunday qilib, do‘stim, modomiki xudoga ishonmas ekanman, demak, odamga ishonish to‘g‘risida gapirmasa bo‘ladi. Mening tanimda qanchadan-qancha bema’ni gaplarga sabab bo‘lgan, Deplenga mutlaqo o‘xshamagan Deplenning yashashini siz yaxshi bilasiz, axir. O‘tgan ishga salavot. Shunday qilib, men birinchi imtihonga tayyorlanayotib, sariq chaqaga zor bo‘lib, mana shu uyda yashardim va ishlardim. Bilasizmi, men sira ilojini topolmay “Askarlikka borganim bo‘lsin” deya qaror qilgan kishi holatiga tushgan edim. Menda yakkayu yagona ilinj qolgan edi: “men o‘sha o‘zim tug‘ilgan shahardan Parij hayoti haqida mutlaqo tasavvurga ega bo‘lmagan, oyiga o‘ttiz frank olayotgan, jiyanining nuqul buldiriq go‘shti bilan kun kechirayotganiga qat’iy ishongan, endi bo‘lsa uning ust-boshi haqida g‘amxo‘rlik qilayotgan keksa qishloqi xolalarimning sovg‘asi bir chamadon ichki kiyimni olishim lozim edi. Chamadon men uyda bo‘lmagan paytda kelgan ekan, men universitetda edim: ma’lum bo‘lishicha, kira haqi qirq frank turarkan. Zinapoya tagidagi hujrada turuvchi darvozabon etikdo‘z nemis o‘sha qirq frankni to‘lab, chamadonni olib qolgan ekan. Qanday qilib oldindan kira haqini to‘lamay chamadonimni qo‘lga kiritish haqida bosh qotirib, Fosse-Sen-Jermen-de-Pre va Tibbiyot fakulteti ko‘chasi bo‘ylab uzoq vaqt sanqib yurdim, holbuki, men ichki kiyimimni sotib ham kira pulini to‘lashim mumkin edi. Mening befahmligim, birdan-bir iste’dodim, jarrohlik ekanini yaqqol ko‘rsatdi. Do‘stim, nozik qalb egalari, birmuncha yuksak doirada faoliyat ko‘rsatish uchun tug‘ilgan iqtidorli kishilar ko‘pincha bachkana odamlarga xos hiyla-nayrang, topqirlik, chapdastlik kabi xususiyatlardan mahrum bo‘lishadi: bu taxlit mo‘min-qobil daholar homiysi — tasodif, ular izlamaydi, ular topadi.
Men uyga kechroq qaytdim; sen-fluralik Burja ismli meshkobchi qo‘shnim ham shu paytda qaytgan edi. Bizlar shunchaki devor-dormiyon qo‘shniday bir-birining uxlayotganini, yo‘talayotganini, kiyinishlarini eshitib turadigan, pirovardida bir-biriga o‘rganib qolgan tanish edik. Qo‘shnim xo‘jayin meni ijara haqini uch marta orqaga surganim uchun haydamoqchi ekanini aytdi; men ertasigayoq jo‘nab qolishim darkor edi. Ma’lum bo‘lishicha, xo‘jayin ko‘shnimni ham kasbi ma’qul bo‘lmaganidan ko‘chib ketishga majbur qilayotganmish. Men hayotimdagi eng mashaqqatli tunni o‘tkazdim. Arzimas uy anjomlari va kitoblarimni olib chiqish uchun hammolni qaydan topaman? Hammol va darvozabonga qayerdan pul to‘layman? Qayerga borib bosh ursam ekan? Unsiz yig‘larkanman, telbalarcha o‘z-o‘zimga faqat shu savollarni berardim. Oxiri uxlab qoldim. Muhtojlikda kishiga turfa tushlar baxsh etuvchi uyqu hamdard bo‘ladi. Ertasiga ertalab nonimni suvga botirib tamaddi qilayotganimda xonamga Burja kirib keldi.
— Janob talaba, — dedi u menga baland ovoz bilan, — men bir bechora, tashlandiq bola edim, Sen-Flurada panoh topib o‘sdim, na otam, na onamni bilaman. Bunaqa bisotim bilan uylanishim mumkin emas. Sizning ham jonkuyarlaringiz uncha ko‘p emas, molu davlatingiz ham yo‘q hisobi. Gapimga quloq soling: pastda mening qo‘l aravacham turibdi, uni har soatiga ikki su kira haqi berish sharti bilan ijaraga olaman; unga hamma anjomlarimizni joylashtirsa bo‘ladi. Modomiki, bizni bu yerdan haydab chiqarishgan ekan, xohlasangiz turar joyni birga qidiramiz. Bu yer ham aytgulik jannatmakon joy emas-ku, axir.
— Bilaman, qadrdonim Burja, — dedim men, — lekin bir narsa xalal beryapti; pastda ekyu turadigan ichki kiyimlarim bor, o‘sha puldan uy haqini ham, darvozabonga to‘lanadigan qarzni ham to‘lashim mumkin edi. Biroq cho‘ntagimda sariq chaqa ham yo‘q.
— Yaxshi! Mening biroz tanga pulim bor, — javob berdi Burja menga o‘zining eskirgan va yog‘ bosgan charm hamyonini salmoqlab ko‘rsatarkan. — Ichki kiyimingiz o‘zingizga kerak bo‘ladi.
Burja mening xonam uchun ham, o‘z xonasi uchun ham to‘ladi, darvozabonning qirq frankini ham berib qo‘ydi. Keyin u ko‘ch-ko‘ronimizni va mening ko‘ylaklarim joylashgan chamadonni aravachaga yukladi-da, uni ko‘chalardan g‘ildiratib ketdi, xonalar ijaraga berilishi haqida e’lon yopishtirilgan uylar oldidagina to‘xtardi, xolos. Men bo‘lsam o‘sha uylarning har biriga kirib chiqar va ijaraga beriladigan xonani ko‘zdan kechirardim. Tush bo‘lib qoldi, ammo bizlar hamon boshpana izlab Lotin mahallasida behuda sanqirdik. Qayga bormaylik, ijara haqi oyoqdan olardi. Burja meni vino do‘koniga taklif etdi. Aravani eshik oldida qoldirdik. Kechga yaqin Rogan ko‘chasining tijorat muyulishida men bir uyning eng so‘nggi qavatida zinapoya maydonchasi bilan bir-biridan ajratilgan ikkita xona topdim. O‘shalarni ijaraga oldik. Har birimiz yiliga oltmish frankdan ijara haqi beradigan bo‘ldik. Endi menda ham, do‘stimda ham boshpana bor edi. Birga tushlik qildik. Burja bir kunda ellik sugacha topar edi. Uning yuz ekyuga yaqin puli bor edi. Burja ot va bochka sotib olishdek orzuni amalga oshirish arafasida edi. U mug‘ambirona o‘smoqchilab, mening barcha sir-asrorimdan voqif bo‘lib oldi, qanday ahvolda ekanligimni bilib olgach, bir umrlik ezgu orzusidan vaqtincha voz kechdi, ana shuni eslasam, hanuzgacha butun vujudimni hayajon bosadi. Burja yigirma ikki yil suv tashidi, lekin u o‘zining yuz ekyusini mening kelajagim uchun qurbon qildi.
Shunda Deplen Byanshonning qo‘lini qattiq siqib qo‘ydi.
— U o‘sha pullarni menga berdi, ular mening imtihonga tayyorgarlik ko‘rishim uchun g‘oyat zarur edi! Do‘stim, bu odam hayotdagi burchimni, mening aqlu zakovatim, ehtiyojimning uning ehtiyojlaridan muhim ekanligini fahmladi. U menga g‘amxo‘rlik qilar, meni “o‘g‘ilcham” deb atar, kitob sotib olishim uchun pul qarz berar, ba’zan esa qanday ishlayotganimni ko‘rish uchun sekingina xonamga kirib kelar edi. Nihoyat, u menga onalarcha mushfiqlik ko‘rsatib, men mahkum etilgan o‘sha qashshoqlik va maza-matrasiz yemakni foydali va to‘kin ovqatga almashtirish imkonini berdi. Burjaning yoshi qirqlarda edi. Uning aft-angori o‘rta asrlardagi shaharlikni eslatardi, manglayi bo‘rtib chiqqan, rassom unga qarab bemalol Likurgni* chizishi mumkin edi. Boyoqish yuragida yig‘ilib qolgan mehrni kimga izhor etishni bilmasdi. Hayotida unga mehr qo‘ygan yagona jonzot bundan sal ilgari o‘lgan baroq iti edi; Burja menga o‘z barog‘i haqida to‘xtovsiz gapirar, cherkov unga janoza o‘qish uchun ijozat bermasmikan, bu to‘g‘risida mening fikrim qandayligini bilmoqchi bo‘lardi. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu baroq it haqiqiy nasroniy bo‘lib, o‘n ikki oy mobaynida Burja bilan cherkovga borgan, u yerda hech qachon hurmagan, jim turib organ ovozini tinglagan, xuddi xo‘jayini bilan ibodat qilgandek u bilan yonma-yon o‘tirgan. Bu odam yolg‘izligimni, iztiroblarimni tushunib, butun mehru sadoqatini menga qaratdi, uning qo‘lidan keladigan narsa shu edi, zotan. U men uchun eng mehribon ona, hech qachon birovga ziyon-zahmat yetkazmaydigan eng ardoqli va fazilatli kishi bo‘lib qoldi. Gapning lo‘ndasini aytganda, u ezgulik timsoli bo‘lib qoldi, o‘zi bunyod etayotgan yaxshilikdan qoniqish hosil qilgan odam edi. Men Burjani har gal ko‘chada uchratganimda, u menga aql bovar qilmaydigan olijanoblik bilan farosatli nigoh tashlar edi; u yelkasida yuki yo‘q kishiday qomatini tik tutib yurishga intilardi; meni sog‘lom va yaxshi kiyingan holda ko‘rganidan o‘zini baxtli his etayotganga o‘xshardi. Bu bir jihatdan oddiy kishining fidoyiligi bo‘lsa, ikkinchidan, birmuncha yuqori muhitga ko‘chirilgan yengiltak qizning muhabbati edi. Burja mening barcha topshiriqlarimni bajarar, meni belgilangan soatda uyg‘otar, chirog‘imni tozalab qo‘yar, zinapoyamiz maydonini supurib-sidirar edi; u pokizaligi bilan har qanday ingliz oqsoch ayoli bilan bahslashishi mumkin edi.
Bizning butun xo‘jaligimiz uning gardanida edi. Filopemenga* o‘xshab yog‘och ham arralardi. Mehnat o‘z oldiga qo‘ygan maqsadini takomillashtirganini anglaganday, u hamma narsani jo‘ngina, ammo qoyilmaqom qilib ado etardi. Otel-De klinikasiga assistent-amaliyotchi bo‘lib ishga kirganimda Burja bilan ajralishga to‘g‘ri keldi, chunki men klinika qoshida yashashim darkor edi. U chuqur g‘amga botardi, lekin mening dissertatsiya ustida ishlayotganimda talab qilinadigan xarajatlar uchun pul yig‘ayotgani uchun o‘zini yupatar va bo‘sh vaqtlarimda unikiga borib turishimni iltimos qilar edi.
Burja men bilan faxrlanar va jon-dildan yaxshi ko‘rardi. Agar siz mening dissertatsiyamni izlab topsangiz edi, uning Burjaga bag‘ishlanganini ko‘rgan bo‘lardingiz. Shifoxonada ishlash muddatimning so‘nggi yilida unga ot bilan bochka sotib olish va bu mard overnalikning qarzini uzishga yetadigan darajada mablag‘ga ega edim. Men unga pullarimni sarflaganimni bilgach, rosa jig‘ibiyron bo‘ldi, shunga qaramasdan xo‘p suyundi, uning eng ezgu orzusi ushalgan edi-da, axir. U kuldi va meni koyib qo‘ydi; u o‘zining bochkasiga, o‘z otiga qarar va ko‘z yoshlarini artarkan, dedi: “Yaxshi emas! Qanday ajoyib bochka! Lekin siz bunday qilmasligingiz kerak edi… O‘zi ham ketvorgan ot ekan, naq overna zotiga o‘xshaydi”.
Kishi ko‘nglini eritadigan voqeani sira ko‘rmaganman. Mening qarshilik qilishimga qaramasdan, Burja men uchun eng qimmatbaho narsa, siz xonamda ko‘rgan — g‘ilofiga kumushdan sayqal berilgan jarrohlik asboblari to‘plamini, albatta, sotib olish istagini bildirdi. U men dastlabki muvaffaqiyatlarimdan o‘zida yo‘q shod edi, lekin uning “uni men odam qildim” deganini, hatto bunga ishora ham qilmagan. Gapning ochig‘ini aytganda, u bo‘lmaganda muhtojlik hayotimga zomin bo‘lgan bo‘lar edi-ku, axir. Boyaqish hayotini men uchun qurbon etdi: ma’lum bo‘lishicha, u tungi mashg‘ulotlarimni deb men uchun qahva sotib olarkan-da, o‘zi nonga sarimsoq surtib yer ekan. U kasal bo‘lib qoldi. Tunlarni uning boshida o‘tkazganimni aytib o‘tirmasam ham bo‘ladi. Umrimda birinchi bor uni saqlab qolishga muyassar bo‘ldim. Lekin ikki yil o‘tgach, kasallik yana qaytaladi, qanchalik tirishib parvarish qilmaylik, tabobatdagi barcha vositalarni ishga solmaylik, Burja vafot etdi. Birorta qirol ham bunchalik parvarish qilinmagan bo‘lsa kerak. Ha, Byanshon, bu hayotni o‘lim changalidan tortib olish uchun misli ko‘rilmagan darajada harakat qildim. Uning o‘zi amalga oshirgan ishlarini ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘lishini istagandim; uning barcha istaklarini ijro etsam degandim, hayotimda shu paytgacha sira takrorlanmagan, qalbimni batamom chulg‘agan, tashakkur tuyg‘usini izhor etishni nihoyasiga yetkazishni istagandim, hanuzgacha meni yondirib kelayotgan o‘tni o‘chirmoqchi edim!
— Mening ikkinchi otam Burja o‘z qo‘limda jon berdi, — deya davom etdi Deplen ozgina sukut saqlagach, uning hayajonlangani shundoqqina bilinib turardi. — U qoldirgan vasiyatnomaga binoan, barcha molu-mulki menga o‘tmog‘i darkor edi; bu vasiyatnomani unga har xil xujjatlar tuzish idorasida yozib berishgan ekan, unda ikkalamiz Rogan ko‘chasiga birga ko‘chib borgan yil qayd qilingan edi. Unda sofdil dindor kishining timsoli mujassamlashgan edi. Bibi Maryamni shunday sevar ediki, kishi ma’shuqasini shunday sevishi mumkin, xolos. Garchi, u ehtirosli dindor katolik bo‘lsa-da, mening dahriyligim haqida lom-mim demagan edi. Kasalligi xatarli tus olganda u mendan o‘zi uchun cherkov yordamini uyushtirishda hech narsani ayamaslikni iltimos qilgan edi. Men uning uchun kuniga ikki martadan duoi fotiha o‘qishni buyurtma qildim. U kechalari tez-tez o‘zining oxiratdagi qismatidan qo‘rqayotganini hikoya qilardi: unga hayoti uncha taqvodorlik bilan o‘tmaganga o‘xshab ko‘rinardi. Boyaqish! U ertadan-kechgacha mehnat qilardi. Agar bordi-yu, behisht bor bo‘lsa, unga bu kishidan boshqa kim ham munosib bo‘lishi mumkin? U avliyo sifatida cherkovning so‘nggi xayrbodini qabul qilgan edi (u chindan ham avliyo edi); uning o‘limi hayotiga mos edi: Burjaning tobuti ortidan faqat bir kishi borardi: bu men edim. Yakkayu yagona valine’matimni dafn etgach, menga qilgan yaxshiliklari evaziga nima qilsam ekan, deb o‘ylardim. Uning na oilasi, na do‘stlari, na xotini, na bolalari bor edi. Lekin u dindor edi, unda diniy e’tiqod mavjud edi, buning uchun u bilan bahslashishga haqqim bormidi? U bir kuni menga qo‘rqa-pisa bo‘lajak duoi-ibodat haqida yorilgan edi; qilgan yordamini pesh qilmaslik uchun u mening zimmamga bunday majburiyatni yuklamoqchi emasdi. Dastlabki imkoniyat tug‘ilganda men avliyo Sulptsiy cherkoviga kerakli miqdorda pul to‘plab, bir yilda to‘rt bor oxirat ibodatini buyurtma qildim. Burja uchun amalga oshiriladigan yagona narsa — uning taqvodorlik istagini bajo keltirish. Shu boisdan bir yilda to‘rt marta — ko‘klam, yoz, kuz va qishda cherkovga kelaman va shakkokka xos samimiyat bilan deyman: “Yo xudovandi karim, tasarrufotingda o‘lgandan so‘ng taqvodor kishilar yig‘iladigan maskan bo‘lsa, mo‘min-qobil Burjani unutma, agar u azob-uqubatni boshidan kechirmog‘i kerak bo‘lsa, o‘sha musibatlarni mening gardanimga yukla, toki u tezda jannat atalmish ma’voga erishgay”. Mana, azizim, fikrlash tarzi menikidek kishining qarori shunday bo‘ladi. Qasamyod etamanki, Burjaning e’tiqodi mening miyamda qaror topsaydi, bor-bisotimni bergan bo‘lur edim.
Deplenni so‘nggi marta davolagan Byanshon mashhur jarrohni dahriy sifatida vafot etgan deb aytishga botinolmaydi. Nahotki, bir vaqtlar peshtoqiga “Buyuk odamlar uchun umidbaxsh diyor” degan so‘zlar yozilgan o‘sha zaminiy ma’bad qopqalarini ochgan kishiga royish overnalik jannat qopqalarini ochmagan bo‘lsa? Ha ochgan — aynan shunday deb o‘ylash dindorlar uchun quvonchli emasmi, axir?!

Ruschadan Poshali Usmon tarjimasi.
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2006 yil, 10-son
______________
* Quyosh o‘rilmasi — anatomiyada qorinda tutashgan vegetativ asablar tizimi. (Tarj).
* Qadimgi grek adabiyotida Orest va Pilandning bir-biriga sadoqatli bo‘lganlariga ishora. (Tarj).
* Zayd — Muhammad Payg‘ambar (s.a.v.)ning quli bo‘lib, keyinchalik Islom dinining ashaddiy targ‘ibotchisiga aylangan.
* Kantal — Frantsiyadagi bir viloyat nomi.
* «Sitator» — frantsuz adibi Pigo-Libren asari bo‘lib, unda katolik cherkovining illatlari fosh etiladi.
* Su — XIX asr frantsuz pul birligi.
* Likurg — yarim afsonaviy qonun chiqaruvchi davlat va jamoat arbobi.
* Filopemen — qadimgi yunon qo‘mondoni, odil va mehnatsevar kishi bo‘lgan.