1

Бу иш даҳшатли  бўлиш билан бирга ғалати ва жумбоқли, калаванинг учини топиб бўлмайдигандек кўринарди. Бир томондан, у жудаям оддийдек кўринса, иккинчи томондан – жуда мураккаб эди,  бизнинг шаҳар тили билан айтганда, худди тутуруқсиз романларга ўхшарди, айни дамда эса унда чуқур маъноли бадиий асар ёзса бўладиган бир нимадир бор эди … Нима бўлганда ҳам ҳимоячи судда ҳақ гапни айтди.
– Бу ишда,– деди у гап бошлаб,– бу ерда худди мен билан айбловчи  ўртасида ҳеч қандай баҳсга ўрин йўқдек туюлиши мумкин: ахир айбланувчи ўз айбини бўйнига олди, унинг жинояти ва  иззат-нафси ҳақорат қилинган қурбонининг шахсияти каби ўзининг шахсияти ҳам бу залда ўтирганларнинг кўпчилигига ҳарҳолда эриш ва аҳамиятсиздек туюлар. Бу фақат ташқаридан шундай кўринади холос, аслида ундай эмас: баҳс ва мунозараларга  сабаблар ошиб-тошиб ётибди…
У сўзида давом этиб, деди:
– Айтайлик, менинг мақсадим – судланувчига шафқат кўрсатишга эришиш.  Шунда  кўп гапга ҳожат қолмасди. Қонун чиқарувчи шунга ўхшаш ҳолларда суд нимага амал қилиб иш  кўриши кераклигини кўрсатмаган, у бундай пайтларда кўпроқ ақл-фаросатга, виждонга ва зийракликка кенг имконият берган ва биз шу имкониятдан фойдаланиб, жиноятчига  жазо  бериш учун қонуннинг у ёки бу бандини танлашимиз керак бўларди. Мен ўша ақл-фаросат, виждон, зийракликни ишга солиб, шу орқали уларга таъсир ўтказиб, судланувчининг айбини енгиллаштирувчи бор яхши сифатларини юзага чиқаришга ва шу орқали суднинг унга муносабатини ўзгартиришга астойдил ҳаракат қилардим, ахир у бир гапда маҳкам туриб олган: мен буни  атайлаб қилганим йўқ, деяпти.  Судланувчини оз эмас, кўп эмас, нақ “одамхўр бўри”га чиқарилган бундай вазиятда айбловчи билан баҳслашишдан ўзимни қандай қилиб тия олишим мумкин, ахир? Ҳар бир ишни  ҳар ким ўзича тушунади, уни ҳар ким ё ундай, ё бундай тарзда ёритиши, ўзига хос у ёки бу тарзда тақдим этиши мумкин. Мана  бу ишда ҳозир биз  нимани кўриб турибмиз? Назаримда, йўқ нарсани,  кўриб турибмиз, айбловчи билан ҳамжиҳатликда ёритиб бера оладиган на биронта қарашимиз ва на биронта  тафсилот йўқки, дангал:  “Ҳа, шундай!” ёки “Йўқ, бундай эмас!” дея олсак – қаёқда, мен чурқ эта олмаяпман. Аммо ҳаммасидан муҳими шундаки, ишнинг маъно-моҳияти “ундай бўлмаган”га олиб келаяпти…
Бу ишнинг ўзи  бошланиши ваҳимали эди.
Ўтган йилнинг 19 июн куни. Эрта тонг, соат беш-олтилар чамаси бўлишига қарамай, лейб-гвардия полкининг  ротмистри Лихарев иш хонасида аллақачон тонг отиб улгурган, шаҳар  ҳавоси ёз  қуёшидан дим ва қуруқ эди. Ротмистрнинг уйи шаҳар ташқарисида гусар казармаларининг биридаги корпусда жойлашгани  учун ҳам атрофда ҳали жимжитлик ҳукм сурарди. Атрофдаги бу сокинлик ва ўзининг навқирон ёшидан  фойдаланган ротмистр қаттиқ уйқуда эди. Стол устида ликёрдан бўшаган шишалар, охиригача ичилмай қолган қаҳва идишлари турарди. Қўшни хонадаги меҳмонхонада эса бошқа зобит – штаб-ротмистри граф Кошиц, ундан нарироқдаги иш хонасида  корнет Севский ухлаб ётишарди. Эрта тонг одатдагидек, жўнгина  бошланди, худди шундай жўн  кунларда ғалати воқеалар содир бўлганидек, 19 июннинг ана шундай эрта тонгларидан бирида ротмистр Лихаревнинг уйида тўсатдан ақлга сиғмайдиган, ҳайратланарли бир воқеа бўлди. Кутилмаганда эшик қўнғироғи чалиниб, хизматдаги аскарнинг оёқяланг оҳиста ва енгил юриб, эшик томон боргани эшитилди, сўнг ташқаридан  кимдир атайлаб баланд овозда ўкирди:
– Уйда ким бор?
Эшикни ланг очди-да, меҳмон ошхонага этиги билан гурс-гурс босиб, шпорларини шарақлатиб шовқин солиб бостириб кирди. Ротмистр бошини кўтариб, уйқули кўзлари билан ҳайрон қараб турарди: рўпарасида  полкдош дўсти корнет Елагин турарди, у жиккак, оз-ғиндан келган, сочлари малла, сепкил юзли, қийшиқ оёқлари ўзига мос, нимжон, эгнида буни у ҳар доим ўзининг энг “ожиз” томони деб қайта-қайта такрорлашни хуш кўрадиган башанг  уст-бошда эди. У ёзги шинелини тез ечиб, уни стулга ташлади-да, баланд овозда: “Мана сизларга менинг погонларим!”—деди. Сўнг девор рўпарасидаги  диванга келиб чўзилди ва қўлини боши орқасига қўйди.
–    Тўхта, тўхта,– деди   минғирлаб ротмистр лўқ кўзларини ундан узмай,– қаердан келаяпсан, сенга нима бўлган ўзи?
–    Мен  Маняни ўлдирдим,– деди Елагин.
–    Мастмисан? Қанақа Маня?– деди ротмистр.
–    Мария Иосифовна Сосновская деган артистни.
Ротмистр оёғини дивандан туширди:
–    Нима, ҳазиллашяпсанми?
–    Афсуски, йўқ, балки бу яхшиликкадир, балки ёмонликка.
–    Ким у? Яна нима бўлди? –  қичқирди граф меҳмонхонадан туриб.
Елагин чўзилди-да, оёғи билан эшикни  енгил тепиб,   ланг очиб юборди.
–    Бўкирма,– деди у.– Бу мен, Елагинман. Мен  Маняни отиб қўйдим.
–    Нима?– деди граф ва бир лаҳза индамай турди-да, бирдан хохолаб кулиб юборди.– Мана, гап қаерда!–  бақирди у қувноқлик билан.– Жин урсин сени, бу гал узрингни қабул қиламиз. Яхшиямки уйғотдинг, бўлмаса яна ухлаб қолган бўлардик,  кеча яна соат учгача роса кўнгилхушлик  қилибмиз.
– Чин сўзим, уни ўлдирдим,– қатъий туриб такрорлади Елагин.
– Алдаяпсан, укажон, алдаяпсан ! – деди мезбон ҳам пайпоғини кия туриб баланд овозда. – Мен бўлса ростданам бир гап бўлибди-да, деб, ваҳимага тушаётган эдим… Ефрем, чой қани!
Елагин шимининг чўнтагига қўлини суқиб, ундан унча катта бўлмаган бир калитни олди ва уни елкаси оша столга   улоқтириб, деди:
–    Боринг, ишонмасангиз ўзингиз кўринг…
Судда прокурор Елагин воқеасини ташкил этган сурбетлик, ҳаёсизлик ва шунга ўхшаш баъзи даҳшатли манзаралар ҳақида кўп гапириб, асосий эътиборни кўпроқ шу томонга қаратишга уринарди. Ўша тонг  ротмистр Лихарев фақат дастлабки дақиқалардагина ўзи айтганидек, ҳеч қандай “ғайритабиийлик”ни, Елагиннинг оқариб кетган юзини, кўзларида  ҳеч бир “ваҳшийлик”ни  пайқамаганини, сўнгра эса  “унданам-бунданам ҳайратдан ёқа ушлаганини” эсдан чиқарганди…

II

Шундай қилиб, ўтган йилнинг 19 июн эрта тонгида мана бундай воқеа юз берганди.
Граф Кошиц ва корнет Севский ярим соат ичида Сосновская яшаган уйнинг йўлаги олдида ҳозир бўлдилар. Энди кўнгилга ҳазил сиғмасди.
Аравакашни учириб ҳайдашга мажбур қилишди, етиб келгач, аравадан отилиб чиқиб, шоша-пиша калитни қулф тешигига суқа бошлашди, қўнғироқни  ҳам зўр бериб босишди, лекин калит эшикка тушмади, уйнинг ичидан ҳам ҳеч қандай садо эшитилмади. Тоқатлари тоқ  бўлиб, шошиб ташқарига чиқишди-да, қоровулни излай кетишди. Қоровул орқа йўлакдан чопиб ошхона томонга ўтди,  қайтиб келиб, оқсоч хотиннинг   айтишига қараганда, Сосновская уйида тунамаганини – қўлига қандайдир  ўроғлиқ нарсани   кўтариб, кеч-қурун чиқиб кетганини айтди. Граф ва корнет  ҳайрон бўлиб қолишди: энди нима қилишади? Ўйлаб-ўйлаб, елка қисганча қоровулни ҳам ўзлари билан бирга олиб,  қисмга жўнадилар. Қисмдан туриб ротмистр Лихаревга қўнғироқ қилишди. Ротмистр телефондан бақириб берди:
–    Бу тентакнинг дастидан дод солишга ҳам тайёрман, у Сосновская турадиган уйга эмас, улар учрашиб турадиган  ишратхонага боришларини айтиши керак эди: Староград кўчаси, ўн тўрт. Эшитяпсизми? Староград кўчаси, ўн тўрт. Худди Париж ишратхоналарига ўхшаб тўғри кўчадан кирилади…
Улар Староград кўчаси томонга югуриб кетишди.
Қоровул извошчи ўрнига ўтирди, ўзини вазмин, эркин тутган ҳолда даҳа назоратчиси офицерларнинг рўпарасига чўкди. Ҳаво иссиқ, кўчалар сершовқин, одамга тўла,  шундай офтоб  чарақлаган, ҳаёт  қайнаган бир тонгда қаердадир одам ўлиб ётганига ишонгинг келмасди. Наҳотки  йигирма икки ёшли Саша Елагиннинг қўлидан шундай иш келса. Бунга унинг қандай қўли бордийкин? Уни нима сабабдан ўлдирди? Қандай ўлдирди? Ҳеч нимани англаб бўлмасди, саволларнинг  ҳаммаси жавобсиз қоларди.  
Староград кўчасидаги икки қаватли, эски файзсиз уй ёнига келиб тўхтаганларида, уларнинг айтишларича, “бутунлай руҳлари тушиб кетганди”. Наҳотки бу иш  шу ерда содир бўлган бўлса? Наҳотки  буларни кўриш шарт бўлса? Шундай дейсан-у, кўрмаса бўлмасди ҳам. Бироқ даҳа назоратчиси бирдан сергакланди, ўзини тетик ва бардам тута бошлади.
– Калитни  беринг-чи,– деди у қуруқ ва қатъий оҳангда.  Зобитлар  қоровулларга хос ҳадик билан калитни унга тутишди.
Уйнинг ўртасида дарвоза бор эди, дарвоза ортида ёлғиз дарахт ўсиб турган чоққина ҳовли,  тўқ-кулрангдаги тошли девор олдида  дарахт янада яшилроқ бўлиб  кўзга ташланарди. Дарвозадан  ўнг томонда тўғри кўчага чиқадиган, ҳалиги сирли эшик бўлиб, энди уни очиш керак эди.  Даҳа назоратчиси қовоғини  уйганча калитни қулфга солган эди, эшик очилди-қолди ва граф билан корнет қандайдир қоп-қоронғи йўлакка ўхшаш бир нимани кўрдилар. Назоратчи ёритгични  қаердан излаш кераклигини билгандек, қўлини олдинга чўзди-да, деворга  шап этиб урди, тор ва ҳувиллаган хона бирдан ёришиб кетди. Хона ўртасида иккита оромкурси, унинг ўртасида столча, столча устида эса товуқ гўшти, мева қолдиқлари билан тўла  ликопчалар бор эди.
Бундан ҳам даҳшатлироғи ҳали олдинда эди. Йўлакнинг ўнг томонида қўшни хонага ўтиладиган йўл бўлиб, у хона ҳам қоп-қорон-ғи эди, шифтига қора шойи соябон тортилган,  тагидан эса  сопол фонус ўрнатилган бўлиб, худди  гўрни ёритгандек ёритиб турарди. Хона деворларининг тепасидан пастигача қандайдир қора мато қопланган  бўлиб, ҳамма ёғи берк, деразасиз эди. Бу ерда ҳам тўрда катта, пастқам турк дивани бўлиб, унда ички кўйлакда кўзлари ва лаби ярим очиқ, оёқлари бироз керилган, юзлари оппоқ оқарган тенги йўқ,  ёшгина   соҳибжамол  чўзилиб ётарди.
Кирганлар таққа тўхтаб, қўрқув ва ҳайратдан бир зум қотиб қолишди.

III

Марҳуманинг ноёб ҳусн эгаси бўлишига сабаб, у ўз ноёблиги билан, масалан, нуқсонсиз аёлларни тасвирлайдиган замонавий рассомлар ўзларига қўядиган талабларни қондира оларди. Бу ерда лузумли ҳамма нарса муҳайё эди: сарвдек қадди-қомат, тонг каби тиниқ бадан, ихчам, нуқсонсиз силлиқ оёқлар, болалардай маъсум ва жозибали лаблар, бежирим, мукаммал юз-андом, заррин, сочлар… Энди буларнинг ҳаммаси жонсиз эди, барчаси тошдай қотиб, туси ўчиб, бу гўзаллик марҳумани борган сари баттар  қўрқинчли қилиб борарди. Соч турмаклари шундай сақлангандики, шу алфозда ҳам бемалол балга  кириб борса бўлаверарди. Боши диваннинг  кўтарилган ёндорига қўйилган,  сал-пал кўкрагига тегиб турган ияги, унинг ярим очиқ кўзлари ва бутун чеҳрасига қандайдир ўйчанлик ва ҳайрат бағишлаб турарди. Шифт тагидаги марҳума узра қанотларини кенг ёйиб турган қандайдир йиртқич қушга ўхшаш қора соябон тубига осиғлиқ шиша чироқ  буларнинг барчасини ғира-шира ёритиб турарди.
Хуллас, бу манзарани кўрган даҳа назоратчиси ҳам донг қотиб қолди. Сўнг бу ишни батафсилроқ ўрганиш мақсадида, ҳаммалари чўчибгина унга яқинлашдилар.
Марҳуманинг нафис яланғоч қўллари бўйи бараварида тўғри, текис чўзилиб ётарди. Кўкрагида, кўйлагининг жимжимадор тўрида Елагинга тегишли бўлган иккита ташриф қоғози,  ерда эса яланғоч оёқчаларга нисбатан ғоятда қўпол туюлиб турган  гусарлар қиличи ётарди. Граф  бемаъни хаёлга бориб, уни сопидан   чиқариб қон излари бор-йўқлигини билмоқчи бўлди.  Даҳа назоратчиси уни бу ноқонуний ҳаракатдан тўхтатиб қолди.
–    Ҳа, албатта, албатта,– шивирлаб минғирлади граф,– тўғри, ҳали ҳеч нимага тегиш мумкин эмас. Мени ҳайрон қолдирадигани шуки,  ҳеч қаерда ҳеч қандай  қонни, бирон-бир жиноят изини кўрмаяпман. Афтидан заҳарланиш бўлса кераг-ов?
–    Сабр қилинг,– деди насиҳатомуз оҳангда даҳа назоратчиси, — терговчи ва докторни  кутайлик. Лекин,  заҳарланишга ҳам ўхшаб кетаяпти…
Заҳарланган бўлиши  аниққа ўхшайди.  Ҳеч қаерда — на ерда, на диванда, на баданда, на марҳуманинг тунги кўйлагида қондан асар йўқ эди. Диван ёнидаги оромкурсида аёллар  панталони, тунги кўйлак, уларнинг тагида эса садафдек товланиб турган мовий ранг кўйлак,  яхшигина тўқ-кулранг матодан юбка ва кулранг шойи манто1 . Буларнинг ҳаммаси диванда тартибсиз сочилиб ётса-да, лекин биронтаси ҳам бир томчи қон билан булғанмаганди. Диван тепасидаги  токчадан топилган бўш шампан идишлар ва пўкаклар, шам қолдиқлари, соч тўғнағичлари, ёзиб, йиртиб ташланган қоғоз парчалари, ёрлиғида “Ор. Pulv” деган қоп-қора ваҳимали ёзувли шиша идиш ҳам заҳарланиш бўлса керак, деган фикрни тасдиқлаб турарди.
Даҳа назоратчиси, граф ва корнет бирлари олиб, бирлари қўйиб навбатма-навбат ёрлиқдаги ёзувни ўқиб турганларида кўчадан экипажнинг шовқини эшитилди: доктор билан терговчи етиб келганди. Бир неча дақиқадан сўнг Елагиннинг гаплари ҳақиқат бўлиб чиқди. Сосновская чиндан ҳам револьвердан отиб ўлдирилганди. Кўйлакдан қон доғлари топилмади. Аммо кўйлакнинг тагида, юрак атрофида кўкиштоб қонталаш доғни топишди. Доғнинг ўртасида четлари куйган, думалоқланган рўмолча билан ёпилгани учун ҳеч бир жойни булғамаган  қоп-қора қон томчилаб турган жароҳат кўриниб турарди.
Шифокорлар текшируви яна нимага аниқлик киритди? Кўп нарсага эмас: марҳуманинг ўнг  ўпкасида сил хасталигидан қолган излар бор; яқиндан туриб отилгани учун ўлим бир лаҳзанинг ўзида содир бўлган;  шу алфозда  ҳам марҳума битта-яримта сўз айтиши мумкин бўлган; қотил ва унинг қурбони ўртасида ҳеч қандай кураш бўлмаган; у шампан виносини ичиб, кетидан унча кўп бўлмаган афъюнни  портерга (заҳарланишга озлик қиларди) қўшиб  ичган, ва ниҳоят, уни бу машъум кечада эришгани бир эркак билан қовушгани бўлган…
Бу эркак нимага, нима сабабдан аёлни ўлдирди? Елагиннинг бу саволга жавоби  битта эди: уларнинг ҳар иккиси – у ва Сосновская – “фожиали аҳволда” эдилар, улар бу аҳволдан қутулишнинг ўлимдан бошқа чорасини кўрмаганлар, Сосновскаяни ўлдириб, Елагин унинг буйруғини адо этган, холос. Марҳуманинг ўлими олдидан ёзган хатлари эса буларнинг барчасини инкор этарди. Унинг кўйлаги кўкрагидан Елагинга тегишли бўлган, марҳуманинг ўз қўллари билан поляк тилида (айтиш керакки, саводсизларча) ёзилавериб, тўлиб, титилиб кетган ташриф қоғозини топишди. Шулардан бирида бундай сўзлар ёзилган эди:
– Театр бошқаруви раиси генерал Коновницинга! Дўстим! Бир неча йиллик олийжаноб дўстлик учун сендан миннатдорман… Сенга сўнгги саломимни йўллай туриб, менинг охирги чиқишларимдан тушган пулнинг ҳаммасини онамга бериб қўйишингни илтимос қилардим…
Бошқасида:
–    Бу одам мени ўлдириб, тўғри иш қилди… Бахтсиз, бечора она! Ўз хоҳишим билан ўлмаганим боис мени афв этишингизни сўрардим… Она! Биз кўришамиз… у ерда, арши аълода… Сезаяпман – бу охирги дамим…
Сосновская шунга ўхшаш ташриф қоғозларига ўзининг ўлими олдидан битган бошқа мактубларини ҳам ёзиб қолдирган. Улар токчада майда-майда йиртилган ҳолда ётарди. Уларни йиғиб, елимлаб қуйидагиларни ўқишди:
–    Бу одам менинг ва ўзининг ажалини талаб қиляпти… Бу ердан тирик чиқишга умид йўқ…
–    Хуллас, менинг куним битди… Худойим мени ёлғиз  қолдирма… Мен сўнгги хаёлимни –  онамга ва  муқаддас санъатга бағишлайман…
–    Охири йўқ, тубсизлик! Бу одам менинг тақ… Мени қутқар,Худойим, ўзинг мадад  бер…
Ва ниҳоят, энг сирлиси:
– Quand meme pour bonjours…”1
Барча мактублар – марҳума ёнидан топилганлари ҳам, токчада парчаланган ҳолда ётганлари ҳам гўё Елагиннинг сўзларига бутунлай зид эди. Лекин,  ҳамма гап ўша  “гўё”да эди. Елагиннинг тақдирини ҳал қилувчи ўша Сосновскаянинг ёнидан топилган “Мен ўз ҳоҳишим билан ўлмаяпман”, деган сўзлари ёзилган ташриф қоғози йиртилиб ташланса бўлмасмиди? Елагин хатларни йиртиб ташламагангина эмас, балки ўзи билан олиб кетмаган ҳам эди, аксинча, ўз қўли билан (буни яна бошқа ким  ҳам қиларди?) энг кўринарли ерга қўйиб қўйган. Шошиб қолганидан  уларни  йиртмагандир. Бундай пайтда  йиртишни эсдан чиқарган бўлиши мумкиндир. Минг шошмасин, ўзи учун  хатарли бўлган бундай мактубни у қандай қилиб марҳуманинг кўкрагига солиб қўйсин? У ўзи, умуман шошиб қолганмикан?  Асло, у марҳуманинг у ёқ-бу ёғини тартибга келтирган, устини кўйлак билан ёпган, ярасига шунчайин рўмолча бостириб қўйган-да,  ўзини ҳам тартибга келтирган… Йўқ, бу ерда прокурор ҳақ: буларни шошганда қилиб бўлмасди.

IV

Прокурор  шундай деди:
– Жиноятчилар икки хил бўлади. Биринчиси, тасодифийлар бўлиб, улар жиноятни ғазаб ва нафрат устида, ишлари ўнгидан келмай қолган вақтда содир этадилар, бу илмий тилда “оний ақлсизлик” дейилади. Иккинчиси, содир этаётган жиноятини олдиндан ўйлаб, ёмон ниятда қасддан содир этади: булар туғма жиноятчилар бўлиб, жамиятнинг, жамоат тартибининг душманлари яъни “одамхўр жиноятчи”лардир. Биз судланувчи курсисида ўтирган одамни бу тоифаларнинг қайси бирига  киритсак бўлади? Албатта, иккинчисига. У, шубҳасиз, тажрибали жиноятчи, у жиноят содир этди, чунки у ялло қилиб юриб, ахлоқсиз ва бебош яшашдан қутуриб кетганди…
Бу тантанали нутқ (Елагин тўғрисида шаҳримизнинг умумий  фикрини ифода этган  бўлса-да) фавқулодда ғалати эди.  Елагин судда юзини қўли билан одамлардан пана қилиб, тирсагига  суяниб ўтирди ва саволларга қисқа-қисқа, ғижинибгина, маъюс жавоб бериб   турди. Бир томондан прокурор ҳақ эди: судланувчи ўрнида ўтирган унақа-бунақа жиноятчи эмас, у ҳатто “оний ақлсизлик”дан ҳам лат емаган.
Прокурор  ўртага иккита савол ташлади: биринчидан, ўзи жиноят жазавада, яъни ҳаяжонда содир этилмаганмикан, иккинчидан, у  ихтиёрсиз равишда қотилликка ҳамкор бўлмаганмикан,– деди ва ҳар иккала саволга ҳам ўзи тўла ишонч билан: йўқ, асло, – дея жавоб қайтарди.
– Йўқ,– деди у биринчи саволга жавоб бера туриб,– ҳеч қандай жазава тўғрисида гап ҳам бўлиши мумкин эмас, негаки, жазава ҳолати бир неча соатга чўзилмайди. Елагин нимадан ҳам жазавага тушарди?
Охирги масалани ҳал қилиш учун прокурор ўзига жуда кўп савол берди ва шу ондаёқ уларни рад этиб, масхараомуз кулиб қўйди-да, деди:
– Ўша машъум кунда Елагин одатдагидан кўпроқ ичмаганмикин? Йўқ, у ўзи кўп ичади, лекин ўша куни ичмаган.
– Унинг саломатлиги жойида бўлганми  ё йўқми? Уни  текширувдан ўтказган шифокорларнинг фикрига қўшиламан: у соғлом; лекин ўзини тийишни мутлақо билмайди.
– Агар у ҳақиқатан ҳам ўша аёлни севган бўлса, унда  жазава севган аёли билан эр-хотин бўлолмаслиги туфайли келиб чиқмадимикин? Йўқ, бундай бўлиши мумкин эмас: чунки судланувчи унга ғамхўрлик қилмаган, бирга бўлиш учун бирор-бир қатъий чора ҳам кўрмаган.
Бундан кейин:
— Балки Сосновскаянинг чет элга кетиши уни шу кўйга солгандир? Йўқ, аёлнинг жўнаб кетишини у аввалдан билганди.
– Балки Сосновскаянинг чет элга жўнаши туфайли алоқаларига дарз кетгандир? Бундай ҳам эмас, чунки алоқаларининг узилиши ҳақида бу кечадан аввал ҳам кўп маротаба гаплашилган. Агар шундай бўлмаса, унда нима ахир? Нима, унда ўлим тўғрисида гаплашишганми? Хонадаги ғалати ҳолат, шайтон васвасаси, умуман, ўша вужудни ўртагувчи “қора” тундек унга азоб берармиди? Ўлим ҳақидаги гап-сўзлар Елагин учун янгилик бўлолмасди:  бундай миш-мишлар ўзи ва маъшуқаси ўртасида тўхтовсиз бўлиб, кўнгилга ҳам урганди. Шайтон васвасаси тўғрисида сўз очишнинг ўзи кулгили. Уни ғоятда завқсиз нарсалар: кундалик кечки овқат, ундан қолган қолдиқлару, бўшаган шишалар, ҳатто афв этасизу, тунги ҳожатбарор идишлар ҳам батамом тийиб қўйганди.
Елагин еган, ичган, ҳожатхонага борган, гоҳ вино деб, гоҳ қаламтарош деб бошқа хоналарга ҳам чиққан…
Прокурор шундай хулоса ясади:
– Бунгача Елагин қотиллик содир этганмиди, агар  бу марҳума хоҳишига  кўра ижро этилгани инобатга олинса, баҳсни чўзишга ҳожат ҳам қолмайди. Елагин Сосновская ўзини ўлдиришни сўраганини айтиб, унинг “Ўлаяпман, лекин ўз хоҳишим билан эмас” деган мазмунда ёзилган, ўзи учун фожиали якун топган мактубини тақдим этиб, бизни асоссиз ишонтирмоқчи бўляпти.

V

Прокурор нутқидаги тафсилотларнинг кўпига эътироз билдириш мумкин. “Судланувчи мутлақо соғлом…” Лекин, касаллик билан саломатликнинг, ақл билан ақлсизликнинг меъёри қаерда? “У оила қуриш ҳақида ўйламасди ҳам…” Ўйламаганининг боиси, авваламбор, бари беҳудалигига ишонарди; иккинчидан, наҳотки севги ва никоҳ бир-бири билан шунчалик боғлиқ бўлса? Елагин Сосновская билан никоҳдан ўтганда, умуман, ўртадаги барча  фожиаларга чек қўйиб, бир йўла хотиржам бўлармиди? Ҳар қандай кучли, ҳаттоки, умуман, унчалик оддий бўлмаган севгида ҳам қандай қилиб бўлса-да, никоҳдан бўйин товлашдек антиқа бир хусусият борлигини  наҳотки  ҳеч ким билмаса?
Такрор айтаман, булар тафсилот, холос. Аслида прокурор ҳақ гапни айтганди: бу жазава натижаси эмасди.
У яна шундай деди:
– Шифокорлар хулосасида Елагин, жазавадан кўра кўпроқ хотиржам бўлган, мен эса  уни нафақат  хотиржам бўлганини, хотиржамлиги билан ҳаммани ҳайрон қолдирганини тасдиқлайман. Биз бунга жиноят содир этилиб, сўнг тартибга келтирилган ва у ерда Елагин яна узоқ қолиб кетган хонани кўздан кечирганимизда амин бўлдик. Сўнг Елагиннинг Староград кўчасидаги уйдан хотиржам чиқиб, эшикни шошмай, яхшилаб қулфлаганини кўрган терговчи Ярошенконинг кўрсатмаси. Ва ниҳоят –  Елагин хулқи ҳақида ротмистр Лизарев фикри. Масалан, Елагин корнет Севский уни “ақл-ҳушини йиғиб олиши”га ишонтирмоқчи бўлиб, Сосновская   ўзини-ўзи отмаганми, шуни эслаб кўришини сўраганида, у  нима деган? У: “Йўқ, акагинам, ҳаммаси жуда яхши эсимда!”– дея ўша заҳоти қандай отганини тасвирлаб берган. Терговчи Будбергни “Елагин ўз ёқимсизлиги билан ҳайрон  қолдирган, яъни у иқроридан сўнг ҳам, совуққонлик  билан чой ичиб ўтирган”. Терговчи Фохт эса ҳайратдан ёқа ушлади: “Жаноб штаб ротмистри,– кинояли деди Елагин,– умид қиламанки, мени бугуноқ ўқишдан озод қиласиз.– Бу шу қадар даҳшатли эдики, – деди  Фохт, – корнет Севский буни кўтаролмай ҳўнграб йиғлаб юборди…” Тўғри,  ротмистр полк командири ҳузуридан унга чиқарилган буйруқни олиб келганида, Лихарев ва Фохтнинг юзидан, энг муҳими, энди у зобит эмаслигини тушунганида Елагин    йиғлаб юборган вақтлар  ҳам бўлган. Худди шундай  дамларда у ҳўнграб  йиғлаб юборган, – деди-да, прокурор ҳам ишни шу жойда якунлаб қўя қолди.
Албатта, сўнгги жумла янада ғалатироқ чиқди. Шунга ўхшаш бошга тушган мусибат сени  тарашадек қотирган бахтсиз дамларингда, тўсатдан уйғониб кетиш, ҳатто  арзимас, мутлақо аҳамият касб этмаган, тасодифан кўзингга тушган бирор нарса ҳам, дабдурустдан сенга аввалги шодон ҳаётингни, умидсизликка тўла кунларингни ва шу дамдаги аҳволингнинг бор даҳшатини ёдингга солишини  ким билмайди дейсиз? Барча воқеалар Елагинга бу  шунчаки, аҳамиятсиз ва тасодифий нарсалар  эмаслигини унга эслатиб қўйди. Ахир уни туғма зобит деса бўларди – унинг ўн аждоди ҳарбий хизматчилар бўлган. Энди эса у бирдан зобит бўлмай қолди. Унинг зобит  эмаслигининг сабаби  фақат бу эмасди, – у энди ўз ҳаётидан ортиқ кўргани, чин юракдан севган  аёлининг бу ёруғ оламда йўқлиги учун ҳам зобит бўлмай қолганди, бундай қабиҳ ишни унинг ўзи ўз қўллари билан содир этганди.
Бироқ, бу ҳам тафсилот,  холос. Энг асосийси, “оний ақлсизлик” ҳақиқатан ҳам бўлмаган. У ҳолда нима содир бўлганди? Прокурор тан олиб айтдики, “бу шубҳали ишда асосий эътиборни биринчи навбатда Елагиннинг феъл-атвори муҳокамасига ва Сосновская билан ораларидаги муносабатни қандай аниқлашга қаратиш керак! Сўнг прокурор қатъий  туриб деди:
– Ораларида ҳеч қандай ўхшашлик бўлмаган икки шахс топишишди…
Шундай бўлганмикан? Ҳамма гап шунда эди…

VI

Елагин ҳақида, мен, аввало шуни айтмоқчиманки, у энди йигирма икки ёшга тўлди: бу қалтис ёш, замон эса нотинч, буларнинг бари инсоннинг келажагини белгилайди.
Одатда, бундай пайтда одам, тиббиёт тили билан айтганда, балоғат ёшини бошидан кечиради, ҳаётда эса бу – илк  муҳаббат кўринишида бўлиб, негадир, бунга доим шоирона, ва умуман олганда, ғоят  енгилтаклик билан қаралади. “Илк муҳаббат”га тез-тез фожиа, қайғу ҳамроҳлик қилади, лекин мутлақо ҳеч ким бундай пайтда одамларни  шунчаки ҳаяжон, азоб эмас, балки ундан хийла теран, мураккаб бир ҳиссиёт ўртаётгани ҳақида ўйламайдилар; ҳали бошга тушмаган нарсалар учун куюнишади,  балоғат даврининг ваҳимаси, ўзни намоён этишнинг машаққати, илк жинсий майл. Агар мен Елагиннинг оқловчиси бўлганимда, суддан унинг ёшига айнан шу нуқтаи назардан келиб чиқиб эътибор қаратишларини ва қаршимиздаги одамни шу  маънодан келиб чиқиб, мутлақо тенги йўқлигини инобатга олишларини ўтинган бўлардим. “Навқирон зобит, эс-ҳушини йўқотиб, айш-ишратга берилган”, дея прокурор кўпчилик фикрини такрорлади-да, ҳақлигини исботлаш  мақсадида ҳикояни бошқа бир гувоҳ – артист Лисовскийга ошириб юборди: Елагин бир куни кундузи театрга келиб, артистлар машқ қилишга тарқалишаётганда, уни кўриб қолган Сосновская чаққон четга ўтди-да, Лисовскийнинг панасига яшириниб: “Амаки, мени ундан пана қилинг!”— деди. Мен уни пана қилдим, дея ҳикоясини бошлади Лисовский, шаробга чўмилган бу зобит бирдан тўхтади ва гангиб турган жойида оёқларини керди-да, бақрайиб: бу Сосновская деганлари қаерга даф бўлди? – деди талмовсираб.
Ҳа, айнан шундай: мияси айниган одам, лекин нимадан айниган: наҳотки “бебош, бемаъни турмушдан бўлса?”
Дейиш мумкинки, Елагин аслзода ва бой оиладан чиққан. Онаси (қарангки, у ортиқча ҳаяжонга ғоят мойил тоифадан бўлган) дан у жуда эрта етим қолган, отаси эса бераҳм, қаттиққўл одам бўлган. У доим шу қўрқув туфайли  отасидан узоқлашиб туриб катта бўлган. Прокурор аёвсизларча Елагиннинг нафақат ахлоқий, жисмоний қиёфасини ҳам осонгина чизиб ташлади.
Кейин шундай деди:
– Шунақа жаноблар, қаҳрамонимиз мана шундай “кўркам” зобит либосида юрган. Энди аҳволига бир қаранг-а. Энди уни безайдиган ҳеч вақоси  қолмаган; қаршимизда паст бўйли, букир бир  йигитча, у малла  мўйлови, бетайин, беэътибор боқиб турган башараси, эгнидаги қоп-қора камзули билан бир оз Отеллони ёдга солувчи одамни кўриб турибсиз. Менимча, унда  насл бузилишининг ўзига хос белгилари яққол кўзга ташланиб турарди. Зеро, баъзи ҳолларда, айтайлик, отаси кўзидан нарида ўзини озод ҳис этганда, ва яна  қонунни четлашга имконият туғилганда, одамлар билан муносабатда бирор бир тўсиқ билан ҳисоблашиб ўтирмайди.
Нима ҳам дердик, қўполдан-қўпол берилган бу баҳоларнинг кўпи рост эди. Буларни эшита туриб, мен аввало бир нарсага тушунолмадим, ахир, қандай қилиб ўша машъум, ўта чалкаш бир фожиага бу тахлит юзаки ёндашиш мумкин: устига-устак, унда наслдан-наслга ўтиб келаётган белги  ҳам шундайгина кўзга ташланиб турган бир пайтда,  яна уни  нимаси билан ажратиб олиш мумкин; иккинчидан, айтилган рўйирост гапларда мен ҳақиқатнинг бир бўлагинигина кўра олдим, холос. Тўғри,  Елагин отасидан  безиб ўсди. Лекин, бу журъатсиз дегани эмас-ку, айниқса, ота-она олдида. Устига-устак аждодлари, ота-боболари билан уни боғлаб турган  мерос аталмиш риштани теран ҳис эта олиш бахтига муяссар бўлган бундай одам учун. Ҳа, Елагин зобитга хос кўркам ташқи кўринишдан бебаҳра эди, лекин бу ҳам унинг фавқулодда қобилиятли эканидан дарак эмасми: синчиклаб бир қаранг-а, деган бўлардим мен прокурорга, малладан келган, оёқлари ингичка, букир бу одамга, ўшанда сиз деярли қўрқув билан кичик кўзлари мовий (уни сиздан олиб қочаётган) бу сепкилли юзи учун аҳамиятсиз нарсанинг ўзи йўқлигини кўрасиз. Ва яна сиз ўша бузилган наслнинг қудратига бир эътибор қилинг-а: қотиллик содир этилган кун, у эрталабдан ўқишда бўлган – ва нонуштада олти қадаҳ ароқ, бир шиша шампан виноси, икки қадаҳ  коньяк ичиб, шунда ҳам мутлақо ҳушёрликни йўқотмаган.

VII

Кўпчиликнинг Елагин ҳақида билдирган чиркин фикрларига қарама- қарши ўлароқ, полкдош дўстлари ўз кўрсатмалари билан уни ҳимоя қилишга тайёр турардилар. Дўстлари у ҳақда фақат яхши гапларни айтишди. Масалан, эскадрон командири у ҳақда фикр билдириб бундай деди:
– Елагин полкка қадам қўйган кундан бошлаб, офицерлар орасида одоб-ахлоқи билан ўзини кўрсата олди ва доимо ўта хушфеъл, ғамхўр, кичик ходимларга муносабатда ҳам одил бўлди. У феълидаги бир жиҳат –  бетайинлиги билан ажралиб турарди. Лекин бунинг ҳеч  кимга зарари тегмасди. Фақат  унда кайфият ўзгариши, яъни қувноқ одамдан маъюсга, сергакдан индамасга, қатъиятли одамдан бирдан ўз қадр-қимматига, келажагига ишонмайдиган одамга айланиб қолиши осон кечарди, холос.
Сўнг  ротмистр Лихарев бундай фикр билдирди:
— Унинг ғалатироқ эканини айтмасак, Елагин ғамхўр ва яхши дўст, камтарин ва  камгап, баъзан шўх, бебош, баъзан эса завқ-шавққа тўлиб-тошиб бизни ҳайрон  қолдирарди. У ёнимга келиб, Сосновскаяни ўлдирганига иқрор бўлганида, Севский билан   Кошица Староградский кўчасидаги уйга югуришди. У баъзан қўрқувдан ҳўнг-ҳўнг йиғлар, баъзан ёвузларча заҳархандалик билан кулиб қўярди. Уни қамоққа олиб кетишаётганда биздан  фуқаро кийимига қаерга буюртма беришни сўради…
Сўзни граф Кошица давом эттирди:
– Елагин табиати тўкис одам эди. У бир вақтнинг ўзида ҳам мулойим, ҳам  асабий, таъсирчан ва завқ-шавққа тўла одамга айланиб улгуриши мумкин эди. У театрдан, мусиқадан ўзгача  таъсирланар бир зумда йиғлаб юбориши ҳеч гап эмасди. У мусиқа борасида ҳам анча қобилиятли бўлиб, деярли барча чолғу асбобларини бемалол чала оларди.
Бошқа гувоҳлар ҳам тахминан шуларни айтишди:
– У жуда ишқибоз одам бўлиб, доим қандайдир чинакам, фавқулодда бир нарсани кутиб яшарди…
– Дўстлар базмида қувноқ, ҳатто жонингга тегар даражада  мулойим бўлиб, атрофидаги одамлардан шампан виносидан кўпроқ сўраб оларди-да, тўғри келган одамини шу билан меҳмон қилаверарди. Сосновская билан учраша бошлагандан бери ҳиссиётини иложи борича сир сақлашга  уринарди. У ўзгарганди,  хаёлчан, ғамнок юрарди. Бир куни у ўзини ўлдиришга қарор қилганини айтиб қолди…
Елагин билан яқиндан таниш бўлганлар шундай маълумот беришди. Судда ўтириб, мен унинг портретига бундай қора бўёқни прокурор қаердан топгани ҳақида ўйладим? Балки, унда биз билмаган бошқа маълумот бордир? Йўқ, бундай бўлиши мумкин эмас. Тахминимча, прокурорнинг унга қора бўёқ чаплашига сабаб, унинг  “бахтли ёшлар” тўғрисидаги умумий қарашларига қўшимча, яна, суднинг ихтиёрида турган, ягона, Елагинни Кишинёвдаги дўстига юборган хатини ўқиб билганлари сабаб бўлганди. Хатда Елагин ўз ҳаёти тўғрисида сурбетларча сўзлаб:
– Мен, оғайни, бутунлай лоқайдлик қуршовида қолдим: менга энди ҳаммаси барибир! Бугун яхши, худога шукур, лекин, эртага нима бўлади —  тупурдим, кечаси ётиб ўйла – эртаси туриб сўйла.    Уччига чиққан ароқхўр, салкам  донғи кетган аҳмоқ деган ном орттирдим.
Бундай ўз-ўзига баҳо  чечангина прокурорнинг “Ўз нафсини ўйлаб, лаззат кетидан қувган Елагин, борини унга бағишлаган аёлни жамоат ҳукмига ташлаб, уни нафақат умрига зомин бўлди, ҳатто  сўнгги умиди – насроний урф-одатига кўра дафн этилишдан ҳам маҳрум этди…” – деган нутқига алоқаси бордек туюларди. Чиндан ҳам алоқаси бормиди ўзи? Йўқ, прокурор хатдан бир неча  сатргина олганди, холос. Хатнинг тўлиқ матни қуйидагича эди:
“Азизим Сергей. Хатингни олдим, кеч бўлса-да, жавоб ёзяпман, нима ҳам қилардик? Хатимни ўқиб: “Бунча ажи-бужи, сиёҳга тушган пашша ўрмалаганми!”—деб ўйласанг керак. Нима ҳам қилардик, буям  бир ёзув-да, айтишади-ку, агар ойна дегани бўлмаса борми, феъл-атворингга  баҳо берувчилар ҳам топилади. Мен ўша-ўша  ишёқмаслигимча қолдим, билсанг ундан ҳам баттар, икки йиллик мустақил ҳаёт ва яна алланималар менда ўз изини қолдирди. Шундай гаплар борки, ҳатто Ҳазрат Сулаймонга ҳам айтолмайсан! Агар бир кун келиб ўзимни гумдон қилганимни эшитиб қолсанг, ҳайрон бўлма, деб айтиб қўяяпман. Мен, оғайни қандайдир лоқайдлик домига тушиб қолдим:  менга энди ҳаммаси барибир! Бугун яхши, худога шукур, эртага нима бўлса бўлар, тупурдим, кечаси ётиб ўйла – эртаси туриб сўйла. Ўзимга  уччига чиққан ароқхўр, донғи кетган аҳмоқ деган ном орттирганим қолди. Ишонасанми, йўқми, билмадим? Баъзан юрагимдаги кучни, оғриқни, барча гўзал, дабдабали, умуман,  жин урсин, қалбим нимага талпинса, ўшанга майлни ҳис этиб тураман. Балки буни ёшликка йўярсан: нега энди мен тенгилар бундай ҳолатларни бошдан кечирмайди? Мен ўлгудай асабий бўлиб қолганман: баъзан қишда, кечқурун, бўрон, совуқ бўлишига қарамай, ўрнимдан даст тураман-да, ҳатто  ҳеч нима билан ҳайрон қолдириб  бўлмайдиган шаҳарликларни лолу ҳайрон  қилиб, кўчага чиқаман-да, аста-секин юқорилаб  боравераман – эътибор қиляпсанми, яна ўша қаерлардадир қулоғимга чалинган оҳангни тутиш  истагида ўзимни мутлақо ҳушёр  ва хотиржам тутган  ҳолда. Қани энди, тутолсам! Майли, сенга ёриламан. Юрагимдан уриб қолди, унақаси ҳеч ерда  йўқ… Энди бу ҳақда  бас қилайлик. Илтимос, менга хат ёзиб тур, манзилимни биласан: Нима деганинг ёдингдами? “Россия, корнет Елагинга…”
Ақлга сиғмайди: ҳеч бўлмаганда бу хатлардан биронтаси ўқилганда ҳам муштарак бирор нарсаси бўлмаган икки кимса қандай қилиб  топишишдийкин, деб айтиш мумкин бўлармиди?

VIII

Сосновская ҳақиқий поляк аёли бўлиб, Елагиндан катта, ёши йигирма саккизда эди. Отаси майда амалдорлардан бўлиб, қизалоқ уч ёшдалигида  ўз жонига қасд қилганди. Онаси анчагача бева яшади, сўнг худди  ўшандай майда амалдорга турмушга чиқди ва яна бева қолди. Кўриб турганингиздек, Сосновскаялар оиласи ўртаҳол оилалардан  бўлган. Лекин бошқаларда топилмайдиган ажойиб самимийликни ва бизга маълум  бўлган саҳнага бу даражада эрта қизиқиш унда  қаердан пайдо бўлди экан? Бунга унинг оиладан ёхуд ўзи ўқиган хусусий   пансиондан олган тарбияси сабаб бўлолмайди,. У жуда яхши  ўқиганди, бўш вақтларида кўп мутолаа қиларди. Ўқиган китобларидан ўзига ёққан фикр ва ҳикматли сўзларни ёзиб олиб, мудом  ўз ҳаётига қиёслаб кўрарди, умуман, у кундаликка ўхшаш қайдлар қилиб борарди, агар ойлаб қўлга олмай ташлаб қўйилган, бу парча-парча қилиб йиртилган қоғозларни кундалик дейиш мумкин бўлса. Ахир у бу кундаликка ўз орзу-умидларини, ҳаётга қарашларини ёзиб, кўнглини бўшатарди, яна кирхона, тикувчи ва бошқа алланималарга кетган харажатларни ҳам киритиб борарди-да. У айнан қандай гапларни кўчириб  оларди?
– “Биринчи бахт, бу – дунёга келмаслик, иккинчиси эса фанога кетиш”. Ажойиб фикр!
–    Ёруғ дунё ўлгудек зерикарли, тоқатни-тоқ қилади, юрак хориқулодда нимагадир талпинади.
–    “Одамлар у дунёга равона қиладиган қийноқларнигина тушунишга қодир”. Мюссе.
–    Мен ҳеч қачон турмушга чиқмайман. Бу ҳақда ҳамма гапиряпти. Бунга Худо ва Ажал номи билан қасам ичаман.
–    Ё муҳаббат, ё ўлим.– Мен севадиган одам Ер юзида бормикан ўзи? Бундайи йўқ, бўлиши ҳам мумкин эмас! Унда телбаларча севганим бу дунёни қандай ташлаб кетаман!
–    Қўрқинчли, мафтункор, сирли муҳаббатни ердан ҳам, кўкдан ҳам топиб бўлмайди…
–    Ойим бойлик учун эрга тегишимни хоҳлайди. Мен, бойлик учун-а! Севги деган сўз бу заминга бегона, унда азоб-уқубат ҳам, жозиба ҳам етарли, афсус, мен бундай туҳфадан бенасибман!
Ҳисобсиз йиртқич кўзлар менга  еб қўйгудек боқади, мен ўзимни худди  махлуқлар маконида бўлгандек ҳис этаман.
– “Унинг ҳаётдаги барча тоат-ибодатлари қалби тубидагиларни пинҳон сақлашга қаратилган бўлса-ю, унга суқилиб кира олдим, дея ким ҳам мақтана оларди?” Мюссе.
Сосновская пансиондаги курсни тугатгач, онасига ўзини санъатга бағишлашини айтганда, меҳрибон католиклардан бўлган онаси аввал-бошда буни эшитишни ҳам истамади, қизи эса  бошқаларга ўхшамасди, бировга итоат этиш у ёқда турсин, ҳатто онасига ҳам элбурутдан таъсир ўтказиб, Мария Сосновскаянинг ҳаёти оддий, шуҳратсиз бўлиши мумкин эмаслигига уни кўндирганди.
У ўн саккиз ёшида Львовга жўнади ва кўп ўтмай ўз орзусини рўёбга чиқарди: саҳнага ҳам бирон-бир қийинчиликсиз эришди ва тез орада назарга тушди. Омма орасида ҳам тез танилди, анча жиддий бўлган театр санъати оламида хизматининг учинчи йилида бизнинг шаҳарга таклиф этилди. Львовга келган куниданоқ, деярли, аввалгидек, кундалигини юрита бошлади:
– “У ҳақда гапиришяпти, кулишяпти, йиғлашяпти, унинг ўзи ким, ким билади?” Мюссе.
– Агар онам бўлмаганида, ўзимни ўлдирган бўлардим. Бу менинг доимий орзуим…
– Мен шаҳар ташқарисига чиққанимда, у ердан тубсиз, ажойиб осмонни кўраман ва шу лаҳзада менга нима бўлаётганини англолмай қоламан. Шу пайт овозим борича қичқиргим, куйлагим, бирон нима ўқигим, йиғлагим, севиб қолгим ва охири ўлгим келиб кетади!
– Мен ўлимнинг энг гўзалини танлайман. Ихчамгина уй оламан-да, уни мотам матоси билан қоплайман. Девор ортида куй янграйди, мен эса оддийгина оқ кўйлакда, ўз ифори билан ўлдирувчи атрофимдаги гуллар ичида ётаман. О, бу қандай нашъали!
Кейин:
– Ҳамма танамга муҳтож, руҳимга эмас…
– Бой бўлганимда бутун дунёни кезардим ва ундан муҳаббатимни аямаган бўлардим…
– “Инсон нима исташини ўзи билармикан, ўйлаганларига ўзи ишонармикан?” Красинский.
Ва ниҳоят:
– Ярамас!
Қилган ишини пайқаш унча қийин бўлмаган бу ярамас яна ким бўлди экан? Аниғи шуки, у бор, унинг мавҳум шахс  бўлиши мумкин эмас. “Львовдаёқ,– деди терговчи Заузе, Сосновскаянинг хизматдоши,– у кийинмасди, ечиниб хизматини адо этарди, танишларию мухлисларини уйида, очиқ-сочиқ тунги кўйлакда, яланғоч оёқларини кўрсатиб қабул қиларди. Унинг гўзаллигидан ҳамма лол қоларди, бу, айниқса, янги келганларга кўпроқ таъсир қиларди ва улар бундан ҳанг-манг бўлиб қолардилар. Сосновская шунда: “Асло ҳайрон бўлманг, буларнинг бари ўзимники”,– дея тиззасидан тепасини бемалол очиб кўрсатарди. Шу билан бирга у тез-тез кўз ёши тўкиб,– унинг муҳаббатига муносиби йўқлигини ва бирдан-бир  нажоти ўлим эканини бот-бот таъкидларди…
Мана, Константинополга,   Венецияга, Парижга бирга борган, Краков ва Берлинда у билан бирга бўлган “ярамас” ҳам пайдо бўлиб қолди. Бу қандайдир галисиялик ер эгаларидан бўлиб, фавқулодда бадавлат одам эди. Сосновскаяни ёшлигидан яхши билган  терговчи Вольский у ҳақда шундай деди:
–    Мен Сосновскаяни ҳамиша ахлоқсиз аёл деб ҳисоблаганман. Ўлкамиз фуқароси ва артист сифатида ўзини қандай тутишни мутлақо билмасди. У фақат пулни ва эркакларни хуш кўрарди, холос. Бу беадаб, қандай қилиб қизалоқ пайтидаёқ ўзини кекса галицийлик тўнғизга топширди экан?
Сосновская ўз ўлими олдидан Елагин билан қилган суҳбатида айнан шу “тўнғиз” ҳақида гапириб берганди. Шу ерда у бепарволик билан  Елагинга шикоят қилиб:
–    Мен ўз ҳолимча ўсдим, менга ҳеч ким қарамаган, мен ўз оиламда, бутун ёруғ оламда барчага бегона эдим. Бутун авлоди билан лаънатга  учрагур бир хотин мени, ишонувчан, покиза бир қизни фаҳш йўлга бошлади… Фақат даҳшат билан эслаш мумкин бўлган, аблаҳларнинг аблаҳи бўлиб чиққан бир одамни  мен Львовда худди ўз отамдек яхши кўриб қолгандим. У мени нашага, винога ўргатди ва мени Константинополга олиб кетди. У ерда унинг бутун бошли  ҳарами бўлиб, у ўз ҳарамида  ётиб, яланғоч жорияларини томоша қиларди-да, мени ҳам улардек  ечинишга мажбур этарди, у шундай аблаҳ ва пасткаш одам эдики…

IX

Шаҳримизда Сосновская тўғрисида тезда миш-миш гаплар тарқалди.
– Львовдаёқ,– деди терговчи Мешков,– кўпчиликка бир кечанинг ўзидаёқ у билан бирга бўлишни таклиф этган ва севишга қодир  бўлган қалбни излаётганини айтган. Сосновская  бундай қалбни сабот билан излаган. Ўзи эса: “Менинг асосий мақсадим – яшаш ва ҳаётдан баҳра олиш” дея такрорларди. Чашнагир барча шароблардан тотиши лозим, лекин биронта хилидан маст бўлиши мумкин эмас. Аёл эркак билан муносабатда ҳам шундай йўл тутиши керак”. Ўзи худди шундай қилган,– деди Мешков.– Шаробнинг баридан тотиб кўрган деб айтолмайман, бироқ  йўлдан урганларининг саноғи  йўқлигини биламан. Балки, у буларни энг асосий иш – атрофида шовқин-сурон кўтариб, театрга ёлланган олқишчиларни тўплаш учун қилгандир. “Пул,– дерди у,– қўлнинг кири, мен худди сўнгги мешчанлардек мумсик, баъзан зиқнаман, лекин, нимагадир  пул ҳақида ўйламайман. Муҳими – шуҳрат, қолганлари аста-секин бўлаверади”. Сосновская ўлим ҳақида гапирганида ҳам айнан ўзи тўғрисида бировларни  гапиришга мажбур қилишни кўзлаган бўлса, не ажаб…
Львовда содир бўлганлари бизнинг шаҳарда давом эттирилди. Қайдлар ҳам деярли худди шундай ёзиб борилди:
– Худойим-ей, қандай зерикарли, қандай азоб бу! Қани энди   хаммаёқ остин-устин бўлсаю, барини ер ютса!
– Бир куни кечқурун қабристонга бордим: у ер шундай ажойиб эдики! Менинг назаримда…  йўқ, асло, буни тасвирлашга     ожизман. Менга қолса тун бўйи қабрлар устида қолиб, уларга    обдон, тинкам  қуригунча сўзларимни тўкиб-солган бўлардим. Эртаси куни мен ўз ролимни ҳар қачонгидан ҳам яхши ўйнадим…
Ва яна:
– Мен кеча кечқурун соат ўнларда қабристонга бордим. Бу қандай таъсирли манзара. Ой нури қабр тошлари ва хочларга ўз нурини тўкиб ташлаганди. Мени минглаб марҳумлар ўраб олгандек  туюларди. Ўзимни шундай бахтиёр ва енгил ҳис қилдимки. Мен ўзимни жуда яхши ҳис  этардим…
У Елагин билан танишгандан сўнг бир куни ундан полкда отлиқ  аскарлардан бирининг ўлганини эшитган ва Елагиндан уни ибодатхонага, марҳум ётган ерга олиб боришини сўраган, кейин эса ойдинда ибодатхона ва марҳумнинг кўриниши унда ҳайратланарли таассурот қолдирганини ёзган.
Шуҳратга, одамлар эътиборига ташналик бу вақтга келиб дарғазабликка айланиб улгурганди. Унинг ўзига муносабати яхши эди. Умуман олганда, унинг чиройида ҳеч қандай ўзига хослик бўлмаса-да, барибир, алоҳида, кам учрайдиган ўзгача мафтункорлик, айёрона ёвузлик билан қоришиб кетган соддадиллик, очиқкўнгиллик бўлиб, бу қоришиқ самимийликни доим ўйинга чорлаб турарди: портретларига қаранг, нигоҳларига диққат қилинг, унинг ўзига хослиги, – бир оз очилган лаблар, доимо хўмрайган, маъюс нигоҳ ёқимли, ўзига тортувчи  худди бирор нима ваъда қилаётгандек, қандайдир сирлиликка розилик билдираётгандек ахлоқсизликнинг бир кўриниши бу. У ўз гўзаллигидан қандай фойдаланишни биларди. У ўз мухлисларини ўзидаги бор гўзалликлар – жарангли  овози, кулгили ва кўз ёшга тўла жонли саҳна ҳаракатлари билангина эмас, балки уларни ўз баданини намойиш этадиган роллари билан ҳам ушлаб турарди. У уйида кўнгилни суст кетказадиган шарқона ва юнон либосларида юрар ва кўплаб меҳмонларини шу либосларида кутиб оларди. Ҳар хил тўппончалар, ханжар, ўроқ ва мурват кўринишидаги  қиличлар,  турли хилдаги заҳарлар солинган шиша идишлари бўлган, унинг ўзи айтганидек, қотиллик учун махсус мўлжалланган бу  хонага уларни олиб кирарди-да, бу ерда суҳбатнинг  жонини киргизадиган доимий нарса ажал дерди. Бу ҳам етмагандек, тез-тез ҳаётдан воз кечишнинг турли усуллари ҳақидаги суҳбатларида у девордаги  ўқлоғлиқ револьверни олиб, тепкисини кўтарарди, стволи оғзини ичиб турган вискисига тираб туриб: “Мени ҳозироқ ўпинглар, бўлмаса ўзимни отиб ташлайман?”–дея оғзига думалоқланган заҳари кучли дорини оларди-да, “Агар меҳмон шу топнинг ўзида тиз чўкиб, яланг оёқларимдан ўпмаса, заҳарни ютиб  юбораман”, — дерди. У барчасини  шундай ишонарли қилиб бажарардики, меҳмоннинг қўрқувдан ранглари қув оқариб, унга икки карра мафтун бўлиб қайтарди ва бутун шаҳар бўйлаб айнан унинг барча ҳаяжонга соладиган жиҳатлари ҳақида миш-мишларни ёяр эди.
– У, умуман, ҳеч қачон ўзига ўхшамас эди, — деди судда уни узоқ вақт яқиндан билган гувоҳ Залесский.– Одамни мазахлаш, жиғига тегиш  – булар унинг доимий машғулоти эди. У сирли ва ёқимли қарашлари, маъноли кулишлари маъсум боладек маъюс хўрсинишлари билан одамнинг ғазабини қўзғашга жуда уста эди. У Елагин билан ҳам ўзини шундай тутарди. У Елагинни гоҳ ёндирар, гоҳ устидан совуқ сув қуярди… У асли ўлишни истармиди? У ҳаётнинг ашаддий ишқибози эди, ажалдан эса ўлгудек қўрқарди. Умуман олганда, унинг феълида хушчақчақлик, қувноқлик кўпроқ эди. Эсимда, бир куни Елагин унга оқ айиқ терисини совға қилиб жўнатди. Бу вақтда у уйида меҳмон кутарди. Пўстин уни шундай қувонтирдики, уйидаги меҳмонларни ҳам унутди. У пўстинни ерга ташлади-да, ҳеч кимга эътибор қилмай, устида боши билан ўмбалоқ ошиб, шундай ҳаракатларни кўрсатдики, бунга ҳар қандай акробат ҳасад қилган бўларди. Нимасини айтасиз, аёлмисан аёл эди.
Уни ғам-ғусса, умидсизлик ҳолдан тойдирганини, ўша бизга таниш Залесский гапириб берганди. Ўн йилдан бери билган шифокор Серошевский у Львовга кетишидан олдин уни даволаганда унда сил касали аломатлари топилганди. Яна охирги  пайтларда у руҳий тушкунликдан, хотира пасайишидан, галлюцинациядан азоб чекарди. Хуллас, шифокор унинг ақли расолигидан ҳам хавотирда эди. Ўз ажали билан ўлмаслигига, ҳатто уни асаб касалидан даволаган шифокор Шумахерни ҳам ишонтиролганди. (Ундан Шопенгауэрнинг икки томлигини олиб, уни диққат билан ўқиб чиққан, ажабланарлиси шуки, кейин маълум бўлишича, у ўқиганлари маъносига жуда яхши тушунган). У ҳаммани ўз ажали билан ўлмаслигига ишонтирар, дўхтир Шумахер уни айнан шу асаб бузилишидан даволаганди. Шифокор Недзельский шундай кўрсатма берди:
– Ғалатироқ аёл эди. Ундаги қувноқлик, ноз-карашма кўпроқ уйида меҳмон кутгандагина аён бўларди: баъзан ҳеч нарсадан ҳеч нарса йўқ, бирдан жим қоларди, сўнг кўзлари  ола-кула бўлиб бошини столга урарди ёки бўлмаса нарсаларни  — бордоқ  борми, қадаҳ борми, ерга ота бошларди… Бундай вақтда унга қанча тезроқ: “Қани, яна”,– дея шошилтирсангиз, у ҳаракатини шунча тезроқ тўхтатарди.
Ва, ниҳоят айнан мана шу “ғалатироқ ва мафтункор аёл” билан корнет Александр Михайлович Елагин учрашишди.

Х

Бу учрашув қандай содир бўлди? Булар орасидаги яқинлик қандай дунёга келди, уларнинг бир-бирларига бўлган туйғулари, муносабатлари қандай эди? Бу ҳақда Елагиннинг ўзи икки марта ҳикоя қилиб берганди: биринчи марта қисқа, узуқ-юлуқ, қотилликдан бир неча соат ўтгач,– терговчига; иккинчи марта – сўроқда, биринчи сўроқдан уч ҳафта ўтгач.
–Ҳа,– деди у,– Сосновскаянинг ҳаётдан кетишига мен айбдорман, лекин унинг ўзининг истаги билан…
Мен у билан ярим йил аввал театр кассаси олдида поручик Будберг орқали танишганман.  Уни  чин юракдан севиб қолгандим, у ҳам менинг ҳис-туйғуларимга бефарқ бўлмас, дегандим. Баъзан у мени, мен уни севганимдан ҳам ортиқ севар деб ўйлардим, баъзан эса бунинг акси бўларди. Бундан ташқари, у доим мухлислари қуршовида бўлар, уларга ноз-карашмалар қиларди, мен эса рашк азобидан адои тамом бўлиб борардим. Ниҳоят, бизнинг бундай фожиали аҳволимизга аслида бу эмас, мен тушунтиролмайдиган нимадир  сабаб… Нима бўлганда ҳам қасам ичиб айтаманки, мен уни рашкдан ўлдирганим йўқ…
Айтганимдек, у билан ўтган йилнинг феврал ойида театр олдидаги касса ёнида танишганман. Мен уникига борганман, лекин октябр ойигача кўп эмас, ойда икки марта бўлганман, у ҳам бўлса кундуз кунлари. Октябрда мен унга севги изҳор этдим, у менга уни ўпишимга рухсат  берди. Бу воқеадан бир ҳафта ўтгач, у, мен ва дўстим  Волошин билан шаҳар ташқарисидаги ресторанга кечки овқатга бордик-да, у ердан фақат иккимиз қайтдик, у хурсанд, меҳрибон, озгина кайфи ҳам бор эди. Мен ўшанда ўзимни шундай     журъатсиз ҳис этдимки, ҳатто унинг қўлини ўпишга ҳам қўрқардим. Кейин у мендан Пушкинни сўради ва “Миср кечалари”ни ўқиб, деди: биргина кечани севган аёлингизга бағишлаш учун ҳаётингиздан кечармидингиз? Мен “ҳа” деб жавоб беришга шошганимда, у сирли жилмайди. Мен уни жуда севиб қолгандим, бу севги фалокат келтиришини аниқ кўриб, ҳис этиб турардим. Имкон қадар яқинлашганимиздан сўнг, унга муҳаббатим, нимани ҳис қилаётганиму дардида адо бўлаётганим, отам унга уйланишимга рухсат бермаслиги, никоҳсиз мен билан яшашнинг иложсизлиги, поляклар жамияти уни артист сифатида рус зобити билан никоҳсиз очиқдан-очиқ алоқа қилмаслигини бир амаллаб айта бошладим. У ҳам ўз қисматидан, тушуниб етолмаган қалбидан шикоят қилди, менинг изҳори дилимга, сукут ичидаги саволимга, мени  севадими, йўқми, буларга жавобдан ўзини олиб қочди, унинг қилган шикоятлари эса иккимиз яқин бўлишимиз мумкинлигига менда умид уйғотди…
Кейин шу йилнинг январидан бошлаб ҳар куни уникига борадиган бўлдим. Мен унга театрга, уйига гулдаста юборардим, совғалар қилардим… Мен унга мандолина, оқ айиқ териси, узук ва олмос кўзли билагузук совға қилдим, яна бош суяги шаклида ясалган тўғноғич ҳам туҳфа этдим. У ажал  рамзли нарсаларни хуш кўрарди ва у менга бир неча бор мендан айнан худди шундай француз тилида “Quand meme pour toujours!”  сўзлар ёзилган тўғноғич олиш орзуси  борлигини айтганди.
Шу йилнинг йигирма олтинчи мартида у мени  кечки овқатга таклиф этди: кечки овқатдан  сўнг у илк бор ўзи японча хона  деб атайдиган ётоқхонасида менга ўзини бағишлади. Кейинги учрашувларимиз ҳам айнан шу хонада ўтадиган бўлди, у кечки овқатдан сўнг хизматкорни ухлашга жўнатарди. Кейин, у менга ўз ётоқхонасининг тўғри зинага олиб чиқадиган ташқари эшиги калитини бериб қўйди. Йигирма олтинчи март хотирасига унинг истаги билан исми шарифимиз, илк яқинлигимиз санаси ўйиб ёзиладиган никоҳ узугига буюртма бердик…
Шаҳар ташқарисига қилган сафарларимизнинг бирида қишлоқ ибордатхонаси ёнида жойлашган хоч олдида туриб, Худо ҳузурида уни мангу севишим, у менинг хотиним эканлиги, то ўлгунча унга содиқ қолишим ҳақида онт ичдим. У маъюс ва ўйчан жим турарди. Сўнг оддий, лекин, қатъий туриб: “Сени севаман!” “Quand meme pour toujours!”– деди.
Бир куни майнинг бошларида, уникида кечки овқат пайтида у афъюн кукунини олди-да: “Ўлиш қандай осон-а! Бир чимдим кифоя, кейин ҳаммаси тамом!”—деди. Сўнг кукунни шампан виноси солинган  қадаҳга  сепиб, уни оғзига олиб борди. Мен қадаҳни қўлидан тортиб олиб, винони тош устига сепиб  юбордим, қадаҳ этик тепкисига урилиб, чил-чил бўлди. Эртаси куни у менга: “Кеча фожиа   ўрнига, кулгили иш бўлди!”— деди. Ва: “Нима қилсам экан, журъатим етмаяпти, сен ҳам эплолмайсан, қўлингдан келмайди… Қандай шармандалик!” – дея қўшиб қўйди.
Шундан сўнг биз жуда кам кўришадиган бўлдик: энди мени кечқурунлари бошқа қабул қилолмаслигини айтди.  Нега энди? Мен бундан жинни бўлаёздим, роса қийналдим. Бундан ташқари, у, менга совуқ, масхараомуз муносабатда бўла бошлаганди, ўзини мен билан худди кеча танишгандек тутар ва тайиним йўқлигидан мени таҳқирларди… Бирдан яна ҳаммаси ўзгариб қолди. У сайрга чиқиш учун олдимга келарди, энди у тилёғламалик қилишга ўтганди, балки бу унинг олдида ўзимни совуққон тутишни ўзлаштира бош-лаганимдандир. Охири у учрашиб туришимиз учун худди ўзи буюргандек хилват кўчалардан бирида жойлашган, мутлақо кўздан нари, қоронғи, алоҳида уй ёллашимни сўради… Бу уй қандай қилиб тартибга келтирилганини биласизми…
Мен ўн олтинчи июн соат тўртларда уйига бориб, унга уй олганимни айтиб, қўлига  битта калитни тутқаздим. У жилмайиб туриб калитни қайтараркан: “Бу ҳақда кейинроқ гаплашамиз”,— деди. Шу вақт эшик қўнғироғи чалиниб, қандайдир  Шкляревич  деган одам келди. Мен калитни шоша-пиша чўнтагимга яшириб, алланималарни гапира кетдим. Уйдан Шкляревич билан бирга чиққан ҳам эдик, Сосновская йўлакдан туриб: “Душанба куни келинг”,– дея қичқирди-да, менга аста: “Эртага соат тўртда кел”, деб  шипшиганди бошим гир айланиб кетди…
Эртасига роппа-роса соат тўртда етиб келдим. Эшикни ошпаз аёл  очиб, Сосновская мени қабул қилолмаслигини айтиб, мактуб тутқазганида ҳайратдан ёқа ушладим. У мактубида ўзини нохуш ҳис қилаётганини, онасини кўргани дала ҳовлига  боришини айтган, “энди кеч” деб ёзганди. Бундан қоним қайнаб, биринчи учраган қандолат дўконига кирдим-да, “энди кеч” деганинг нимаси, ҳозироқ тушунтир, дея заҳарханда мактуб ёзиб, хат ташувчидан жўнатдим. Хат ташувчи уни уйда йўқлигини айтиб, мактубни қайтариб олиб келди. Шунда мен у билан алоқани бутунлай узишга қарор қилдим. Уйга қайтиб, унинг учун балки шунчаки ҳазил-мазах бўлиб туюлган, лекин мен учун эса ўзим билан нариги дунёга олиб кетишим мумкин бўлган, ҳаётимдаги бирдан-бир азиз нарса – никоҳ узугини ўзимга қай-таришини сўраб таъна-дашномли янги мактубимни ёздим: шу билан бари тугади, менга ўлимдан ўзга йўл йўқ, демоқчи бўлгандим. Мактуб билан бирга унинг менда сақланаётган суратини, хатларини, яна майда-чуйда нарса – қўлқоплари, тўғнағичлар ва шляпасини ҳам ўзига қайтариб юбордим. Хизматкор келиб, унинг уйда йўқлигини, хат билан жўнатилган нарсаларни қоровулга қолдириб  келганини айтди.
Кечқурун циркка бордим, у ерда менга унча таниш бўлмаган ўша Шкляревични учратиб қолдим, зерикиб қолмаслик учун, у билан бирга  шампан виноси ичдик. Бирдан Шкляревич: “Менга қаранг, кўриб турибман, азоб чекяпсиз, бунинг сабабини ҳам биламан. Ишонаверинг, у бунга арзимайди. Буни ҳаммамиз бошимиздан ўтказганмиз, у бурнимиздан ип ўтказиб олганди…”—деб қолсами. Қилич  олиб, бошини қоқ иккига бўлгим келди-ю, аммо-лекин ўзимдан ўтганни ўзим билардим, бундай қилиш у ёқда турсин, ҳатто суҳбатимизни ҳам бўлолмасдим, ундан аслида ичимда хурсанд эдим, чунки менга ҳамдард топилганидан қувонардим, менга нима бўлганини билмадим-у, лекин мен унга миқ этмадим, Сосновская тўғрисида-ку, оғиз ҳам очмадим, лекин, уни Староградский кўчасига олиб бориб, учрашувимиз учун ўзим ёқтириб танлаган уйни кўрсатдим. Бу уйнинг касридан аҳмоқ бўлганимдан ўлгудек уялардим, ҳам алам қиларди.
У ердан аравакашни Невяровский ресторани томон шоширдим: ёмғир шивалар, арава учиб борарди, мени ёмғир ҳам, қаршимдаги мени ёндириб кул қилаётган  аланга ҳам азобларди, ундан қўрқардим. Тунги бирларда мен Шкляревич билан ресторандан қайтиб, энди ечиниб тургандим,  хизматкор  хат тутқазди: у  мени кўчада кутарди, тезда тушишимни сўраганди. У хизматчи  аёл билан бирга келиб, мендан хавотирланганини, шунинг учун аёлни ўзи билан олиб келганини айтди. Мен аёлни уйига кузатиб қўйишни буюриб, ўзим  каретага ўтирдим, биз Староградский томон жўнадик. Ҳар доимгидек унинг ҳозирги хотиржам ҳолати менга ҳам кўчди. Етиб келганимизда, анча ўзига келиб қолди,  уй унга жуда ёқди. Мен уни қўлидан ушлаб, таъна-дашномларимни кечиришини, аччиқ устида бериб юборган портретини ва бошқа буюмларни қайтаришини сўрадим. Биз тез-тез жанжаллашиб турардик, бунда мен ўзимни айбдор ҳис қилардим ва охирида ундан узр сўрардим. Ярим кечаси соат учда уни уйига олиб бориб қўйдим. Йўл-йўлакай суҳбатимиз яна жанжалга айланди. У тўғрига қараб ўтирарди, юзи менга кўринмасди, фақат  атир исию, совуқдан-совуқ заҳар овозини ҳис этар эдим: “Сен эркак эмассан,– дерди у,– сенда характер деган нарсанинг ўзи йўқ, мен хоҳлаганимда жиғингга тегиб, хоҳлаганимда юпатишим мумкин. Агар мен эркак бўлганимда бундай аёлни бурда-бурда қилган бўлардим!” Шунда мен қичқириб:  “Ундай бўлса узугингизни қайтариб олинг!” – дедим-да, узукни зўрлаб қўлига тақиб қўйдим. У менга ўгирилди-да, хижолат бўлгандек кулиб: “Эртага кел”,– деди. Мен энди нима бўлганда ҳам бормаслигимни айтдим. У қўрқа-писа, уялиб: “Йўқ, сен Староградскийга келасан, келасан…” деди. Сўнг қатъий қилиб: “Йўқ, мен келишингни  ўтиниб сўрайман, мен  яқинда чет элга кетаман, мен сени сўнгги бор кўриб, сенга муҳим гапни айтишим керак”,– деб қўшиб қўйди. Ва яна йиғлаб: “Мени ҳайрон қолдиргани, сени севаман, сенсиз яшолмайман деб ўзингни отишга ҳам тайёрсану, лекин сўнгги бор кўргинг келмаяпти!..”– дея яна қўшиб қўйди. Шунда мен ўзимни қўлга олиб, эртага қай пайтда бўш бўлишим хабарини етказишимни айтдим. Биз   ёмғирда туриб, унинг йўлаги олдида ажралишарканмиз, юрагим унга бўлган севгидан ва раҳм-шафқатдан ёрилай дерди. Уйга қайтгач, меникида бемалол ухлаб ётган Шкляревични кўриб ҳайрон қолдим ва ундан жирканиб кетдим…
Душанба ўн саккизинчи июн куни эрталаб унга соат ўн иккидан  кейин бўшлигимни айтиб хат юбордим. У: “Староградскийда соат олтида”, – деб жавоб  юборди.

XI

Сосновскаянинг оқсочи Антонина Кованько, ошпази Ванда Линевич ўн олтинчи шанба куни Сосновская  сочини жингалак қиламан, деб спирт лампасини ёқа туриб, паришонликда гугуртни  тунги кўйлагиининг этагига ташлаб юборган, кўйлак бирдан ёниб, Сосновская даҳшатдан қичқириб, эгнини ечиб отган ва қўрқувдан аҳволи ёмонлашиб унга доктор чақиришганини айтиб кўрсатма беришган. Сўнг такрорлаб:
– Бу  яқинлашиб келаётган фалокатдан дарак…— деявергин.
У бахтиқаро бўлса-да, ёқимтой аёл эди! Унинг болаларча ваҳимаси ва тунги кўйлакнинг ёниб кетгани менга фавқулодда таъсир қилади, ташвиш-лантиради. Бу арзимас нарса у ўлгандан буён одамлар орасида гап-сўзга сабаб бўлган, судда қулоқни қоматга  келтирган, бир-бирини инкор этувчи далиллари билан узуқ-юлуқлигича қолиб кетган ўша жумбоқли воқеага алоқаси бордек, уни ёритиб бериши мумкиндек, назаримда. Сўнгги кунларигача миш-мишдан боши чиқмаган, биргина тилаги уни тушуниш, кўнглини забт этишларини истаган, қизиқишлари доим намоён бўлиб турган, деярли ҳеч бир кимса, жумладан, Елагин ҳам тушунмаган, ҳис этолмаган ўша ҳақиқий  Сосновскаянинг менда жонли сезгилар уйғотиши ҳайрон қоларли ҳодиса эди.
Яна қайтараман: инсон мулоҳазаси ҳайратланарли даражада ожиз, нотавон: ҳаммавақт бўлганидек, мана ҳозир яна содир бўлди, қачонки одамлар, ҳатто андаккина бўлса-да, рўй бераётган ҳодисаларнинг муҳимлигини тушуниб етишлари керак бўлиб қолса, кўриб кўрмасликка, эшитиб эшитмасликка олишлари маълум гап. Уларга Елагиннинг Сосновскаянинг, умуман, улар ўртасида бўлиб ўтган, аниқ-равшан кўриниб турган муносабатни шу даражада ҳақиқатга хилоф равишда, атайин, нотўғри талқин қилиш керакмиди? Худди қабиҳликдан бошқасига миқ этмасликка келишиб олишгандек: биттаси айш-ишратга берилган, ароқхўр, рашкчи  бир гусар бўлса, яна бири ўзининг ахлоқсиз, пала-партиш ҳаёти билан ўзи ҳам  чалкашиб ётган бир артист аёл бўлса…
– Алоҳида хоналар, вино, фоҳишалар, уриш-жанжал,—  мана,  у ҳақда нималарни гапиришади. – Қиличнинг жаранги ундаги олий туйғуларни сўндирди…
Шароб, мана олий туйғу! Елагиндек одам учун шароб дегани нима эди ўзи? “Баъзан азобни ҳис этаман, баъзан эса  яхши ва баланд турадиган нарсаларга интиламан, умуман, жин урсин, юрагимни бекорга зирқиратиш нима зарил менга! Қаердадир қулоғимга чалинган, лекин, ҳамон йўқ, ушлаб бўлмайдиган бир оҳангни тутиб олгим келади. Кайфда нафасни енгил, бемалол оласан, ўша тутқич бермас куй ҳам кайфда аниқ ва яқиндан эшитила бошлайди. Мусиқа, севги, кайф — булар сени йўлдан уради, улар ўткир ва ортиқча, дунёни, ҳаётни ҳис этишни ҳаддан ташқари мураккаблаштириб юборади.
— Аёл Елагинни севмасди, – дейишарди у ҳақда. – У Елагиндан қўрқарди холос, чунки Елагин ўзимни ўлдираман деб унга доим таҳдид қилиб келарди, – яъни у нафақат ўз ўлими билан Сосновскаянинг юрагини оғритиб келган, уни катта можаронинг асосий қаҳрамонига айлантирмоқчи бўлган. Далиллар шундан гувоҳлик берадики, Сосновская ҳатто унга нисбатан нафрат туйғусини ҳис этган. Сосновская ўзи уники бўлганмиди? Наҳотки, бу нарса ишни ўзгартира олса? У ўзи кимларга тегишли бўлмаган! Ҳатто Елагин Сосновская севиб ижро этган ишқий комедияни фожиага айлантиришига  сал қолган…
Яна:
– Сосновская ўша кундан-кун авж олиб бораётган даҳшатли ва тийиқсиз рашкдан ўлгудек қўрқарди. Бир маротаба Сосновскаяникида артист Стракун меҳмон бўлганди. Елагин аввал-бошда тинчгина ўтирди, фақат  рашкдан юзи оқарганди, холос. Сўнг бехос отилиб ўрнидан турди-да, қўшни хонага чиқди. Сосновская ҳам изма-из унинг ортидан чиқиб, қўлидаги револьверни кўриб қолди-да, ўзига, Сосновскаяга раҳм қилишини  сўраб, тиз чўкиб ялинди. Бундай ўйинлар, деярли тез-тез бўлиб турган. Сосновская, ниҳоят, Елагиндан бутунлай қутулиш мақсадида чет элга кетишга қарор қилган ва у ўлими олдидан бу сафарга тайёр бўлган – буни  англаш наҳотки қийин бўлса? Елагин Староград кўчасидаги, Сосновская чет элга кетишини баҳона қилиб, сафаролди уни қабул қила олмайдиган ўша уйнинг калитини олиб келганди. У калитни олмади, Елагин калитни мажбурлаб тиқиштирмоқчи бўлди. Сосновская: Энди кеч,  уни олишдан ҳеч қандай маъно йўқ, мен жўнаб кетяпман, дея маълум қилди. Елагин унга бураб-бураб шундай хат ёздики, Сосновская мактубни олароқ, уни мурда ҳолида топишидан қўрқиб, ярим кечаси бўлишига қарамай, оёғини қўлига олиб уникига  югурди.
Майли, шундоқ ҳам дейлик (бироқ бу мулоҳазалар Елагиннинг тавба-тазарруларига мутлақо қарши), ҳарҳолда, нима учун Елагин Сосновскаяни бундай “ваҳимали”, “ҳаддан зиёд” рашк қилиб, тинч ҳаётини фожиага айлантирмоқчи бўлган  экан? Унга бу нима учун керак бўлди экан? Нега энди Елагин рашкдан ғазаби зўрайган бир пайтда уни шундай отиб ташламади экан? Нима сабабдан “қотил ва қурбон ўртасида кураш бўлмаган?” Кейин: “Сосновская гоҳо ундан жирканарди ҳам”… У бегоналар олдида Елагинга ҳар хил ҳақоратли лақаблар қўйиб, уни хўрлар, ҳатто бир гал уни маймоқ кучук боласи деб ҳам чақирганди. Эй, худойим, Сосновская шуниси билан Сосновская-да… Сосновская яна бошқа  кимдандир нафратланиши ҳақида Львов хотираларида шундай ёзади:  “У мени ҳали ҳам севади! Мен-чи? Мен нимани ҳис қилаяпман? Севгини ҳам, нафратни ҳам!” У ўзи Елагинни ҳақоратлаганмиди? Ҳа, бир марта уришиб қолишганди, ана ўшандан кейин бу ҳол улар орасида тез-тез такрорланиб турарди, – Сосновская оқсочини чақириб, никоҳ узугини ерга улоқтирди-да, туриб бақира кетди: “Мана бу матоҳни ўзингга ола қол!” Бундан аввалроқ нима рўй берганди? Бундан аввалроқ Сосновская  ошхонага югуриб бориб:
– Мен сени чақираман-да, мана бу никоҳ узугини ерга улоқтираман ва уни ўзингга олиб қўйишингни айтаман. Эсингда бўлсин – бу ҳазил, холос. Кейин уни ўзимга яна қайтарасан, чунки шу узук билангина мен у биланман, ўша эси паст билан, никоҳланганман, у мен учун дунёдаги барча нарсадан қимматли… – деди.
Сосновскаяни бекорга  “енгилтабиат” дейишмасди, католиклар черкови ҳам уни “беадаб, бузуқ аёл” сифатида насроний урф-одатлари бўйича дафн этишни рад этганди. У буткул эркин севгини ўзига касб қилиб олган ва шунга хизмат қилувчи аёллар тоифасидан эди. Бу яна қанақа тоифа бўлди экан? Бундай мижозли жинс вакиллари яққол кўзга ташланиб туради, унинг нафсини қондириб бўлмайди, у қониқмайди ҳам. Сабаби нима? Сабабини мен қаёқдан билай? Қарангки, нималар содир бўлмайди: ўша ўта мураккаб, ўзига мафтун этувчи нусха эркаклар орасида (у ёки бу даражада) тажовузкор нусхалар ҳам учрайди. Моҳиятан, бундайлар нафақат аёллар билан бўлган муносабатда, балки, улар ўз дунёқарашларига кўра барча нарсаларга таъсирчанлиги ўткир бўлиб, бутун  жон-танини бериб бўлса-да, айнан шундай аёллар тоифасига интилади  ва шов-шувли севги фожиалари қаҳрамонига айланади-қўяди. Нимага? Бу диднинг оқсоқлигими ёки йўлдан озганликнинг шарофатими, балки, бундай аёлларга эришиш осонлигидандир? Албатта, йўқ, минг карра йўқ. Шунинг учун ҳам йўқки, бундай эркаклар Сосновскаядек аёллар тоифаси билан яқин алоқада бўлиш қанчалик азоблигию баъзан ростданам ваҳимали, ҳатто ҳалокатли якун топишини олдиндан  сезадилар ва  аниқ  кўра оладилар. Буни кўриб, билиб  турсалар-да, барибир, кўпроқ, айнан, ана ўшандай  аёлларга талпиниб, ўзларига бало-қазони сотиб оладилар.У, албатта, ўлими олдидан хат ёзаётганда, сўнгги дами келганига ўзини ишонтирмоқчи бўлиб, кулгили бир саҳнада роль ижро этганди, холос. Кундаликдаги ёзувлар  оз бўлса-да, бунинг акси эканига ишонтиролмайди,– у ғоят сийқаси чиққан, содда битилган, қабр зиёрати тўғрисида ҳеч қандай сўз йўқ…
Кундаликдаги соддаликни, ясамаликни, қабр зиёратини ҳеч ким инкор этмайди, худди у Мария Вечерова ва Мария Башкирцевага ўхшашлигига ишора қилишни яхши кўргандек. Нима учун у айнан ўша хилдаги кундаликни  танлади экан,  балки у шу тоифа аёлларга ўхшашни хоҳлагандир? Унда  гўзаллик ҳам, ёшлик ҳам, шуҳрат, пул, юзлаб мухлислар — ҳаммаси бор эди-ку. У булардан эҳтирос ва завқ билан фойдаланарди.  Унинг ҳаёти муттасил азобга айланиб борарди, ҳар доим ҳамма одамлар ва ҳамма нарса у кутгандагидек бўлиб чиқавермаганидан кейин  кўнгилга урган бу оламни ташлаб кетиш иштиёқи унга тинчлик бермай қўйганди. Бу ниманинг касридан? Бу унинг бошига битган балонинг касридан. Нима учун айнан шу балони бошига сотиб олди, бошқа нарсани эмас? Буларнинг барчаси, уларнинг айтишларича, ўзини  санъатга фидо қилган бундай аёллар учун оддий ҳолми? Нимага бу шунчалик жўн? Нимага?

XII

Дам олиш куни эрталаб соат саккизларда унинг ётоқхонасидаги стол қўнғироқчаси  жиринглади: у уйғонди-да, оқсочини одатдагидан эртароқ чақирди. Оқсоч хотин баркашда суюқ шоколад солинган финжон олиб кирди-да, дераза пардасини суриб қўйди. У ўринда ҳар доимгидек хўмрайганча лабларини ярим очиб, ўйчан ва  паришонхотир уни кузата туриб:
– Биласанми, Тоня, кеча мен доктор кетганидан кейин дарров ухлаб қолдим. Вой, худойим-ей, шунақанги қўрқиб кетдим! Елагин  келиши биланоқ ўзимни қушдай енгил ва яхши ҳис қилдим. Ярим кечаси уйғониб, ўрнимда тиз чўкиб, бир соат Худога илтижо қилдим… Ўзинг  ўйлаб кўр, бутунлай ёниб кетганимда нима бўларди-а! Кўзларим оқ тушган, лабларим шишиб кетган бўларди. Менга қараб бўлмасди… Афт-башарам пахта билан қопланарди-қоларди.
У шоколадга қўл ҳам теккизмай, нималарнидир узоқ хаёл суриб ўтирди. Кейин шоколадни ичди-да, ваннада чўмилди ва  чўмилиш халатида ёйиб ташланган сочларида ўзининг ихчамгина ёзув столида мотам ромига солинган қоғозга бир неча хат ёзди: у ўзи учун бундай қоғозга анча аввал буюртма бериб қўйганди. Кийиниб, нонушта қилди-да, жўнаб кетди: у дала ҳовлида онасиникида бўлди ва унинг доимий ишонган одами актёр Стракун билан кеч соат ўн иккиларда қайтди.
– Иккови хурсанд қайтишди,– дея ҳикоя қилди оқсоч хотин. —Уларни йўлакда кутиб олдим-да, Сосновскаяни ёнимга чақириб, Елагин у йўқлигида бериб юборган нарсани ва хатни унга бердим. Нарсалар борасида: “Тезда буларни   яшир, Стракун кўрмасин!” дея шипшиди, сўнг шоша-пиша хатни очди-ю, бирдан ранги оқариб кетди, ўзини йўқотганча, Стракуннинг меҳмонлар хонасида ўтирганига ҳам қарамай: “Худо ҳаққи, тез каретага югур!”– деб бақирди.  Мен карета олиб  келишга кетдим. Карета келганида, у йўлакда тайёр турарди. Биз бор кучимиз билан чопдик, у бечора эса йўл-йўлакай чўқиниб: Эй худойим, ишқилиб тирик бўлсин-да,”– дея такрорларди нуқул.
У душанба эрталабдан чўмилиш кийимида дарёга кетди. Ўша куни уникида Стракун билан инглиз аёли тушлик қилишди (уникига ҳар куни инглизчадан дарс бергани келарди-ю, деярли ҳеч нима ўтмасди). Тушдан кейин инглиз аёли кетди. Стракун эса яна ярим соатлар туриб,  сигарет чекди, сўнг оёғига япон туфлисини илганча  диванда ётган   беканинг тиззасига бошини қўйиб ётди. Охири Стракун кетди, кетиш олдидан  Сосновская ундан “бугун кеч соат ўнда” келишини ўтинди.
– Бу жуда тез эмасми?– кулиб деди Стракун йўлакда асосини  қидира туриб.
– Вой, йўқ, илтимос!– деди у. – Борди-ю, келганингда мен бўлмасам, хафа бўлма, хўпми…
Кейин у каминда қандайдир хат ва қоғозларни  узоқ ёқди. Сўнг оқсоч хотин билан ҳазиллашиб ўтириб, хиргойи қилишди:
– Ўзим ёнмаганимга яраша, энди ҳаммасига ўт қўяман! Бундан ёниб кетгани минг марта яхши эди. Ёнсам ёниб, бир йўла кулга айланай…
Кейин яна деди:
– Вандага айт, кечки овқатни соат ўнга тайёрлаб қўйсин. Ҳозир эса мен кетяпман…
У соат олтиларда қоғозга ўралган револьверга ўхшаш нарсани ўзи билан олиб чиқиб кетди!
У Староградскийга кетди, йўлда шанба кунги воқеадан сўнг этаги ёниб кетган  тунги кўйлагининг  этагини кестириш учун тикувчи Лешинскийнинг уйи томонга бурилди, тикувчининг айтишига қараганда, ўша куни у қувноқ ва ёқимтойгина кўринган. Сосновская тунги кўйлагининг у ер-бу ерини кўздан кечирган-да, қоғозга ўраган ва уйидан аввалроқ олиб чиққан бўғчасига жойлаб, устахонада чевар қизлар билан узоқ суҳбатлашиб ўтирган  ва: “Эй, худойим, мен энди кетишим керак, кеч қолдим, менинг фаришталарим!”–дея қайта-қайта такрорлаган, охири бир хўрсиниб, ўрнидан даст турди-да, қувонч билан:
– Хайр, пани Лешинская, хайр, сингилжонларим, фаришталарим, мен билан гурунглашиб ўтирганингиз учун раҳмат сизларга, сизлар билан аёллар даврасида ўтириш қандай мароқли, ҳадеб эркаклар билан  бўлавериш ҳам жонга тегар экан.
У яна бир марта остонадан туриб, кулиб, бошини ирғади-да, чиқиб кетди.
Нега у револьверни ўзи билан олиб олди?
Револьвер ўзи Елагинники эди, у,  Елагин ўзини отиб қўйишидан қўрқиб, револьверни ўзида сақларди. “У бир неча кундан сўнг чет элга кетиши муносабати билан револьверни ўз эгасига қайтаришни ният қилганди”,–деди оқловчи ва қўшиб қўйди:
– Шундай қилиб, у машъум, лекин унинг учун қасддан уюштирилмаган учрашувга жўнади. У соат еттида Староград кўчасидаги 14-уйнинг 1-хонадонига етиб борди,– мана, бу уйнинг эшиги ҳам ёпилди, эшик фақат 19 июн куни эрталаб қайта  очилди, холос. Тунда у ерда  нималар содир бўлди? Буни Елагиндан бошқа ҳеч ким бизга ҳикоя қилиб беролмайди. Уни яна бир марта эшитиб кўрайлик-чи…

XIII

Прокурор бизнинг хотирамизда яна бир бор жонлантиришни лозим топган, ўша айблов баённомаси саҳифаси бўлмиш ва шу билан ўз ниҳоясига етган Елагиннинг ҳикоясини суд  залини  тўлдирган одамларнинг барчаси чуқур сукут билан тинглади:
– Мен ўн саккизинчи июн душанба куни эрталаб унга соат ўн иккидан кейин бўш эканлигимни билдириб, мактуб жўнатдим. У: “Староградскийда соат олтида”, – дея жавоб юборди.
Мен ўн беш дақиқаси кам олтида ўша ерда эдим, ўзим билан енгил овқат, икки шиша шампан виноси, икки шиша портьер, стаканча ва бир шиша атир олиб бордим. Уни узоқ кутишимга тўғри келди: у соат еттиларда етиб келди…
Уйга кириб, мени паришон ҳолда ўпди, сўнг кейинги хонага ўтиб, ўзи билан қўлида олиб келган ўроғлиқ нарсани диванга ташлади.– “Чиқиб тур,– деди у французчалаб,– мен ечинишим керак”. Мен чиқиб кетдим. Яна узоқ бир ўзим ёлғиз ўтирдим. Мен мутлақо ҳушёр, лекин жуда дилгир эдим, муносабатимиз ниҳоялаб бораётганини ғира-шира ҳис этиб турардим… Устига-устак,  муҳит ҳам ғалатироқ бўлиб борарди: худди тундагидек, мен олов ёнида ўтирардим, ҳолбуки, бу қоронғи хонанинг гунг деворларидан ташқарида ҳали ёруғ ва ажойиб ёз куни ҳукм сураётганини сезиб, билиб турардим… У мени узоқ вақт ёнига чақирмади, мен ҳам унинг нима билан банд эканини билолмадим. Эшик орқасида тиқ этган товуш эшитилмасди.Охири: “Энди кираверишинг мумкин…”,– деб бақирди у.
У диванда битта тунги кўйлагининг ўзида, пайпоқсиз, туфлисиз яланғоч оёқларини кўрсатиб, хўмрайганча шифтдаги фонарга жим тикилиб ётарди. Ўзи билан олиб келган бўхча очилиб, унда мен ўз револьверимни кўрдим-да: “Буни нега олиб юрибсан?”– деб сўрадим. У бир оздан сўнг: “Ўзим, шундай… Ахир, мен жўнаб кетаяпман… Яхшиси, сен буни уйингда эмас, шу ерда сақла…– деб жавоб қайтарди у. Хаёлимдан: “Йўқ, бу бекорга эмас!” – деган даҳшатли бир фикр ўтди.
Бундан кейинги суҳбатимиз узоқ, лекин зўрма-зўраки, совуққина ўтди. Ичимда ўлгудай қўрқиб турардим, – миямга бирор  ақлли гап келиб қолармикин, деб кутардим, – мана, ҳозир, фикримни  бир ерга жамлайман-да,охири  энг муҳим қароримни айтаман деб интиқ эдим, – чунки мен бу учрашув биз учун  сўнггиси эканини ёки ҳарҳолда бизни узоқ муддатли айрилиқ кутаётганини англаб турсам-да, ҳеч нарса қилолмадим, ўзимни бутунлай кучсиз ва ожиз ҳис этардим. У: “Чеккинг келса, чекавер..” – деди. – “Сенга ёқмайди-ку! – дедим мен. – “Энди менга барибир, – деди у. – Менга шампан виносидан бер…” Бундан мен шундай хурсанд бўлдимки, зеро, бу мен учун нажот эди. Биз бир неча дақиқа ичида бир шиша шампан виносини бўшатдик, мен унинг ёнига ўтирдим-да, қўлларидан ўпа туриб, бу айрилиқни кўтара олмаслигимни айтдим. У сочларимни тўзғита туриб, паришон ҳолда: “Ҳа, ҳа… Хотининг бўлолмаслигим, бу қандай бахтсизлик… Барчаси, бари бизга қарши, ёлғиз Яратганнинг ўзигина бизга хайрихоҳ… Мен сенинг қалбингни, тасаввурингни севаман…” Бу сўнгги сўзлари билан нима демоқчи бўлди, билмадим. Мен юқорига – соябон тепасига боқиб: “Қара, сен билан бу ерда худди сағанада тургандекмиз. Қандай сукунат!”– дедим, у бунга маъюс жилмайиб қўйди…
Соат ўнларга бориб, у очиққанини айтди. Биз олдинги хонага ўтдик.У жуда кам овқат еди, мен ҳам,– биз кўпроқ ичдик. Бирдан кўзи мен олиб келган енгил овқатга тушди-ю, “тентак, яна нималарни кўтариб юрибсан! Бошқа  бундай қилма”,–  деди. “Бу “бошқа” деганинг қачон бўларкин?” – дедим. У бир ғалати қараш қилди-да, сўнг бошини эгиб, қовоғи остидан кўзларини олайтириб қаради. “Исо, Марям, – деб пичирларди у,– биз энди нима қиламиз? Мен телбаларча сени хоҳлаяпман! Юра қол…”
Бир мунча муддатдан сўнг мен соатимга қарадим, соат икки бўлганди. “Ў-ҳў, кеч бўлиб қолибди,– деди у.– Ҳозироқ уйга кетишим керак”. Аммо, у жойидан ҳам қўзғалмай, қўшиб қўйди: “Биласанми,  бу ердан жуфтакни  қанча тез ростласак, шунча яхши, лекин жойимдан қўзғалолмаяпман. Худди бу ердан чиқиб кетолмайдигандек ҳис этяпман ўзимни. Сен Худонинг хоҳиши билан менинг ёзмишим, қисматимсан…” Ҳаттоки шуни ҳам тушунишни истамаяпман. Эҳтимол, у, кейин ёзиб қолдирган: “Ўлаяпман, лекин ўз хоҳишим билан эмас”,– деган сўзлар билан боғлиқ бирор нарса демоқчи бўлгандир. Бу сўзлар билан у менинг олдимда ўзини  кучсиз, ҳимоясиз ҳис этган деб ўйлайсизми? Менимча, у бошқа нарсани: бизнинг толесиз бу учрашувимиз –  тақдир, Худонинг истаги, у ўз ихтиёри билан эмас, Худонинг хоҳиши билан ўлаяпман, деган сўзларни айтмоқчи бўлган. Ваҳолонки, мен ўшанда бу сўзларга кўпам эътибор бермаганман, унинг ғалатироқлигига кўникиб ҳам қолгандим. Кейин у дабдурустдан: “Қаламинг борми?”– дея сўраб қолди. Мен яна ҳайрон бўлдим: унга қалам нега керак бўлиб қолди экан? Ён дафтардаги қаламни олиб беришга шошилдим. У ташриф қоғозимни ҳам сўради. Унга нималарнидир ёзаётганда: “Менга қара, ташриф қоғозга хат ёзиш ноқулай-ку”,–дедим. “Йўқ, бу шунчаки ўзим учун”,– деб жавоб берди.– Мен ўйлаб, ҳам ухлаб оламан, мени ёлғиз қолдир”. Ёзилавериб тўлдириб ташланган ташриф қоғозини кўкрагига қўйди-да, кўзини юмди. Ҳаммаёқ  шундай тинчиди-қолдики, бундан эсинг оғиб қолиши ҳеч гап эмасди…
Шу алпозда ярим соатдан кўпроқ вақт ўтди. У бирдан кўзини очди-да: “Ёдимдан чиқаёзибди, мен узугингни қайтариб бергани кел-гандим. Кеча ўзинг ҳаммасига нуқта қўймоқчи эдинг-ку”, – деди совуққина  қилиб. У қаддини бир оз кўтарди-да, узукни деворга қараб улоқтирди. “Наҳотки, сен мени севасан?– деярли қичқириб деди у. —Тушунолмайман, қандай қилиб сен мени бу ёруғ оламда яшашимга йўл қўйиб беряпсан! Мен аёлман, менда субут йўқ. Мен ўлимдан қўрқмайман – азоб чекишдан қўрқаман, холос, лекин  сен битта ўқ билан мени, сўнг ўзингни марҳумга айлантиришинг мумкин”. Менга шу ерда аянчли аҳволимизнинг даҳшатли бир ҳақиқати аён бўлганди, энди қандай якун топмасин, буни нима биландир ҳал этиш вақти  келганди. Лекин уни ўлдириш – йўқ, асло, бу иш менинг қўлимдан келмаслигини сезиб турардим: мен ҳис этаётган нарса бошқа эди: мен учун ҳал қилувчи лаҳзалар етиб келганди. Мен револьверни олдим-да, тепкисини кўтардим. У ҳайқириб: “Нима? Фақат ўзингни отасанми?–дея  ирғиб ўрнидан турди.– Йўқ, Исо номи билан қасам ичаманки, бундай қилмайсан!” – деди ва револьверни қўлимдан юлқиб олди.
Яна ўша юракни  ўртовчи жимжитлик. Мен  чўнқайиб ўтирардим, у эса қимир этмай ётарди. Бир вақт у ўзига-ўзи  полякчалаб ниманидир  гапирди-да, кейин: “Узугимни бу ёққа бер”, – деди менга. Мен унга узукни узатдим. “Ўзингникини ҳам!” – деди у. Мен бу буйруқни ҳам бажаришга шошилдим. У ўзиникини қўлига тақди-да, менга ҳам узугимни тақишимни буюрди, кейин гапира кетди: “Мен сени ҳамиша севганман, ҳозир ҳам севаман. Сени ақлдан оздирдим, азоб бердим, нима қилай, феълим шунақа экан, қисматимиз шунақа бўлди. Менга   юбкамни узатиб юбор-да, қора вино олиб кел…” Унга юбкасини узаттим-да, винога кетдим, қайтиб   келганимда ёнида заҳар солинган шиша идишни кўрдим. “Менга қара,– деди у қатъий оҳангда.– Ўйин-кулгилар шу билан ниҳоясига етди. Сен менсиз яшай оласанми?” Мен, йўқ, деб жавоб бердим.– “Ҳа”– деди у,– мен  қалбингни, фикрларингни бутунича ўзимники қилиб олганман. Энди ўзингни ўлдириш учун иккиланмайсанми? Агар шундай қилолсанг, мени ҳам ўзинг билан олиб кет. Менинг ҳам сенсиз яшашимдан маъно қолмайди. Мени ўлдирганингдан сўнг, ўлаётганингда ва ниҳоят мен энди тоабад, бутунлай сеники эканимни билиб ўласан. Энди мен сенга ўз ҳаётимни  сўзлаб бераман…” У бир оз дам олиб, ўзига келди-да, шошмасдан, болалигидан бошлаб бутун ҳаётини менга ҳикоя қилиб берди…

XIV

Мен ҳатто қайси биримиз ёзишни аввалроқ бошлаганимизни ҳам яхши эслайман… Ўшанда қаламни иккига бўлгандим.. Биз ёзишни бошладик ва ҳаммавақт жим ўтириб ёздик. Янглишмасам, мен энг аввал отамга хат ёздим… Сиз, нима учун мен  отам “менинг бахтли бўлишимни истамаяпти” деб уларга  қилган таънамни, менинг эса бирор марта бўлса-да, никоҳимизга отамнинг розилигини олишга ҳаракат қилмаганимни билмоқчимисан? Қайдам…  Барибир улар бу никоҳга рози бўлмасдилар… Мен кейин полкдаги дўстларимга хат ёзиб, улар билан видолашганман. Яна  кимга дейсизми?  Ҳа, тузукроқ қилиб кўмишларини айтиб, полк қўмондонига  хат ёзгандим. Демак, мен ўзимни ўзим ўлдиришимга ишонардим — сиз шундай демоқчисиз-да? Албатта. Хўш, нима учун энди буни қилмадим? Бу ёғини  билмайман…
У, эсимда,  шошмасдан, тўхтаб-тўхтаб, ҳар томонини ўйлаб ёзарди; сўзни ёзарди-да, хўмрайиб деворга қараб қўярди… Хатларни унинг ўзи йиртиб ташларди, мен эмас. Ёзарди-да, йиртарди, тўғри келган томонга итқитарди… Назаримда, ҳатто  қабр ҳам ўша сўнгги соатларда, ўша жим-житликда, мана шу фонус остида ёзган бекорчи мактубларимчалик қўрқинчли бўлмаса керак. Мен ўша кеча у менга нимани буюрган бўлса, ҳаммасига сўзсиз итоат этганман.
У тўсатдан: “Етар, бўладиган ишни тезроқ бўлгани яхши. Менга винодан узат, мени дуо қил, эй Худо!”—деб қолди. Стаканга вино қуйиб, унга узатдим, у қаддини бир оз кўтариб, винога бир чимдим кукунни  ташлади. У винонинг ярмидан кўпини ичиб, қолганини ичиб қўйишимни  сўради. Мен ичиб юбордим. У тоқатсизлана бошлади-да, қўлимдан маҳкам ушлаб: “Энди мени ўлдир, ўлдир мени! Севгимиз ҳаққи, ўлдир мени”,– дея ялина бошлади.
Буни қандай эплашим мумкин эди? Назаримда, уни чап қўлим билан қучдим,– ҳа, албатта, чапи билан – ва лабларига ёпишдим. У: “Алвидо, алвидо… Йўқ, ёки бўлмаса:  Ассалом, энди буниси то абадга… Бу ерларда бирор нарсага эришолмадим, демак, энди бари  у ерда, арши аълода…” Уни маҳкам қисиб турардим, лекин бармоғим револьверни босишга шай турарди… Эсимда, бутун аъзои баданим қалтироқ босганини ҳис этардим. У полякчалаб: “Александр, севгилим   менинг!” – дейишга улгурди, холос.
Бу соат нечада содир бўлди дейсизми? Учларда, шекилли. Ундан кейин мен яна икки соат нима иш қилдим? Лекин мен соат бирдан бошлаб Лихарев томонга кета бошлаганман. Қолган вақт унинг ёнида бўлганман ва ўзим билмаган ҳолда нарсаларни тартибга сола бошлаганман…
Мен нега ўзимни отмадим? Мен бу ҳақда ўйламасдим. Унинг жонсиз жасадини кўрдим-у, барчасини унутдим. Мен ундан кўз узолмасдим. Кейин ҳушимни йўқотган ҳолда уни  ва хонани тартибга келтира бошладим… Мен сендан кейин ўзимни ўлдираман, деб берган ваъдамни бузишим мумкин эмасди, лекин лоқайдлик мени бутунлай домига тортган эди… Мен ҳозир ўз ҳаётимга ҳам худди шундай лоқайдлик билан қарайман. Аммо мени жаллод деб ўйлашларига  ҳеч чидолмайман. Йўқ, йўқ! Балки, мен қонун олдида, Худо олдида гуноҳкордирман, лекин зинҳор унинг олдида эмас!

Русчадан Дилдора Алиева таржимаси