arz so‘raydigan odam ham, qarzdor odam ham ogohlantiruvchi xabarnoma jo‘natmaydi. Hammasi kutilmaganda ro‘y beradi.
Bir odam siz bilan umummadaniyat yoki hatto butunkoinot miqyosidagi mavzulardan gap ochib, sizning har bir so‘zingizni diqqat bilan ting­laydi. O‘zingizga butunlay daxlsiz muammolar-u masalalar atrofidagi qarashlaringiz uyg‘unlashib, bir-biringizni yaxshi tushunib boshlaganingizda u birinchi sukunatdan unumli foydalangan holda umumbashariy va osmoniy yuksakliklardan yengilgina pastga tushib deydi:
– Aytganday, menga ikki haftaga o‘n so‘mgina qarz berib turolmaysanmi?
Bunday kutilmagan burilish xayolotga o‘rin qoldirmaydi. Natijada men hech bir bahona o‘ylab topolmayman. Muhimi – tushunib bo‘lmaydi: nega endi “aytganday?”. Ammo qarz so‘rovchilar hamisha shunday – ularga hamma narsa “aytganday”. Dastlabki eng qimmatbaho lahzalar sarosimada o‘tganidan keyin… mana shu holat hamma ishning rasvosini chiqaradi-qo‘yadi. Axir, men darrov javob bermay bir lahza jim qoldimmi, tamom, shu narsa menda pul borligini o‘z-o‘zidan ko‘rsatib turibdi-da. Bunday vaziyatda o‘zingda bor pul o‘zingga kerakligini isbotlash hammasidan qiyini! Bu yerda hech bir boshqa iloji yo‘q, boringni chiqarib berishga majbursan.
Albatta, ayrim tentaklar olgan qarzlarini qaytaradilar, ammo, mohiyatan olganda, o‘ta zararli ish qiladilar. Agar shu tentaklar bo‘lmaganida edi, qarzini to‘lamaydigan ashaddiylar jamiyati butunlay tugab bitgan bo‘lar edi. Bu tentaklarning ma’naviy e’tiqodi bor ekanki, bu jamiyat faoliyat ko‘rsatib rivojlanaveradi.
Bir kuni men o‘shanday yaqqol qarz so‘rovchilardan biriga, har qalay, rad javobini berdim. Ammo shu zahoti afsus-nadomat chekishga majbur bo‘ldim.
Biz u bilan qahvaxonada uchrashib qoldik. Agar mening begona stollarga bir sidra ko‘z yugurtirib chiqishdek erkakcha yaramas odatim bo‘lmaganida, ehtimol uni payqamagan bo‘larmidim. Nigohlarimiz to‘qnashgach, u bilan so‘rashdim. Nazarimda, u o‘z stolida barqaror o‘tirgan edi. Ammo kutilmaganda o‘rnidan yengilgina qo‘zg‘alib, shodon tabassum qilgancha men tomonga yo‘l oldi.
– Salom, hamyurt! – deya qichqirdi u ancha naridan.
Jahlim chiqdi. Ammo kech bo‘lgan edi. Ayrim odamlar uchun ehtiyotsizlik qilib bir marta tamakingizni tutashtirib olganingiz ke­yinchalik butun umr sizni hamyurt deb atashga kifoya qiladi.
Men quyuq mulozamat-u oshna-og‘aynigarchilikka o‘rin qoldirmaslikka ahd qildim. U dastlabki ishlov berish usullarini tez orada qo‘llab bitirib, go‘yoki gap orasida o‘zining o‘sha kutilayotgan ko‘ndalang savolini o‘rtaga qo‘ydi.
– Yo‘q, – dedim men chuqur xo‘rsinib va gapimning isboti uchun cho‘ntagim, aniqroq aytganda, hamyonim joylashgan cho‘ntagim ustidan kaftim bilan qoqib qo‘ydim. Qarz so‘rovchi ma’yus tortdi. Men qat’iyat ko‘rsatganimdan mamnun bo‘lib, raddiyamni salgina yumshatish niyatida bo‘lsa kerak, beixtiyor dedim:
– Albatta, senga judayam zarur bo‘lsa, biron oshnamdan qarz so‘rab turishim mumkin…
– Juda soz, – dedi u allanechuk jonlanib, – borib qo‘ng‘iroq qila qol, men seni shu yerda kutaman.
U stolim qoshida yastanib o‘tirib oldi. Ishning bunaqa chappasiga ketishini kutmagan edim.
– Ammo u olisda yashaydi-da, – dedim men, uning kutilmaganda qayta xuruj qilgan qarz olish ishtiyoqini so‘ndirib, ham avvalgidek noilojlik holatiga qaytarishga urinib.
– Hechqisi yo‘q, – dedi u ko‘tarinki ruhda, o‘z ishtiyoqini so‘ndirishim, shuningdek, avvalgi tushkun kayfiyatiga qaytarishimga mutlaqo o‘rin qoldirmay. – Men qahva ichib kutib o‘tiraman, – qo‘shimcha qildi u, stol ustida yotgan qutichamdan tamakini olar ekan. Go‘yoki butunlay mening qaramog‘imga o‘tgandek…
– Tushlik buyurtma berib qo‘ygan edim-da, – dedim men, o‘zim ham sezmagan holda himoyaga o‘tib.
– Ungacha borib kelishga ulgurasan. Juda bo‘lmasa, men yeya qolaman, – dedi u. – Sen o‘zingga boshqa buyurtiraverarsan…
Xullas, jang boy berildi. Tabiatga qarshi chiqib bo‘lmaydi. Agar yolg‘onni badihaviy yo‘sinda ishonarli to‘qiy olmasang, yaxshisi, yolg‘on gapirmay qo‘ya qolgan ma’qul! Yomg‘ir ezib yog‘ib turganda issiqqina qahvaxonadan ko‘chaga chiqishga majbur bo‘ldim. To‘g‘risini aytsam, qo‘ng‘iroq qiladigan joyning o‘zi yo‘q edi. Ammo muyulishdan burilib, telefon ko‘shkining ichiga kirib biqinib oldim.
Shu ko‘shkda o‘n besh daqiqacha o‘tirdim. Hamyonimdan kerakli pulni oldim-da, cho‘ntagimga soldim. Keyin tushlik narxini ajratib olib, unisini boshqa cho‘ntagimga soldim. Hamyonimni joyiga solib qo‘ydim. Endi u qariyb bo‘shab qolgan edi.
Shundan keyin go‘yo atrofni tomosha qilayotgandek bamaylixotir yurgancha qahvaxonaga qaytib kirdim. Atrofga alanglaganim bilan ko‘zim hech nimani ko‘rmas edi. Chunki butun fikri-zikrim cho‘ntaklarni adashtirib yuborib, omonatligi oxir-oqibat o‘zini ayon ko‘rsatadigan yolg‘on imoratimning o‘z boshimga yiqilib tushishidan qattiq qo‘rqib qolgan edim.
Qahvaxonaga kirib kelganimda u mening tushligimni yeb bo‘lib, qahvamni ichishga shaylanib turgan ekan. Men unga pulni berdim, u sanab ham ko‘rmasdan cho‘ntagiga solib qo‘ydi. Ayni shu lahzadayoq men uzil-kesil ishonch hosil qildimki, pulimning qaytar yo‘li olis va mashaqqatli bo‘ladi. Afsuski, shunday bo‘lib chiqdi.
– Men senga qahva buyurtirib qo‘ydim, – deya ogohlantirdi u. – Hozir olib kelishadi.
Mening qahva ichishdan boshqa ilojim qolmadi, chunki ishtaham yo‘qolgan edi. Ofitsiantka qahvaga qo‘shib xisob varaqasini ham olib keldi. Buning ustiga, u tanovul qilgan tushligimning haqini to‘lab bo‘lganimdan keyin go‘yoki mening betakallufligimni tuzatgan bo‘lib va o‘zini pulning betiga qaramaydigan darajada boy ko‘rsatib, ofitsiantkaga saxovat bilan choy puli qistirdi…
Qarzdorlarning hammasi birgo‘r. Ular sizni quyuq iltifot bilan taksiga o‘tirishga taklif qilishadi, birinchi bo‘lib o‘tirib, oxirgi bo‘lib chiqishingizga imkon beradi, toki yo‘l haqini to‘lashingizga xalaqit bermaslik uchun.
Naql qilishlaricha, Vilyam Shekspir aytgan ekanki, biz qarz berayotib pulimizni ham, do‘stimizni ham yo‘qotamiz. Bu yerda aksincha bo‘lib chiqdi, ya’ni, men pulimni, umuman olganda, yo‘qotdim, ammo buning evaziga shubhali do‘st orttirdim.
Kunlarlan bir kuni men unga, har bir odamning jamiyatdan Kattakon Qarzi bor, dedim. U mening bu fikrimni bajonidil ma’qulladi. O‘shanda men o‘ta ehtiyotkorlik bilan qo‘shimcha qildim: “Kattakon Qarz” tushunchasi, mohiyatan olganda, garchi ba’zan qaytarishimiz qanchalik og‘ir bo‘lmasin, qaytarishimiz shart bo‘lgan ko‘pdan-ko‘p kichik qarzlardan tarkib topadi. Ammo u bu fikrimga qo‘shilmadi. Uqtirdiki, “Kattakon Qarz” tushunchasi – bu ko‘pdan-ko‘p mayda qarzlar emas, aynan Kattakon Qarz! Bu bir butun Qarzni mayda bo‘laklarga parchalab, soxtalashtiruvchiga aylanib qolmaslik kerak! Bundan tashqari, u mening “Kattakon Qarz” tushunchamda ilg‘or rus tanqidchiligi tomonidan allaqachon qoralangan maydalashtirish nazariyasining oqavasi borligini ko‘rsatib berdi. Men bu istehkomni qamal qilishim to‘lanadigan har qanday o‘lpondan og‘irroqligiga iqror bo‘lib, uni o‘z holiga qo‘ydim.
Ammo eng qiziq holat, mana, nimada. Vijdonli insonga rad javobini berish, vijdoni xiraroq, aytish mumkinki, abjirgina kimsalarga rad javobini berishga nisbatan ancha oson. Birinchi toifaning iltimosini rad qilayotganimizda buni men pulimni boy berib qo‘yishdan qo‘rqqanimdan qilayotganim yo‘q-ku, deya o‘zimizga tasalli bera olamiz.
Qarzdorlar bilan munosabat ancha murakkabroq. Ularga qarz berar ekanmiz, pulimizdan butkul mahrum bo‘lish xavfini anglaymiz. Ular ham, albatta, bu xavf borligini bilishimizni bilishadi. O‘ta nozik vaziyat vujudga keladi. O‘z raddiyamiz bilan biz go‘yo insonga bo‘lgan ishonchimizni tubdan yemiramiz, mohiyatan olganda, yulg‘ichlikning yo‘lini qilmayaptimi bu, deya shubhalanib qarashimiz bilan uni haqorat qilamiz.
Qarzdorlarimdan biri haqida batafsilroq hikoya qilib bermoqchiman. Yashirmayman, ushbu hikoya orqali umumiy tadqiqot vazifasidan tashqari o‘zimning xayr-saxovat bobidagi yo‘qotishlarimni qisman qoplash, shuningdek, matbuotda oshkora fosh qilish imkoniyati orqali boshqa qarzdorlarni salgina cho‘chitib qo‘yishni istab turibman. Ular judayam ko‘p emas. Ikki yuz milliondan ortiq mamlakatimiz aholisiga yetti-sakkiz kishi! Mohiyatan olganda, arzimas foiz. Ammo, baribir, odam bolasi insofga kelib, dom-daraksiz ketgan pullaring o‘zingga qaytayotganini bilish yoqimli-da. Men shunday degan bo‘lar edim: kutilmaganda qaytarilayotgan qarzdan ham mavridliroq va o‘z vaqtida qaytarilayotgan qarzdan ham kutilmaganroq hodisa yo‘q. Menimcha, bu gap yomon aytilmadi-a? Umuman, o‘z yo‘qotishlarimiz haqida gapirganimizda, bizning ovozimiz o‘ta samimiy jaranglaydi.
Shunday qilib, hammasi mening bir joydan mo‘maygina pul olganimdan boshlandi. Men o‘sha joyni aniq aytmayapman, chunki siz u yerdan baribir hech nima ololmaysiz.
Umumiy oqimga bo‘ysungan holda men bu pulga bir ulov sotib olmoqchi bo‘ldim. Yengil mashinani darrov rad qildim. Birinchidan, uning uchun haydovchilik guvohnomangiz bo‘lishi kerak. To‘g‘ri, hozirgi paytda ayrimlar guvohnomani sotib olishadi. Ammo bu, menimcha, ahmoqona ish. Mashina sotib olish, guvohnoma sotib olish, ana undan keyin kunlardan birida halokatga uchrab, kam deganda mashinadan ham, guvohnomadan ham ajrash. Men qo‘limdagi pulim mashinaga kerakli puldan besh baravar kamligini gapirib ham o‘tirmayman.
Mana shunday sabablarga ko‘ra mashinani rad qildim. Tasavvurimdagi yengil mashinaning bir g‘ildiragini olib qo‘ygan edim, yaxshigina uch g‘ildirakli kajavali mototsikl hosil bo‘ldi.
Ammo chuqur mushohadadan so‘ng tushundimki, kajavali mototsikl o‘zining tuzalmas beo‘xshovligi sababli menga to‘g‘ri kelmaydi. Bu beo‘xshovligi doimiy ravishda asabimni buzadi-da, hammasi yo‘l chekkasidagi simyog‘och yordamida bu kajavani ajratib tashlash bilan xotima topishini bilardim.
Axiyri velosipedga to‘xtadim-da, uni sotib oldim. Men bu ulovda bir necha muqarrar fazilatlarni ko‘rdim. Bu eng yengil, eng sokin va eng sinashta ulov. Qolaversa, bu ulovda benzin pulini tejayman. Chunki u ichki imkoniyatlariga tayanib, aytish mumkinki, xo‘jalik hisobiga ko‘ra harakatlanadi.
Men velosipedimni biror oy g‘izillatib, aynan shu ulovni xarid qilganimdan mamnun bo‘ldim. Ammo bir kuni katta tezlikda ketayotganimda kutilmaganda muyulishdan avtobus chiqib qolsa bo‘ladimi? Jon halpida o‘t purkagan radiatorga chap berib yo‘lakka uchib chiqdim-da, u yerdan tezlikni pasaytirmagan holda soat tuzatish ustaxonasiga bostirib kirdim.
– Nima bo‘ldi?! – deb qichqirdi ustalardan biri o‘rnidan sapchib turar ekan qo‘lidagi Yerevanda ishlab chiqarilgan uyg‘otma soat yerga tushib, sharqona shiqildoqli childirma jarang-jurungi ostida g‘ildirab ketdi.
– Soat tuzattirmoqchiman, – dedim men hotirjam ovozda kassa ko‘shkchasiga to‘qnashib, kutilmagan tarzda yengilgina to‘xtab.
Birinchi bo‘lib kassir ayol gap nimadaligini fahmladi:
– Tentak, – deya tuynukchasini qarsillatib yopdi.
Men o‘zimni bosib, bir balodan oppa-oson qutulganimga suyunib, ulovimni yetaklagancha jimgina yurib tashqariga chiqdim. Ko‘z qirim bilan soatsoz ustalardan birining ko‘zidagi shishachasi tushib ketganini ko‘rdim. Nimagadir men soatsoz ustaning shishachasi bilan oqsuyakning monoklida ajib bir o‘xshashlik borligi haqida o‘ylab qoldim. Soatsoz o‘zining kattalashtirib ko‘rsatuvchi shishachasida mayda mexanizmlarni kattalashtirib ko‘radi, monokl ishqibozlari bo‘lsa, ehtimol, o‘zlari qarayotgan odamlar bilan ham shunday hodisa ro‘y beradi, deb o‘ylashadi.
Yo‘lda ketayotib velosipedni minishga nisbatan uni yetaklab yayov yurganda xayol surish osonroq hamda xavfsizroq, degan fikr keldi miyamga. Shuning uchun bu ulovni boshqa minmaslikka ahd qildim. Oxir-oqibatda, velosipedchi avtobus bilan raqobatlashishi yengil vaznli kurashchining og‘ir vaznli kurashchi bilan ringga chiqishidek bir gap ekan.
Uyga kelib, velosipedimni omborga kiritib qo‘ydim-da, uni boshqa eslamadim.
Taxminan biror oydan keyin bir uzoq qarindoshim uyimga kelib, uni menga eslatdi. Umuman, anchadan buyon ko‘rishmagan uzoq qarindoshingiz siznikiga keldimi, hech bir yaxshilik kutmang. Siz og‘ir kunlarni boshingizdan kechirib amal-taqal oyoqqa turib oldingiz, u bo‘lsa, bu paytda, Xudo biladi, qayerlarda sanqib yurgan edi. Endiga kelib, siz bemalol oyoqqa turib, hattoki shaxsiy velosipedga ega bo‘lganingizda, u hech nimani ko‘rmagan-bilmagandek uyingizga keladi-da, sizga o‘zining o‘ttiz ikki tishini ko‘rsatib kuydirgan kalladek tirjayadi. Shu bilan kattakon oshna-og‘aynigarchilik boshlanadi-ketadi!
Yonmas teridan tikilgan tujurkadagi o‘rta bo‘yli, qadoq qo‘llari ombirdek mustahkam bir miqti kimsani tasavvur qiling. Shahardagi yonilg‘i quyish shahobchasida ishlab, shahardan o‘n chaqirim olisdagi qishloqda yashaydi. U hali dehqon, biroq ishchi bo‘lib ulgurgan… U har ikki hukmron sinfni bitta o‘zida mujassamlashtirgan.
Mana, xuddi ana shu Vanechka Mamba mening oldimda turibdi. Charm tujurkasining har bir g‘ijimidan uning hayotiy kuchi tirsillab turibdi. Bu kuch tillarang ko‘zlarida ham charaqlab-chaqnab, bir tekisda tizilishgan mustahkam tishlarida ham mana men deb turibdi. Istasa bir pivo krujkasi to‘la benzinni sipqorib, ustidan tamaki chekadi-yuboradi, lekin unga jin ham urmaydi.
– Salom, – deydi va qo‘limni siqadi. Irodasi mustahkam erkakning shunaqangi chayir panjasiki!
– Salom, – deyman, – Vanechka, qanday shamol uchirdi?
– Velosiped sotmoqchi ekaningizni eshitdim, sotib olmoqchiman.
Bilmadim, falonchi velosiped sotmoqchi, degan gapni u qayerdan oldi? Men hatto uning velosipedim borligini bilishini ham xayolimga keltirmagandim. Ammo Vanechka Mamba shunday odamlar toifasidanki, u siz haqingizda o‘zingizdan ham ko‘proq biladi. “Yaxshisi, sotib qutula qolmaymanmi, – deb o‘ylab qoldim men, – ayni muddao-ku…”
– Ha, sotaman, – dedim.
– Qanchaga?
– Avval ko‘r…
– Men ko‘rib bo‘ldim, – deydi u va kuladi, – qarasam, ombor ochiq…
Velosiped eski pulda sakkiz yuz so‘m turardi. Shundan yuzini yurilganligiga chegirma qilsa bo‘ladi.
– Yetti yuz…
– Bo‘lmaydi.
– Qancha bermoqchisan?
– Uch yuz!
Mana endi bir-birimizga peshvoz yuramiz, deb o‘yladim, u ko‘tariladi, men tushaman. Ma’lum bir nuqtada manfaatlarimiz mos keladi.
– Yaxshi, deyman men, – olti yuz.
– Qo‘ying endi, tarang qilmang, uch yuz so‘m ko‘chada yotgani yo‘q, – deydi u.
– Velosiped bo‘lsa, albatta, ko‘chada yotibdi-ya?
– Kim hozirgi paytda velosiped minadi? Faqat qishloqdagi xat tashuvchilar.
– Sen nega sotib olmoqchisan?
– Ishga qatnash uzoqlik qilyapti, shuning uchun vaqtincha, yengil mashina sotib olgunimcha.
– Yengil mashina olmoqchisan-u, velosipedning narxini tortishyapsan.
– Velosipedning narxini tortishganim uchun ham mashina olmoqchiman-da, – deydi u.
Bu gapga javoban nima deya olasiz? Shuning uchun ham shahrimizda, ayniqsa, haydovchilar orasida ma’lum va mashhur Vanechka Mamba-da u.
– Xo‘p, yaxshi, – deyman, qanchaga sotib olmoqchisan?
– Aytdim-ku. Yoyma bozorga olib chiqib sotmaysiz-ku.
– Olib chiqmayman.
– Vositachi do‘kon ham qabul qilmaydi.
– Xo‘p, mayli, – dedim, – modomiki sen hammasini bilar ekansan, to‘rt yuzga ola qol.
– Bo‘pti, – deydi Vanechka, – uch yuz ellik so‘mga olaman, toki senga ham, menga ham malol kelmasin. Biz, har qalay, qarindoshmiz-ku.
– Uch yuz ellikka olsang ol, jin ursin! – dedim men. – Biroq sen velosipedimni sotmoqchiligimni qayoqdan bilding?
– Men sizning qanday minib yurganingizni ko‘rdim, – deydi u. – Bu ketishida u uzoq yurolmaydi, yo halokatga uchraydi, yo sotib qutuladi deb o‘yladim.
Vanechka xonaga xo‘jalik nuqtai nazari bilan qarab chiqib, yana o‘ttiz ikki tishini ko‘rsatgan ko‘yi so‘radi:
– Balki yana nimadir sotarsan?
– Yo‘q, – deyman, – hozircha shu yetadi.
Biz tashqariga chiqdik. Men zinapoya ustida kutib turdim, u pastga tushib, omborxonadan velosipedni yetaklab chiqdi.
– Yelurgichi qani? – deb so‘radi.
– Bolakaylar o‘marib ketishgan.
– Buni qarang, tag‘in savdolashib o‘tiribsiz-a, – deydi Vanechka, velosipedga o‘tirib, hovli bo‘ylab kezinar ekan, tanbeh beradi: – Omborxonaga qulf osish kerak-da. Men yaxshi bir qulf olib kelib beraman sizga.
– Qulfni qo‘yaver, sen, yaxshisi, pulni ber.
– Shu yakshanba nok sotaman-da, pulini olib kelaman, – deydi Vanechka va velosipedni haydaganicha hovlidan tashqariga chiqib ketadi.
Bu menga yoqmadi. Ammo, nachora, uzoqroq bo‘lsa-da, har qalay, qarindosh. Men avvallari ham ko‘p aytar edimki, o‘nta uzoq qarindoshdan bitta yaqin do‘st yaxshi. Ammo buni hammayam tushunavermaydi. Ayniqsa, biz tomonlarda.
Shunday qilib oradan biror hafta o‘tib uni ko‘chada uchratib qoldim.
– Nima bo‘ldi, nokingni sotdingmi?
– Sotishga sotdim, biroq, o‘zingiz bilasiz, bu yil nok hosili shunaqangi ko‘p bo‘libdiki, uni sotgandan cho‘chqaga bergan yaxshiroq.
– Nima, hech qancha pul qilolmadingmi?
– Qildim. Biroq u xotin-qizlarning latta-puttalariga ketib qoldi. O‘zingiz bilasiz, beshta qizim bor. Buning ustiga xotinim og‘iroyoq. Bularning turgan-bitgani chiqim.
– Shunday ekan, nima qilasan xotiningni qiynab, tinchiga qo‘ymaysanmi? – deyman men.
– Menga o‘g‘il kerak-da, – deydi u. – Xotirjam bo‘ling, pulingiz menda qolib ketmaydi. Yaqinda uzum pishadi, keyin xurmo, keyin mandarin. Bir amallayman.
– Hay mayli, amallasang amalla, – deyman men.
Shu bilan biz xayrlashdik. Qarzdorlar bilan hisoblashishga majbursiz. Qarzdorni avaylash kerak. Hatto ba’zan uning insof-diyonatli ekani haqida gap tarqatishga ham to‘g‘ri keladi.
Ammo, mana, uzum mavsumi keldi, xurmo mavsumi o‘tdi, mandarinlar pishib yetila boshladi, Vanechkaning bo‘lsa qorasi ko‘rinmaydi.
Orqavarotdan eshitdimki, xotini yana bir qiz tug‘ibdi. Shuning uchun tabrik xati orqali o‘zim haqimda eslatib qo‘yishga ahd qildim. Shunday-shunday, yana bir qiz ko‘rganing bilan tabriklayman. Vaqting bo‘lsa uyimga kelarsan. Haliyam o‘sha eski joyda yashab turibman. Kelsang, qaymoqlashib o‘tirib o‘tgan-ketgandan gaplashamiz.
Bir haftadan keyin javob keldi. Dastxatingiz xunuk ekan, katta qizim bazo‘r o‘qidi, deb yozibdi. Tabrik uchun rahmat, debdi, xotinim yana bir qiz tug‘ib qo‘ydi. Ismlariniyam adashtirib yuboryapman. Bizning qishlog‘imizga ham, deb yozibdi yana, elektr o‘tkazishdi. Unga ham pul to‘lash kerak. Qarzim esimda turibdi. Hechqisi yo‘q, Vanechka Mamba bir amallaydi. Xatining oxirida tag‘in men omborxonaning eshigiga qulf olgan-olmaganimni so‘rabdi. Agar olmagan bo‘lsangiz, men oborib beraman, deb yozibdi.
Ha, pulim qulog‘ini ushlab ketdi, deb o‘yladim men. O‘shandan so‘ng ke­yingi yozgacha biz ko‘rishmadik. Qarzni qariyb unutayozdim.
Bir kuni bozorda ketayotsam, kimdir ismimni aytib chaqiryapti. Qarasam, Vanechka Mamba tog‘ qilib uyilgan tarvuzlar xirmoni oldida turibdi. Bir tilik tarvuzni qo‘lida ushlab, tishlarini yarqiratib qichqiryapti:
– Mamba tarvuzlari, kep qoling, yo‘qsa, o‘zim yeb qo‘yaman!..
Bir xotin mendan “Mamba tarvuzlari tarvuzning qanday navi?” deb so‘rayapti.
– Siz hali Mamba tarvuzlarini bilmaysizmi? – deb kuladi Vanechka, so‘ng bir bo‘lak tarvuzni pichog‘ining uchiga qadab haligi ayolning naq og‘iz-burniga oborib tiqyapti.
– Men yemoqchi emasman, shunchaki so‘rab bilmoqchi edim, – deya ayol uyalib ortiga chekindi.
– Men sotib oling demayapman, faqat Mamba tarvuzini tatib ko‘rishingni so‘rab turibman, – deya yolvordi Vanechka.
Axiyri ayol tarvuzni tatib ko‘radi. Tatib ko‘rgach, sotib olmaslikka uyaladi. Qarasam, har bir tarvuzga firma belgisi sifatida “M” harfi o‘yib yozilgan.
– Bu nimasi? – deb so‘rayman. – Tamg‘a bosilgan atom bombasi emasmi mabodo?
– Bir chol bilan qishloqdan tarvuzni birga olib kelgan edik, men chalkashtirmaslik uchun o‘z tarvuzlarimga belgi qo‘yib chiqqan edim.
Shunday deb qiqirlab kuladi. Men hali qarzi haqida eslatib ulgurmay turib u og‘irgina bir tarvuzni qo‘limga tutqazdi. Olmaslikka urinib ko‘rdim, ammo Vanechka holi-jonimga qo‘ymadi:
– Biz qarindoshmizmi-yo‘qmi? O‘zimning polizimdan! Sotib olingan emas, dehqonchilik!
Olishga majbur bo‘ldim. Qo‘limda sovg‘a qilingan tarvuzni ushlab turib qarzimni so‘rash qandaydir noqulay tuyuldi. Shuning uchun jim qoldim. Ha, mayli, har qalay, velosipedimning evaziga shu tarvuzni olib turibman-ku, deb o‘yladim o‘zimcha.
Keyinchalik menga u o‘sha sherik cholni qanday boplab tushirganini aytib berishdi. Ular yuk mashinasiga ortilgan tarvuzlarining ustida kelar ekanlar, chol uxlab qolibdi. Vanechka esa, qaroqchilik pichog‘i bilan cholning yigirmatacha tarvuziga o‘z tamg‘asini o‘yib chiqibdi!
Yarim yildan keyin men bir oshnam bilan tasodifan yonilg‘i quyish shaxobchasiga kirib qoldim. Oshnam mashinasiga yonilg‘i quydirishi kerak edi. Qarasam, mening Vanechkam bir “Volga”ning atrofida girgitton bo‘lib, suvichakda hafsala-yu ishtiyoq bilan uni yuvyapti.
– Salom, Vanechka, – dedim men. – Nima gap, yuvg‘ichlik qilyapsanmi?
– Ie, sizmisiz, salom-salom! – deya suvni yopib, mening oldimga keldi: – Siz rostdan ham hech nima bilmaysizmi?
– Men nimani bilishim kerak?
– Men, axir, “Volga” sotib oldim-ku. Bu o‘zimning “Volgam”.
– Barakalla, – deyman men, – axiyri aytganingni qilibsan-da.
– Qarindosh ham shunaqa bo‘ladimi! – deya Vanechka yonidagi oshnasiga shikoyat qiladi. – U velosiped sotib olganida men bilgan edim. Men “Volga” sotib olganimda esa, u hech nima bilmaydi.. Shu ham insofdan bo‘ldimi?
– Velosiped haqida, yaxshisi, eslamay qo‘ya qol, – deyman men.
– Yo‘q, – deydi u, – garchi velosipedingizning shalog‘i chiqqan, uning ustiga yelurgichi ham yo‘q bo‘lsa-da, men uning haqini to‘layman. Biroq shu topda uy qura boshlayman deb qarzga botib qoldim. Uyimni qurib bo‘lgan zahoti biryo‘la hamma qarzlarim bilan hisob-kitob qilaman.
– Meva-cheva sotib turgandirsan? – deb so‘rayman.
– Siz so‘ramang, men aytmay. G‘irt zarar. Yo‘l nazoratchilari haddilaridan oshib ketishdi. Yo hech nima olishmaydi, yo shunaqangi ko‘p olishadiki, ovoragarchilikka arzimaydi.
Biz shaxobchadan uzoqlashganimizda oshnam:
– Sening bu Vanechkang yonilg‘i bilan firibgarlik qilyapti. Qo‘lga tushib qolishi mumkin, – deydi.
– Qo‘lga tushsa tushar, – deyman men, garchi u hech qachon qo‘lga tushmasligiga amin bo‘lsam-da.
Birozdan keyin bir umumiy tanishimizni uchratib qoldim.
– Eshitdingmi, Vanechka Mambani og‘ir ahvolda kasalxonaga yotqazishibdi?
– Nima bo‘libdi? – deb so‘radim. – Yonilg‘i shahobchasi portlab ketibdimi?
– Yo‘q. Ohak qorishmasi to‘kilgan chuqurga yiqilib tushibdi. Uy qurayapti-ku.
– Hechqisi yo‘q, – deyman, – Vanechka bir amallaydi.
– Yo‘q, – deydi u, – uzoq yashayolmaydi-yov.
Vanechka kasalxonada bir oy yotdi. Men uni ko‘rgani borgim keldi, lekin noqulay bo‘lar deb o‘yladim. Qarzini so‘rab keldi, deb o‘ylashi mumkin-da. Keyinchalik eshitdim – bir amallab oyoqqa turib ketibdi. Men shunday bo‘lishiga amin edim. Bu dunyoda hali uning ko‘p ishlari chala qolib ketayotgan edi-da. Shunaqangi ishlarki, boshqa birovga topshirib ketib bo‘lmaydi. Boshqa birov uddalayolmaydi.
Oradan bir yil o‘tdi. Kunlardan bir kuni qishloqdan menga taklifnoma berib yuboribdi. Qo‘shaloq to‘yga taklifnoma ekan. Ham uy to‘yi, ham yangi tug‘ilgan o‘g‘il to‘yi.
Bu to‘ylarni rosa ko‘rganman. Ikki yuzmi-uch yuz odam taklif qilishadi. Ularni tungi soat o‘n ikkida stolga o‘tqazishadi. Hamma narsani tayyorlagunlaricha, rahbariyat kelishini kutgunlaricha shu vaqt bo‘ladi. Eng muhimi – sovg‘a-salomlar! Hovlining qoq o‘rtasida qishloqning jarchisi turadi. Uning yonida bir qiz o‘tiradi. U rangli qalamni ho‘llab, o‘quvchilarning daftariga kim nima olib kelganini qayd qiladi. Sovg‘a-salom sifatida pul, ko‘proq biron buyum berilyapti.
– Oydekkina guldon, – deya qichqiradi jarchi, guldonni bosh ustida baland ko‘tarib barcha mehmonlarga ko‘z-ko‘z qilar ekan. – Qadrli mehmonning o‘z vijdonidek top-toza va shaffof!
– Ruslarning toza jun ko‘rpasi, – qichqiradi jarchi, buklangan ko‘rpani hafsala bilan yozib ko‘rsatib. – Bu ko‘rpaning tagiga butun bir polk joy bo‘lib ketadi, – deya uyalmasdan qo‘shib qo‘yadi tag‘in, garchi bu matohning kattaligi odatdagi o‘lchamda bo‘lsa-da.
Bu masalada ayniqsa bzibliklar alohida ajralib turishadi. Ular mubolag‘asiz bir gap aytisholmaydi. Jarchi mubolag‘ali ta’rifini tugatgunicha mehmon kulgili darajadagi kamtarlik bilan uning oldida boshini egib, qo‘l qovushtirib turadi. Aslida u qizcha ismi sharifini to‘g‘ri yozyaptimi-yo‘qmi, shunga qiyalab qarab turadi. Shundan keyin u tomoshabinlar qatoriga borib qo‘shiladi. Jarchi esa, navbatdagi sovg‘a-salomni osmoni-falakka ko‘taradi.
– Shohona dasturxon, – deya qichqiradi u va baayni ko‘zboylag‘ichdek abjirlik bilan dasturxonni qo‘lida silkitadi. Bir so‘z bilan aytganda, bu o‘ziga xos tomosha! Albatta, sen sovg‘asiz kelgan bo‘lsang, hech kim seni haydab yubormaydi. Ammo jamoatchilik fikri shakllanadi.
Bularning hammasini bilganim uchun borib ovora bo‘lmadim, lekin, har qalay, hech bir imo-ishorasiz oddiygina tabrik xati yozib jo‘natdim.
Bir kuni tumanlarimizdan birining temir yo‘l bekati oldidagi maydonda uyga qay yo‘l bilan ketishimini bilmay, elektrichkada ketaymi yo yo‘lovchi mashina ushlasammikan, deb turgan edim…
Kimdir meni chaqirayotganini eshitib qoldim. Qarasam, Vanechka “Volga” derazasidan menga ko‘z tikib o‘tiribdi.
– Bu yoqlarda nima qilib yuribsiz?
– Xizmat safari bilan keluvdim. Sen-chi?
– Sochi taraflarga aylanib boruvdim. O‘tiring, oborib qo‘yaman.
Men uning yoniga o‘tirdim va biz yo‘lga tushdik. Mashinada kontrabandaning subtropik xush bo‘yi taralib turibdi. Kasalxonadan chiqqanidan keyin Vanechkani biron marotaba ko‘rmagan edim. U qariyb o‘zgarmabdi, faqat rangidan biroz qon qochib qolibdi. Ammo hali ham quvnoq, tishlari yarqiraydi.
– Xatingizni oldim, – deydi u. Vadavang to‘y bo‘ldi, qatnashganingizda ko‘rar edingiz.
– Ohakli chuqurga qanaqasiga yiqilib yuribsan o‘zi?
– He-e, eslagim kelmaydi. Sal bo‘lmasa o‘lib ketay, dedim. Narigi dunyo­ga borib qaytdim, desam ham bo‘ladi. Ammo shu chuqurdan chiqqanimdan keyin o‘g‘il ko‘rdim.
– Nima demoqchisan?
– O‘ylashimcha, mening jismimda o‘g‘il ko‘rishim uchun ohak yetishmay turgan ekan.
– Menimcha, senda ohak yetarli edi-yov.
– Behazil, – deb kuladi Vanechka, – ehtimol men ilmiy kashfiyot qilgandirman. Qandaydir jurnalga yozib chiqsangiz-chi, qalam haqini o‘rtada arra qilamiz. Lekin sizning yozganingizni e’lon qilishlari qiyindir-ov.
– Nega endi? – deya sergak tortdim men.
– Dasxatingiz juda yomon ekan, – deydi u, – uncha-munchasi o‘qiyolmasa kerak.
– Gapni aylantirma, – deyman. – Ishlaring qalay? Yaxshisi, shundan gapir.
– Bir navi, – deya gapni mujmal qiladi Vanechka va bir qo‘li bilan radio murvatini burab, jazni topadi-da, sozlab, ovozini ko‘taradi.
– Tartib yo‘q, – kutilmaganda qo‘shimcha qiladi u. – Mana shunisi yomon.
– Namuncha tartibsizlik haqida qayg‘urib qolding?
– Mana, Sochiga mandarin olib bordim. Ikki yuz chaqirimga to‘rtta nazoratchi, nima, shu tartibmi? Yo‘q, siz mening gapimni bo‘lmang, – dedi u, garchi men uning gapini bo‘lishni mutlaqo o‘ylamagan bo‘lsam ham. – Uchtasi oladi, to‘rtinchisi rad qiladi. Tartib shunaqa bo‘ladimi? Axir, avvalo o‘zaro kelishib olishmaydimi? Yo hech biring olma, yo hammang ol! Men uchtasiga pul qistirdim, deb to‘rtinchisiga aytolmayman-ku, axir. Bu insofdan emas-da.
– Albatta, insofdan emas, – deyman men, o‘zim bo‘lsa, o‘ylayman: shu insof deganlari qiziq narsa-da. Har kim o‘z bo‘yiga qarab insofdan to‘n bichishi ajablanarli emas. Hech kim uni chetlab o‘tolmasligi ajablanarli.
– Yaxshi, Vanechka, – deyman. – Mana, mashinang bor, uying bor, o‘g‘ling bor. Bunchalik boshingni o‘tdan olib cho‘qqa uraverma-da. Senga yana nima kerak?
– Uya, – deydi u. – Menga uya kerak!
– Qanaqa yana uya?
– Asalarining uyasi. Bog‘imning shirasini begona asalarilar yeb ketish­yapti. Yaxshisi, o‘zimnikini tashkil qilaman. Sinab ko‘raman.
– Qani, sinab ko‘r-chi, – deyman. – Nimalarni hali sinab ko‘rmagansan!
– Yaxshi bir asalarichini bilmaysizmi?
– Yo‘q, bilmayman.
Biroz jim ketdik. Ammo Vanechka tekindan-tekiniga jim o‘tirishni yoqtirmaydi.
– Menga qarang, uy atrofida qanaqangi shov-shuv boshlanib ketdi tag‘in?
– Nima edi, seni bezovta qilishyaptimi?
– O‘zingiz bilasiz, ko‘rolmaslar ko‘p. Arz qilishyapti. Uy, mashina qayoqdan keldi, deb so‘rashyapti… Rais allaqachon chaqirib so‘radi.
– Nima qipti so‘rasa?
– Men unga aytdimki, taftishchi bilan mehmonlar guruhi kelganida mening uyimga boshlab kelib, “Mana, o‘ziga to‘q dehqon” deb ko‘rsatar eding. Endi sotmoqchimisan?
– U nima deydi?
– Mendan ham so‘rashadi-da, nima qilay deydi…
Bizning suhbatimiz chala qoldi. Kutilmagan hodisa ro‘y berdi.
Biz katta tezlikda ketayotgan edik. Garchi yo‘llarimiz egri-bugri bo‘lsa-da, men xotirjam edim. Vanechka harbiy xizmatda ham besh yil rul boshqargan va, umuman, usta haydovchi. Biz shahar ichkarisiga kirib keldik, u bo‘lsa, aftidan, tezlikni pasaytirmoqchi emas. Mana, temir yo‘l bekati qarshisidagi avtobus bekatida hosil bo‘lgan navbatdan bir ayol yugurib chiqdi-da, ovsar qo‘ydek ko‘chani kesib o‘ta boshladi. “Ulgurolmaymiz!” – degan fikr lip etib o‘tdi miyamdan va shu lahzadayoq tormoz bosilib, asfaltga ishqalangan g‘ildirak tovushi bilan odamlarning qichqirig‘i baravar eshitildi. Mashina ayolni urib bir necha metr nariga uloqtirib tashladi-da, to‘xtadi.
Ayolni odamlar qurshab olishdi. O‘rnidan turg‘azib, bir chekkaga olib chiqishdi. Rangi dokadek oqarib ketgan. Ammo kutilmaganda qo‘llarini silkitib, yordamga cho‘zilgan qo‘llarni jahl bilan siltab tashladi.
Qandaydir yigitcha mashinamiz yoniga kelib, ichkariga egilgan ko‘yi hayqirdi:
– Nima qilib turbisan, Vanechka, gazni bosmaysanmi!
Vanechka andak ortga yurib, vokzal oldidagi maydonchaga rulni burib, katta yo‘lga tushib oldi-da, gazni shunaqangi bosdiki, chiroqlar yonimizdan meteoritdek uchib o‘ta boshladi. O‘n daqiqacha o‘t o‘chirish mashinasining tezligida yo‘l yurdik. Nazarimda, biz har bir lahzada shunaqangi joyga ana ketdik-mana ketdik bo‘lib turdikki, u joydan Vanechka-ku, bir amallab emaklab bo‘lsayam chiqib olishi mumkin, biroq o‘zimga ishonchim yo‘qroq edi.
– Jinni bo‘ldingmi, nima balo! – qichqiraman men unga. – Sekinroq-da!
–Ortimizdan quvishyapti!
Men ortimga alanglab qaradim. Bizning ortimizdan avtonazoratchining mototsikli kelyapti. Vanechka jinko‘chaga burildi-da, mashina tebranib tosh ko‘chada silkinib ketdi. Mototsikl ko‘zdan yo‘qolgandek edi, ammo bir necha soniyadan so‘ng ko‘cha boshida tag‘in paydo bo‘ldi. Vanechka yana bir gadoy topmas jinko‘chaga burildi, ko‘chadan zuvillab o‘tdi va mashinani shunaqangi keskin to‘xtatdiki, men boshim bilan o‘zim tutib turgan eshikka borib urildim. Mashinadan ikki qadamcha narida yangi kavlangan handaq ko‘rinib turibdi, uning yonida beton quvur yotibdi. Vanechka orqaga yurmoqchi bo‘ldi, ammo mashina g‘ildiragi bir joyda aylanib qoldi. Mototsikl tovushi kuchayaverdi.
Bir necha lahzadan keyin avtonazoratchining mototsikli yonimizga kelib to‘xtadi. U motorini o‘chirib, shaxdam qadamlar bilan yurib bizning oldimizga keldi.
– Nega tezlikni oshirding? Nega darrov to‘xtay qolmading?
– Signalingizni eshitmabman, aka, – dedi Vanechka. Ma’lum bo‘ldiki, avtonazoratchi bekat yonida bo‘lib o‘tgan voqea xususida mutlaqo bilmas ekan. Shunda ham u nimanidir yozishga chog‘lanib, Vanechkadan nimadir talab qila boshladi. Vanechka mashinadan chiqdi. Men uni bu qadar achinarli qiyofada birinchi marotaba ko‘rdim. U yalindi, yolvordi, qasam ichdi, umumiy tanishlarini tilga oldi, “Aslini olib qaralsa, ikkalamiz bir sohada ishlaymiz”, deb ishontirishga urindi. So‘ngra men tomonga ma’noli bosh chayqab, mening shaxsimni osmoni-falakka ko‘tarayotganini sezib qoldim. U meni mahalliy hokimiyatning topshirig‘i bilan olib ketayotgan bo‘lib chiqdi. Men o‘zim ham sezmagan holda tobora yuksalib bormoqda edim.
Axiyri Vanechka uni ko‘ndirdi. Avtonazoratchini mototsikliga qadar kuzatib bordi. Biz tomonlarda otliq mehmonni otiga qadar xuddi shunday kuzatib qo‘yishadi. O‘ylaymanki, agar mototsiklda jilov bo‘lganida, Vanechka uni ushlab turgan bo‘lar edi.
– O‘zini kim deb o‘ylayapti bu tilanchi! – dedi Vanechka avtonazoratchi jo‘nab ketgan zahoti. Aftidan, bu odam Vanechka tanimaydigan yangi avtonazoratchiga o‘xshaydi.
Vanechka mashinaga o‘tirib, tamaki tutatdi. Men yo‘l sarguzashtlari bugunga yetarli bo‘ldi deb o‘ylab, mashinadan tushdim.
– Rahmat, – dedim. – Buyog‘i yaqin qoldi.
– Ixtiyoringiz, – dedi u va motorni o‘t oldirdi. – Tartib haqida esa, sizga to‘g‘ri aytgandim, ammo-lekin!
– Qanaqa tartib? – deb so‘radim men, gap nima haqda ketayotganini tushunmay.
– Ko‘chani kavlashga kavlab tashlashibdi-yu, belgi qo‘yishmabdi. Aylanib o‘tish yo‘lini ham ko‘rsatishmabdi. Bu nima, tartibmi?
Men yelka qisib, qo‘llarimni kerdim.
Uning bu yerdan chiqib olmagunicha ketishim noqulay edi. Kutib turdim. Mashina g‘ildiragi charx ura-charx ura amal-taqal orqaga yurdi. Men yo‘l chirog‘i ostida yorishib turgan yanoq chiziqlari bo‘rtib chiqqan qonsiz betiga tikilib turdim.
Vanechka deganlari mana shunaqa – vahshiy, bezbet, quvnoq. U, albatta, nodon emas, ammo u bilan birga bozorga tarvuz tashishni hech kimga maslahat bermagan bo‘lar edim.
Mashinadan keyin piyoda yurish juda yoqimli ekan. Umuman olganda mening har qanday avtomobil hodisalariga toqatim yo‘q. Piyodalarga bir navi achinib ketaman. Garchi odamga achinib qarash uning sha’nini yerga ursa-da, bu tuyg‘udan xalos bo‘lolmayman. Yaxshiyamki, falokat yengil ko‘chdi. Aftidan, biz o‘sha ayolni urgandan ko‘ra ko‘proq qo‘rqitdik…
Ko‘p yillar avval, kunlardan bir kuni Moskva ko‘chalarida ketayotgan edim. Kayfiyatim juda yomon edi. Institutni tamomlayotgan edim, biroq kafedrada mening diplom ishim qabul qilinmayotgandi. Ishim nimagadir u yerdagilarga yoqmabdi. Hatto ularni qaysidir darajada qo‘rqitib yuboribdi. Ish ancha bama’ni yozilgan edi, ammo kafedra rahbarlari ham, o‘zim ham buni darrov anglamadik. Keyinchalik, himoya chog‘ida bu aniq ma’lum bo‘ldi va men unga yaxshi baho oldim. Ammo o‘sha paytda ich-ichdan bezovta-behalovat edim. Havo sovuq, ko‘chalar tayg‘anoq. Bir qarasam, uylar orasidagi torgina yo‘ldan bir yuk mashinasi orqasi bilan yurib chiqib kelyapti. Yo‘lakda esa, biri sakkiz, yana biri to‘rt yoshlardagi ikki bolakay o‘ynab o‘tiribdi. O‘zlariga yaqinlashib kelayotgan bahaybat kuzovni ko‘rgan kattaroq bolakay kichkinasini qoldirdi-da, xavfsiz joyga o‘tib oldi. Men bor ovozim bilan qichqirib yubordim. Bolakay hech nimani ko‘rmaydi-eshitmaydi. Ko‘chada uchib-qo‘nayotgan kaptarlarga tikilgan ko‘yi shunaqangi chuqur xayolga cho‘mganki, bunday xayolni faylasuflar bilan bolakaylargina sura oladi. U shunaqangi kichkintoy ediki, kuzovning orti uning boshi ustidan tegmay o‘tdi. Men yugurib borib uning yoqasidan tortgan ko‘yi kuzov ostidan sug‘urib olishga ulgurib qoldim. Yaxshiyamki, mashina juda sekin yurayotgan edi. Qatqaloq bo‘lgani uchun haydovchi ko‘chaga judayam jadal chiqib kelishga qo‘rqayotgan edi.
Bolakay hech nimaga tushunmadi. U sovqotmaslik uchun qalin kiyintirilgan, yumshoq quloqchinda issiqdan bo‘g‘riqqan yuzigina ko‘rinib turar edi. Ammo hech bir ona, hech bir haydovchi hamma baxtsiz tasodiflarning oldini ololmaydi. Mana shunday paytda piyodalar yordamga keladi. Ayni chog‘da, piyodalarga ham bunday hodisalar o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Men shuni uzil-kesil tushunib yetdimki, hayotning ma’nosi diplom ishida va hatto kafedraning o‘zida ham emas, qandaydir boshqa narsada.
Ehtimol piyoda nomiga munosib bo‘lishdadir bu ma’no? Mohiyatan olganda, jamiki mashinalar, uchoqlar, parovozlar – biz piyodalar ortimizda sudrab va yo oldimizda itarib kelayotgan bolalar aravachasiga o‘xshashroq narsalar.
Birovning mashinasida uzoq o‘tirib qolganingdan keyin piyoda yurish yengil va yoqimli tuyulmoqda. Kim qanday aylantirmasin, ona yer, ona zamin hamisha o‘zingniki. Eng muhimi – ona tuproq odam bolasining ruhiga erkinlik va xotirjamlik baxsh etadi. Seni qandaydir bir kuch ko‘tarib yurmaydi, balki o‘zingni o‘zing ko‘tarib yurasan. Bundan tashqari, sen hech kimning ustiga bostirib borolmaysan. Albatta, u sening ustingdan bosib tushishi mumkin. Ammo shu tarzda fikrlaydigan bo‘lsak, boshimizga g‘isht kelib tushishi ham mumkin-ku! Muhimi, o‘zingiz kimningdir boshiga g‘isht otmayotganingizda!
Men uyga piyoda ketar ekanman, bir paytlar mashina olmaganim, olgan velosipedimni ham sotib yuborganimni o‘ylab xursand bo‘ldim.
O‘ylaymanki, yaxshi fikrlar miyamizga soatiga besh chaqirimdan oshmaydigan tezlikda yurayotgan chog‘imizda keladi.

Rus tilidan Otauli tarjimasi
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2017 yil, 10-son