Shohko‘chadagi bekatda trolleybus kutib turibman. Trolleybus anchadan buyon kelmayotganidan betoqatlanib qo‘nalg‘adan oldinroqqa chiqib yo‘lga ko‘z tikmoqda edim. Kutilmaganda mening shundoqqina ko‘z oldimda bir “mersedes” g‘izillab to‘xtashga uringan ko‘yi o‘tib ketdi.
O‘n metrcha narida to‘xtab, ichidan bir odam chiqdi-da, ismimni aytib chaqirdi. Unga qarab, garchi ko‘p yillardan buyon ko‘rishmagan bo‘lsak-da, darrov tanidim. U bejirim kiyimda, tog‘dek purviqor. Lekin o‘zigagina xos yumaloq yuzi, quyuq qoshlari, qop-qora ko‘zlari qariyb o‘zgarmagan.

Qachonlardir biz Muxusda bir sinfda o‘qigan edik. Uning oti Jo‘ra edi. Matematika bo‘yicha sinfimizda birinchi o‘quvchi sanalardi. Ammo boshqa fanlardan o‘rtamiyona o‘qirdi. Matematikadan juda iqtidorli edi. O‘qishning oxirgi yilida gohida ayrim darslarda boshini partaga qo‘ygancha mudrab qolardiki, bu hol biz taxmin qilganimizdek, tun jo‘shqin o‘tganidan dalolat berardi. Qizig‘i shundaki, ichkilikni yaxshi ko‘radigan matematika o‘qituvchisi uning o‘z faniga layoqatini hurmat qilib, Jo‘ra oxirgi qatordagi partasida mudrab yotganida sinfda tinch­lik saqlanishini qattiq talab qilib qolardi. Va, aksincha, matematika o‘qituvchisi bizga yozma ishni topshirib qo‘yib, o‘zi sarxush bo‘lgani uchun go‘yo ko‘chirilayotgan qog‘ozlarning bir maromdagi shitir-shitirlari elitib, o‘tirgan joyida mudrab qolganida Jo‘ra sinfda tinchlik saqlash tashvishini qilardi.
Matematika o‘qituvchisi hattoki urushdan keyingi yillarda kiyiladigan yupungina kiyimda bizning ko‘z oldimizdagi o‘rindiqda chalqancha yotgan ko‘yi kaftlari bilan yuzini yopib olardi. Shu holatida u nafaqat bizni, balki, umuman, bu yorug‘ dunyoni ko‘rishni istamayotgandek edi go‘yo.
Jo‘ra gruzin tili darslaridan boshqa har qanday darsda uxlay olardi. Chunki gruzin tili o‘qituvchisi o‘ta badjahl ayol edi. Jo‘raning esa, u bilan munosabati chigalroq edi. Gap shundaki, uning yarmi mingrel, yarmi abxaz bo‘lib, mingrel tilini bilardi. Mingrel tili bilan gruzin tili o‘zaro yaqin bo‘lgani uchun, dadil javob berar ekan, butun sinf, hattoki o‘zi ham bilmagan holda javobida mingrelcha so‘zlarni qo‘llab yuborardi. Mana shunda o‘qituvchi hamisha allanechuk g‘ijinib:
– O‘tir, ikki! – der edi.
Bunday paytda o‘qituvchi o‘zining milliy g‘ururi shu qadar toptalgandek his qilar ediki, Jo‘raga qayerda qanday xato qilganini hech qachon aytmas edi: o‘zing top! U gruzincha nutqqa mingrelcha so‘z qo‘shilishiga toqat qilolmas edi. Ayniqsa, nimagadir, undov so‘zlarga. Mingrellarga millatdoshlariga bo‘lgani kabi o‘ta ayovsiz edi va bu uning qat’iy beg‘arazligidan dalolat berardi.
Ayol shunaqangi badjahl ediki, undan nafaqat jamiki o‘quvchilar, balki tabiatan oliyjanob va yuvosh maktab direktori ham qo‘rqib turardi. Darvoqe, u ham gruzin edi.
Ayol yolg‘iz yashardi. Baquvvat va chayir gavdasining ustida ko‘r­shapalakning kallasidek kichkina kallani ko‘z oldingizga keltiring! Buni ko‘z oldiga keltirolmaganlarga ko‘rshapalakni ushlab, unga tikilib qarashni maslahat beraman.
Jahli chiqqanida u, ayniqsa, boqibeg‘am yoki o‘zi shunday deb hisoblaydigan o‘quvchilarning sochidan changallab uzib olgudek tortqilab qolar edi. Bunday o‘quvchilarning sochlari nimagadir hamisha chiroyli ham qalin bo‘lardi.
Asli kelib chiqishiga ko‘ra sibirlik bir o‘quvchi gruzincha yumshoq “l” tovushini hech talaffuz qilolmas edi.
– “Lyastochka” de-chi, qani! – bosiqlik bilan unga murojaat qilardi muallima. Aftidan, unga o‘quvchi tovushni to‘g‘ri talaffuz qilolmayotganini tushuntirish uchun shu birgina ruscha so‘z ma’quldek edi. U hech qachon boshqa biron ruscha so‘zni misol qilib keltirmas edi.
– Lastochka, – deya takrorlardi sibirlik.
– “Lyastochka” degin, “lyastochka”, – qistar edi o‘qituvchi.
– Lastochka, – deya tag‘in takrorlar edi o‘quvchi xo‘mrayib, lekin talabga muvofiq talaffuz qilolmay.
– Lyastochka, lyastochka, lyastochka, – deya takrorlar edi muallima zohiran mehr bilan, lekin uning Sibir taygasidek quyuq sochlarini changallashga chog‘lanar ekan. Hali sochni qutqarib qolish mumkin edi! Ammo…
– Lastochka, – deya javob qildi sibirlik tag‘in o‘z bilganidan qolmay.
Hamma bu o‘qituvchidan nafratlangani uchun men gohida unga achinib ketar edim. Meni u hech qachon sochimdan tortqilamagan. Chunki men gruzinchani boshqa o‘quvchilarga nisbatan yaxshiroq bilar edim. Bir paytlar darsda o‘tganimizda, foje taqdirli shoir Nikolaz Baratashvilini sevib qolgan edim. Men bu shoirning she’rini sinfdagi boshqa hamma o‘quvchilarga nisbatan yaxshiroq ifodali o‘qiy olmasam-da, har qalay, balandroq ovozda o‘qir edim. O‘shandayoq she’riyatdan murod qichqiriqni boshqalardan oshirish ekanini tushunib olgan edim.
Men Baratashvili she’rini o‘qituvchining ovozidan qolishmaydigan darajadagi baland ovoz bilan qichqirib o‘qir ekanman, u o‘zlarini aybdor his qilgancha biqinib o‘tirgan gruzin o‘quvchilarga “Mana, ko‘rib qo‘yinglar!” degandek ma’noli tikilib turar edi. Men o‘qib bo‘lganimdan keyin tahdidomuz xitob qilar edi:
– Eh, Beradze!
Beradze bir gapirib, o‘n kuladigan o‘ta sho‘x-o‘yinqaroq bola edi. Aftidan, o‘qituvchi shoirning fojiali she’rlari orqali bu shum bolaning popugini pasaytirib qo‘ymoqchi bo‘lar edi. Garchi bu shum bola uning darslarida tishining oqini ko‘rsatmagan bo‘lsa-da, sezdirmay miyig‘ida kulayotganini bilib turar edi.
– Eh, Beradze! – der edi u biron-bir bahona topilganida, masalan, sinfda bo‘r tugab qolganida, garchi u navbatchi bo‘lmasa ham. Shunda butun sinf huzurlanib kular, Beradze esa, jimgina titrab-qaltirab turar edi. Hozirga kelib bu ayolning Beradzega munosabatini shunday izohlashim mumkin: kuladigan odam g‘oyaviy jihatdan xavfli!
Garchi men o‘qituvchiga ich-ichimdan achinishimni sezdirmasam-da, buni bilishini va munosib qadrlashini his qilar edim. Bundan foydalangan holda gohida, tabiiyki, unga malol kelmaydigan darajada shartakilik qilar edim ham.
Ammo bir gal tasodifan o‘zimni bosolmay qoldim va biroz oshirib yubordim. Hozir nima deganimni aniq bilmayman. Esimda, o‘sha gapdan keyin butun sinf jimib qoldi. Ayrim o‘quvchilar go‘yoki kutilayotgan portlashda o‘q yeb qolishdan xavotirlanib, boshlarini parta tagiga yashirib oldilar. Shu alfozda qiziqish bilan misli ko‘rilmagan jazoni kutdilar. O‘qituvchi o‘rnida o‘tirgan ko‘yi uch daqiqacha menga kiprik qoqmay tikilib qoldi. Aftidan, ko‘z ko‘rib-quloq eshitmagan jazo turini o‘zicha qidirdi. Ko‘rshapalak ko‘z oldimizda ajdahoga aylandi. Ammo kutilmaganda daf’atan bo‘shashdi:
– Nimayam deymiz unga, axir u jinni-ku!
Sinf barala kulgidan larzaga keldi. Mening amakim jinniligini hamma bilar edi. U zo‘r yo‘lini topdi. Aftidan, u o‘ziga achinib qaraydigan yagona odamni yo‘qotishni istamadi.
Hozir o‘zimcha o‘ylaymanki, mendagi achinish hissi mustabidning yolg‘izligiga bo‘lgan hali anglab yetilmagan achinish edi. Bu shuning uchun ham ajablanarli ediki, men Kremldagi eng birlamchi mustabidga o‘shanda o‘smirga xos qaynoq bir nafrat tuyar edim.
Adabiyot bilan siyosatga o‘zgacha bir qiziqish bilan qaraydiganlar sinfda uch do‘st edik. Ehtimol hozir kimgadir mubolag‘a bo‘lib tuyular, ammo biz o‘shandayoq, garchi hech kim hech nima demasa-da, mamlakatimizda nimalar ro‘y berayotganini yaxshi bilar edik. Gap shunda ediki, uchovimizdan ikkitamizning otalarimiz qatag‘on qilingan, uchinchimiz esa, Kubanda kollektivlashtirish tufayli kelib chiqqan ocharchilik odamlarni qirayotganida bu yerga olib kelingan edi.
Biz shahar aylanib yurganimizda, hatto tanaffus paytlarida o‘ta ehtiyotkorlik bilan o‘zgalardan chetlashib, adabiyot va siyosat haqida suhbatlashar edik. Biz, ayniqsa, sinf oqsoqolidan ehtiyot bo‘lar edik. U tarixga juda qiziqar va, bizning taxminimizcha, ayg‘oqchilik qilar edi.
Jo‘ra yaxshigina sportchi va bezori edi. Gohida bizni shaharda uchratib qolib, gapirish ta’qiqlangan mavzularda suhbatlashayotganimizni bexato fahmlardi-da, har gal bittagina gapni takrorlar edi:
– Aynigan ziyolilar!
Gohida biz uni pivo do‘konchasi oldida uchratib qolar edik. U hamisha shishaning qopqog‘ini tishida ochar edi. Agar biz bu paytda uzoqroqdan o‘tayotgan bo‘lsak, u bizga havo orqali tahdid qilgan bo‘lib, bo‘sh shishani biz tomonga uloqtirar edi.
– Aynigan ziyolilar!
Odatda u bu gapni bizga xayrixohlik ham bepisandlik bilan aytar edi. Menimcha, u biz nima haqda gaplashayotganimizni bilar edi. Gap bilan hech nimani o‘zgartirib bo‘lmasligini ham bilar edi. Shuning uchun ham bizning siyosiy mavzularda gaplashish ishtiyoqimizga istehzo bilan qarar edi. Buni tan olish og‘ir edi. Biz ham hech nimani o‘zgartirib bo‘lmasligini bilar edik. Lekin, nachora, bu xususda gaplashmasdan turolmas edik-da. Uning istehzoli so‘zlari bizning g‘ashimizga tobora kuchliroq tegadigan bo‘ldi.
Bir kuni katta tanaffus paytida sinfdagi deraza oldida uchovlon ohista shivirlashib turgan edik, kutilmaganda Jo‘ra oldimizga keldi-da, odatdagidek istehzoli kulib so‘radi:
– Aynigan ziyolilar nimani shivir-shivir qilib turishibdi?
Ana shunda men o‘zimni tutib turolmay unga tashlandim. U menga nisbatan kuchliroq edi. Biroq men ham o‘shanda sport bilan shug‘ullanar edim. Aftidan, jahl ustida janjal boshlaganim hammamiz uchun ham yomon bo‘lmadi. Buning ustiga, qo‘ng‘iroq chalinib, bizni ajratishdi-da, barcha o‘z joyiga o‘tirdi. Jahlimdan tushganimdan keyin bezovtalanib o‘yladim: endi keyingi tanaffusda nima qilaman, axir u mendan anchagina kuchliroq-ku?
Ammo keyingi tanaffusda u mening oldimga kelmadi. Hatto hech qachon bizning oldimizga kelmaydigan bo‘ldi. Bizni “aynigan ziyolilar” demaydigan bo‘ldi. Garchi hech gap aytilmasa-da, meni hurmat qila boshlaganini sezdim. Bu yoqimli tuyg‘u edi. Bizning manfaatlarimiz to‘qnashib qolganida u menga yon bosadigan bo‘lib qolganini ham sezdim, bu, ayniqsa, yoqimli edi.
Maktabni bitirganimizdan keyin men Moskvaga o‘qishga ketdim. Tabiiyki, uni ko‘rmaydigan bo‘ldim. Lekin orqavarotdan eshitdimki, Jo‘ra jinoyat olamiga qadam qo‘yib, qamalibdi, hatto qamoqdan ozodlikka chiqibdi ham, lekin yozgi ta’til chog‘ida Abxaziyaga kelganimda men uni hech qachon uchratmadim.
Oradan o‘n yilcha o‘tib, Muxusda do‘stlarim bilan yozgi restoranda o‘tirgan edim. Ammo ular mening sinfdoshlarim emas edi. Ular afsuski, butun mamlakatga tarqalib ketgan edi. Kutilmaganda ofitsiant qaysidir bir davra tuhfa qilgan (Kavkazda shunday odat bor) uch shisha sharob keltirib qoldi.
Men alanglab qarab, uzoqroqdagi bir davrada o‘tirgan matroscha kiyimdagi Jo‘rani ko‘rdim. U ham do‘stlari bilan o‘tirgan ekan, menga kulib qaradi. Biz qadahlarni to‘ldirib, bosh ustimizda baland ko‘tardik-da, unga minnatdorlik bildirgan bo‘ldik.
Oradan biroz o‘tib o‘sha ofitsiant yana uch shisha sharob olib keldi. Men Jo‘ra tomonga qaradim. Uning kulgisi ko‘rsatib turibdiki, sharobni suvdek oqizmoqqa shay. Bu gal qo‘limda qadah bilan qoshiga borib urishtirib ichishim kerak, deb hisobladim.
Men borib, avval uning o‘zi, so‘ng jinoiy olamga mansubligi aniq-ravshan ko‘rinib turgan do‘stlari bilan bir sidra urishtirib chiqdim. Jo‘ra ikkovimiz baravariga ichib, o‘pishib ko‘rishdik. U mening yozuvchi bo‘lganimni bilar ekan, buni do‘stlariga e’lon qildi. Uning nima ish qilayotganini so‘rab-surishtirish noqulay bo‘ldi.
– Mana, ko‘rib qo‘yinglar, maktabda mardona kurashda meni yenggan bu! – deb Jo‘ra meni imlab ko‘rsatdi.
Do‘stlari Jo‘rani ham yengadiganlar bor ekan-da, degandek qoyil qolib hayrat izhor qilishdi.
– Jo‘rani shuning uchun ham yaxshi ko‘ramanki, – dedi ulardan biri, – uning o‘rnida boshqa birov sir boy bermas edi. Jo‘ra soddadil-da!
Ammo Jo‘ra shu bilangina cheklanib qolmadi.
– Maktabimizda bir jinniroq o‘qituvchi bo‘lar edi, – deya gapida davom etdi u. – Direktordan tortib to eng so‘nggi o‘quvchiga qadar hamma uning oldida qo‘rqib-qaltirab turar edi! Yolg‘iz mana shu odam qo‘rqmas edi! Hatto unga qarshi hujumga o‘ta olar edi!
Do‘stlari yana hayratlanishdi. Yana-da qizg‘inroq izhor! Mening g‘alabalarim miqdori Jo‘raning ichilgan qadahlari miqdoriga ko‘paytirilsa, o‘zim uchun xavfli vaziyat paydo bo‘lishi mumkinligini his qildim. Shunday bo‘lib chiqdi ham. Jo‘ra birdan qovog‘ini uyib oldi. Aftidan, o‘z xotiralari endi o‘ziga erish tuyula boshladi. Yoki u maktab xotiralariga berilar ekan, o‘zidagi matematikaga bo‘lgan qobiliyatni institutda o‘stirolmaganidan afsuslandimi ekan shu topda? “Endi kech!” Uning avzoyidan shu fikrni uqish mumkin edi. Ko‘ngli cho‘kkanini sezdirmaslikka urinib, menga quchoq ochib, lab cho‘zdi. O‘pishgach, meni yengilgina itarib, dedi:
– Mayli-mayli! Aynigan ziyolilaring qoshiga bora qol endi!
Men burilib o‘z davram tomon yura boshlagan edim, qadahimni qoldirib ketayotganimni eslab qoldim-da, uni olgani ortimga qaytdim. Odamning qadrini pastga uradigan ahmoqona harakat edi bu! E xudo, men hali qadahda qolgan uning sharobni ichib qo‘yishim ham kerak bo‘ladi! Bu orada u do‘stlariga biz nima uchun urishganimizni aytib, har qanaqasiga aynan o‘zining qo‘li balandligicha qolgani va hali ham o‘z fikrida sobitligini uqdirmoqda edi.
…Mana, oradan ko‘p yillar o‘tib, biz Moskvada yana uchrashib turibmiz. U o‘z “mersedes”i yonida qad kerib, menga xushnud tabassum qilmoqda. Men uning “mersedes”iga emas, mashinasining rangiga mos kostyumiga ham emas, balki ko‘ksidagi qop-qora kapalaknusxa bo‘yinbog‘iga mahliyo bo‘lgan ko‘yi qoshiga keldim. Matroscha kiyimidan ancha ilg‘orilab ketibdi-ya. Men uni bu qadar kiborlarcha olifta qiyofada uchrataman, deb o‘ylamagan edim.
Biz qizg‘in quchoqlashib ko‘rishdik. Men ichki bir bezovtalik bilan o‘yladim: nahot u tag‘in aynigan ziyolilar haqida so‘zlasa?
– Sinfimizdan faqatgina ikkovimiz Moskvada qo‘nim topdik-a, – dedi u yayrab kular ekan, meni ham o‘zi bilan birga faxrlanishga da’vat qilib.
Ko‘pdan buyon ko‘rmagan odaming bilan ko‘rishar ekansan, nimagadir uning tishiga qaraysan-da, hayot uning tishini qoqib oldimi, yo u hayotning tishini qoqib oldimi – o‘zingcha aniqlamoqchi bo‘lasan. U oppoq tishlarini bus-butun saqlab qolibdi. Hattoki tishlari yanayam ko‘payishib qolgandek.
– To‘g‘ri aytasan¸ – uning gapini ma’qulladim men. – Qayerda kim bo‘lib ishlayapsan?
– Men… restoranning egasiman, – u restoran nomini faxrlanib tilga oldi. – Eshitganmisan?
– Bu restoranni kim eshitmagan, – deb javob qildim men, garchi uni mutlaqo eshitmagan bo‘lsam-da.
– Nega trolleybus kutib turibsan? – miyig‘ida kulib so‘radi u mendan. – Xalqqa yaqinroq bo‘lish uchunmi?
Xalqdan uzilib qolgan aynigan ziyolini tag‘in qanday ta’riflashni bilmayapti, deb o‘yladim men.
– Mening mashinam yo‘q, – dedim-da, yana boshqacha tushunmasin deb darrov qo‘shimcha qildim. – Texnikani jinim suymaydi.
U miyig‘ida kulib bosh qimirlatdi-da, birdan orziqdi:
– Uchrashib qolganimiz zap ish bo‘ldi-da! Restoranimning devorlarini qisqa, lekin kulgili aferizmlar-u she’rlar bilan bezatishni ko‘pdan buyon orzu qilib yurgan edim. Ijod qil! Agar menga yoqsa, qalam haqini yaxshi to‘layman!
– Qanaqa aferizm? – deb so‘radim men o‘zimni go‘yo uning taklifiga qiziqayotgandek ko‘rsatib.
– Mana, masalan, shunga o‘xshash, – dedi u. – “Temirni kassadan uzoqlashmay bos!” yoki “Agar shunchalar aqlli bo‘lsang, nega puling yo‘q?” Faqat bularni emas, shunga o‘xshash yangilarini!
– Mana bunday aferizm to‘g‘ri keladimi? – deb so‘radim men undan. – “Puling bo‘lsa, senga aql nega kerak?”
– Yo‘q, – dedi u andak o‘ylanib, – mijozlarim orasida boylar ko‘pchilik. Xafa bo‘lishlari mumkin.
Men uning restorani devorlarini zabt etishga tushdim.
– Shunday aferizm to‘g‘ri kelar balki? – so‘radim men. – “Qush qanchalik kichik bo‘lsa, shunchalik yoqimliroq sayraydi”.
– To‘ppa-to‘g‘ri! – suyunib xitob qildi u. – Masalan, qorayaloq! Abxaziyada qorayaloqlar qanaqangi sayrar edi-ya!
Sog‘inch epkini bir lahzaga bizni ruhan birlashtirdi va ayni shu bir lahza go‘zal edi. Ammo u bir muddat o‘yga tolib, kutilmaganda qovog‘ini uydi:
– Afsuski, to‘g‘ri kelmaydi, – dedi u.
– Nega? – deb so‘radim men chinakamiga hayratlanib.
– Gap shundaki, – deya bosiqlik bilan tushuntirdi u, – mijozlarim orasida kattakonlari ham bor. Ular bizni katta qush deb ishora qilyapti, bizni tuyaqushga o‘xshab sayraydi, demoqchi bo‘lyapti, deb tushunishlari mumkin. Bu ularga malol kelishi mumkin! Tuyaqushning sayrashi qanchalik yoqimsizligini bilasanmi o‘zi?
Go‘yoki u ayni shu qushning sayrashiga toqat qilolmay tuyaqushlar mamlakatini tark etib ketgandek.
– Moskvada yashayotganingga nechchi yil bo‘ldi? – deb so‘radim men, ma’lum bo‘lishicha, o‘z boshimga o‘zim g‘alva orttirib.
– O‘n besh yil, – dedi u ichki bir qoniqish bilan, aftidan, shu yillarda o‘z orzularimni aniq va to‘la ro‘yobga chiqarib ulgurdim, deb xisoblab. – Sen-chi?
– Qirq yil bo‘ldi, – dedim men bir qadar tushkunlik bilan, chunki shu yillar mobaynida o‘z orzularimga erishganimga ishoninqiramay.
– Qirq yildan beri, – dedi u yillarning ko‘p-ozligi masalani o‘z-o‘zidan hal qilmasligini uqtirmoqchidek bir qat’iyat bilan, – paypoqni shimning ranggiga moslab kiyishni o‘rganishing mumkin edi.
Men masala shu qadar kichkinagina arzimas nomuvofiqlikka borib taqalayotganidan suyunib ketdim. Qayerda qanday ko‘rib ulgurdi ekan-a! Axir, shortik emas, shim kiyganman-ku!
– Mabodo sening “mersedes”ingda yotgan qora paypoq yo‘qmi? – so‘radim men ahmoqona bir samimiyat bilan. – Bor bo‘lsa, shimimga moslab kiyib olar edim.
U mening o‘z “mersedes”ini tahqirlovchi bu gapimdan mutlaqo xafa bo‘lmadi, faqat menga bir istehzoli qarash qilib qo‘ydi, xolos. Aftidan, bandargohda turgan ulkan kemaning darg‘asi o‘zidan “Mabodo kemangizda tashlandiq eshkak yo‘qmi, ukajon?” deb so‘ragan baliqchiga xuddi shunday qarasa kerak.
– Sen haliyam hazil-huzul qilib yuribsanmi, – deya chuqur uf tortdi u. – Maktabda bir marta gruzin tili o‘qituvchisi bilan hazillashganing yetarli bo‘lmadimi? Hozirgacha tushunolmayman, sening o‘sha qo‘pol hazilingni qanday kechira qoldi ekan-a, o‘shanda!
– Shunday aferizm to‘g‘ri keladimi? – men yangi hujumga shaylandim: – “Yoshlikdagi yaxshi ishtaha – yoshlik bayrami. Qarilikdagi yaxshi ishtaha – qarilik marazmining bayrami”.
– Sen meni xarob qilmoqchimisan, nima balo? – ohistagina so‘radi u. – Hamyurt, sinfdosh emish tag‘in!
– Nima bo‘pti? – deb so‘radim men.
– “Nima bo‘pti” emish! – dedi u ovozini tahdidomuz balandlatib. – Mening mijozlarim orasida qari-qartang tijoratchilar oz emas. Ular yaxshi ovqatlanib, me’yorida ichish uchun kelishadi. Sen bo‘lsang, “marazm bayrami” deysan! Ularning eng so‘nggi quvonchlaridan ham bebahra qilmoqchimisan? Axir, ularga yosh-yoshgina “blondinkalar” ham kerak bo‘lmay qolganini hisobga olsang-chi!
– Albatta hisobga olaman, – deya uni ishontirdim.
U rus tilidagi so‘zlarni yaxshi talaffuz qilar edi, biroq “blondinka” so‘zi nimagadir boshqacharoq eshitildi. Hayajonlanganidan shunday talaffuz qildimi yo?
Nima bo‘lganda ham uning haqligini tan oldim. Rostdan ham, bunday aferizmga restoranda joy yo‘q!
– Men sening restoraningni bejamalab berganimdan keyin, – dedim men o‘zimga xos qaysarlik ham g‘amxo‘rlik bilan, – mayli, bu aferizmni yoshlar kafesiga sota qolaman.
– Yo‘q, bu gapingni yoshlar kafesiga ham yozib bo‘lmaydi! – qat’iy qilib dedi u, go‘yoki barcha yemakxonalardagi aferizmlar ustidan o‘zi nazoratchi qilib qo‘yilgandek.
– Nega endi? – hayqirdim men go‘yoki tsenzura qarshisida jazavaga tushgan muallif misol.
– Yoshlar bilan qarilarni bir-birlariga qarshi qo‘yib bo‘lmaydi, – sovet muharrirlari ovozlaridagi tanish ohangda qat’iy uqtirdi u. – Ayniqsa, qadah bilan likopcha ustida! G‘oya meniki ekanini hisobga ol-da!
– Qanaqa g‘oya? – deya ajablanib so‘radim men.
– Restoran devoriga aferizm yozish g‘oyasi. Biz sen bilan shartnoma tuzamiz. Shartnomada sening aferizmlarni boshqa restoranlarga sotishga haqqing yo‘qligi ko‘rsatiladi.
– Aqalli senga yoqmaydigan aferizmlarni boshqa restoranlarga sota olarman? – deb so‘radim men yalinchoqlik bilan.
– Yo‘q! – deb qat’iy javob qildi u. So‘ng qo‘shib qo‘ydi: – Men ularni sotib olib, yashirib qo‘yaman. Mayli, ana, kitoblaringda foydalanishing mumkin. Faqatgina mening restoranim devorida yozilganlardan boshqalarini. Bilib qo‘y, men ayyorman!
So‘nggi gapini o‘zimcha tushundim: ehtimol mening o‘rta ma’lumotim yetarli emasdir, biroq maxsus ma’lumotim yetib ortar darajada!
– Shunday bir aferizm balki to‘g‘ri kelar? – so‘radim men xokisorlik bilan. – “Yaxshilar yomonlarga nisbatan ko‘proq, lekin yomonlar qudratliroq”.
– Nima balo, jinni bo‘lganmisan? – deya yozg‘irdi u. – Mening mijozlarim orasida qudratli odamlar ozmunchami!
– Xo‘sh, mana bu aferizm-chi? – bo‘sh kelmadim men. – “Ayollar gullarni sevishadi, chunki gullar tashqi qiyofani ko‘rkamroq ko‘rsatadi”.
– Bu gapda nimadir bor, – dedi u va shu zahoti afsuslanib qo‘shimcha qildi: – Biroq bu ham to‘g‘ri kelmaydi. Bizning restoranimizga maxsus gul do‘koni biriktirib qo‘yilgan. Mening mijozlarim o‘z ma’shuqalariga gullar hadya qilishadi. Bu aferizm ularni xijolatga qo‘yadi. Mening mijozlarim shu qadar madaniyatliki, shampan vinosi ichganidan keyin gul hidlab gazak qilishadi! Xo‘p, mayli! – deya qo‘shimcha qildi u. – joyida savdolashaverarmiz hali! Men narxini belgilaganimda sen ham savdolashishing mumkin. Darvoqe, kel, endi she’rlarni sinab ko‘raylik. Nega endi biz faqat aferizmga yopishib olishimiz kerak!
– Mayli, – rozi bo‘ldim men va bir muddat o‘ylab turib, tavsiya qildim:
Avvallari qanday dam olardi u?
Yotgan ko‘yi supada.
Endi-chi, ko‘ring bu gustohni!
Kanar orollarida.
– Buningn nimasi kulgili? Mana, men burnog‘i yili Kanar orollarida bo‘ldim… Lekin sen bu haqda bilolmasding, – qo‘shimcha qildi u, aftidan, o‘zining qanchalik dasti uzunligini uqtirmoqchidek. – Aytarli gap yo‘q! Tuyaqush fermasida tuyaqush tuxumidan pishirilgan qovurdoq bilan mehmon qilishdi. Tag‘in bu ularning eng ajoyib taomi emish! Bizning kurka tuxumidan tayyorlangan taomimiz ularning tuyaqush tuxumidan tayyorlangan taomiga nisbatan ming karra mazaliroq!
U ikkinchi marotaba tuyaqushni ijirg‘anib tilga oldi. Qandaydir tuyaqush qachonlardir uning yo‘lini yugurgilab kesib o‘tganga o‘xshaydimi, nima balo!
– Buning ustiga, sen odam o‘z supasini tashlab keng dunyoga chiqqanidan afsuslanayotganga o‘xshab qolgansan, – deb qo‘shimcha qildi u. – Hammasini aksincha qilsang-chi!
Men diqqatimni jamlab, yangisini tavsiya qildim:
Avvallari qanday dam olardi u?
Kanar orollarida.
Hozir esa, normani bajargach,
Sulaygancha supada.
– Supani yo‘qot! – deb buyurdi u. – Namuncha: supa, supa, supa deysan! Bu senga sohildagi chetan emas-ku! Men buning nimaligini bilaman! Bu bilan sen bizda hech kimni kuldirolmaysan ham, ayniqsa, shuni bilib qo‘yki, qo‘rqitolmaysan ham!
– Nega? – deb so‘radim men ijodimga nopisandlikdan andak malollanib.
– Chunki hammasi qo‘lga olingan! – gapni qisqa qildi u. – Obro‘li odamlarga almisoqdan qolgan supani eslataverish odobdan emas. Hech bir supasi yo‘q kulgili narsa yoza olsang yoz, ana!
Men tag‘in o‘zimni ijodga chog‘ladim:
Avvallari qanday dam olar edi u?
Sohil chetaniga o‘zini tashlab.
Endi-chi, naqadar surbetlashgan,
Parij jazmaniga o‘zini tashlab…
– Yo‘q, – dedi u bosh chayqab, – bu ham mening restoranimga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi. Yaxshisi, aferizmlarga qaytaylik.
– Shunday bir aferizm to‘g‘ri keladimi? – men tag‘in uning restorani devoriga hujumni boshladim: – “Hattoki nimani chetlab o‘tish kerakligini bilish uchun ham qonun kerak!”
– Bugungi kunimizning eng zo‘r aferizmi mana shu! – xitob qildi u. – Buni topganingga qoyilman! Ishbilarmon kishilar uchun bugungi kundagi eng og‘riqli masala-da bu! Amaldorlar “Pul! Pul! Pul!” deb bizni tortqilashadi. Men esa, nima uchun pul to‘layotganimni aniq bilishni istayman! Men chetlab o‘tgan qonunni marhamat qilib ko‘rsatib qo‘yishsin!
Men devorni axiyri zabt etdim-a, deb turganimda u o‘ychanlik bilan qo‘shib qo‘ydi:
– Ammo, boshqa tomondan olib qaraydigan bo‘lsak, yo‘q, buyam to‘g‘ri kelmaydi.
– Nega endi? – so‘radim men o‘zimni ko‘zga ko‘rinmas devordan tashlab yuborilgandek his qilib.
– Tushunsang-chi, – dedi u, – mening mijozlarim orasida shunaqangi huquqshunoslari borki!.. Ular “Ie, hali senga qonunlar kamlik qilyaptimi?” deb, men-u menga o‘xshaganlar uchun shunaqangi qitmirona qonunlar o‘ylab topishadiki!..
– Balki manovi aferizm senga yoqar? – nabotot tarafidan tashlandim men: – “Sallagul atirgulning parhez shakli: tikani yo‘q, ammo hidi ham yo‘q”.
– Yo‘q, yo‘q! – darrov javob qildi u, – birinchidan, uzundan-uzoq… Yo‘q, bu ikkinchidan. Birinchidan, siyosatga ishora bu! Mening mijozlarim orasida taniqli siyosatchilar bor-a…
– Qanaqasiga siyosatga ishora bo‘lsin bu? – astoydil ajablandim men.
– Sen bizning hukumatimizning tikani yo‘q, ammo hidi ham yo‘q atirgul demoqchisan-da.
– Nima, avvallari hukumatimiz atirguldek xush bo‘y taratib turgan edimi? – asabiy so‘radim men.
– Atirgulmi-yo‘qmi, har qalay, tikani bor edi, – mantiqan asosli javob qildi u. – Mana, men o‘zim ikki marta o‘tirib chiqqanman!
– “Dollarga haddan tashqari o‘xshab ketadigan dollar – soxta dollar” – o‘zim ham kutmagan holda tesha tegmagan gapni tilga ko‘chirdim men.
– Axiyri nishonning qoq o‘rtasiga urding-a! – qoyil qolib xitob qildi u va yelkamga qoqib qo‘ydi. – Axiyri sendan aqlli gapni sug‘urib oldim-a! Bittayam so‘zini o‘zgartirmagan holda sotib olaman shu gapingni!
– Bunday talabchan tsenzorni hatto sovet davrida ham uchratmagan edim, – dedim men yengil tin olar ekanman.
– Ha, shunday, – deb gapimni ma’qulladi u, – men o‘z restoranimda talabchan tsenzorman. Lekin shunga yarasha haq ham beraman-da.
Biroq u o‘zining nima uchun jim bo‘lib qolganini tushunganimni tushundi.
– Men axir ziyoli insonlar bilan ishlayman, – ta’na qilayotgandek ta’kidladi u. Hisobchim nazariyotchi fizik olim. Ikki ofitsiantim – sobiq o‘qituvchilar. Sobiq munajjim zalimning umumiy nazoratchisi.
– Koinot qisilib boryapti, – dedim men, ammo u bu fojiali ahvolga parvo qilmadi. Yon cho‘ntagidan tashrif qog‘ozini chiqarib, menga xuddi jannatga ruxsatnoma berayotgandek tantana bilan uzatdi.
– Ammo mening tashrif qog‘ozim yo‘q-da, – dedim men, uning tashrif qog‘ozini go‘yo egasiga qaytarib bermoqchidek qo‘limda nima qilishni bilmay aylantirar ekanman. Bunaqangi tashrif qog‘ozlaridan menda yuztachasi yig‘ilib qoldi. Hamisha o‘zim qo‘ng‘iroq qilmaydigan odamlar tashrif qog‘ozlarini berishadi.
– Sen kerakli odamlar bilan qanday muloqot qilasan o‘zi? – deya ajab­lanib so‘radi u, mening tashrif qog‘ozini qaytarib berishga chog‘lanib turganimga bepisand qarar ekan. Bepisandlik nima bo‘libdi! U hatto “Tezroq yashirib qo‘y!” degan ma’noda qo‘l silkitdi!
– Men ularsiz amallayman, – dedim ovozimda allaqanday iddao sezilmasligiga harakat qilib.
– Men seni kerakli odamlar bilan uchrashtirib qo‘yaman, – dedi u o‘ziga ishonch bilan.
Biz bir-birimizning qo‘limizni siqdik va u mashinasiga o‘tirdi. Ammo tezda engashib derazasini ochdi-da, meni imlab chaqirdi. Men ham oynaga engashdim.
– Kelsangiz, uvildiriqni osh qoshiqda yeysiz, – dedi u ohista, lekin e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan qat’iyat bilan. So‘ng bir bosh chayqab qo‘yib jo‘nab ketdi. Uning so‘nggi so‘zi yangi burjuaziyaning masonlik parolidek yangradi.
U bilan gaplashaturib trolleybusimni o‘tkazib yubordim. Qo‘nalg‘aga qaytib navbatdagi trolleybusni kuta boshladim. Endi men qo‘nalg‘adan tashqariga chiqmaslikka harakat qilmoqda edim.

Rus tilidan Otauli tarjimasi
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2017 yil, 10-son