Кадикўйда Бўстонжи томонга қатнайдиган трамвайнинг охирги вагонига бир амаллаб чиқиб олдим. Вагоннинг орқа томонидаги майдончада саккиз киши тиқилишиб кетяпмиз. Оёғига кигиз маҳси билан калиш, бошига йиртиқ шапка кийиб олган бир мўйсафид қўлидаги тўрвани орқа томондаги ойнакка қўйди. Шапка кийган ўрта яшар йўловчи оғзига сомон тиқилган саватини темир сандиқ устига қўйгач, ёнидаги одамга мурожаат қилди:
— Ошнам, эҳтиёт бўлинг, ичида бор.
Саккиз йўловчи орасида тухумдан гап очилиб кетди.
Аслида саватда тухум ўрнига мих бўлганида ҳам нима тўғрисида бўлмасин, барибир гап бўларди. Чунки одам одамни кўрганда йиғилиб қолган гапларини айтиб ичини бўшатгиси келади.
— Тухум қанчадан бўлди? — деб сўради йиртиқ шапка кийган бояги мўйсафид.
— Э, сўраманг, тухумнинг нархи чақиб оламан дейди.
— Ҳозир нархи осмонга чиқмаган нарса қолдими, ҳаммаси шунақа…
Чарм камзул кийган, қоп-қора мўйловли одам билан икковимизгина гапга аралашмадик. Қолган олти киши фотиҳага қўл очиб, омин деяётгандай бараварига «тўғри» деб юборди.
Ҳозир арзон нарса қолдими ўзи?
— Арзончиликни тушда кўрамиз, афандим, тушда.
— Шу кетишимиз бўлса, охири нима бўларкин-а?!
— Ишқилиб, охири бахайр бўлсин-да!
— Шу кетишимиз бўлса, охири бахайр бўлишига кўзим етмай қолди.
— Кеча нархи икки лира турган нарса бугун икки ярим лирага чиқиб кетади-я. Ахир, бу нима деган гап? Сен уйда ухлаб ётганингда улар кечаси билан нархларни ошириб чиқишадими, нима бало.
— Қимматликка қиммат-а… Лекин бозорда молнинг ўзи йўқ-да, оғайни.
Олти йўловчи шу тарзда бири олиб-бири қўйиб гапирар, бири гапираётганда бошқалари «шундай», «тўғри, жуда тўғри», «рост гап» деб тасдиқлаб туришарди.
Трамвай Олтийўлга келиб тўхтади. Тушадиган одам бўлмади. Бизнинг майдончага яна бир йўловчи чиқди.
— Тирикчилик жуда оғир бўлиб қолди, — деди тухумларнинг эгаси, — илгарилари нақ аждаҳонинг оғзидан овқат олардик. Энди ўша аждар оғзидаги овқат ҳам нақ ичига кириб кетди. Қани, мард бўлсанг оғзига қўлингни тиқиб кўр-чи.
Янги чиққан йўловчи гапга аралашди:
— Қимматчилик тинкани қуритгани етмагандай, ижара ҳақи силлани қуритиб ташлади.
Яна ҳаммаси баравар «тўғри» деб юборишди.
Шу кўйи бири қимматчиликдан, бошқаси ижара ҳақи баландлигидан, яна бири керакли нарсани топиб бўлмаслигидан, бошқаси уй-жойдан гапириб жиғибийрон бўларди. Тўғрисини айтсам, мен ўша ерда эшитган гапларимни ҳозир ёзишга ҳам ботинолмайман. Улар шу даражада қизишиб кетишган эдики, кўрган киши буларни ишдан чиқиб, ҳориган-чарчаган ҳолда уйларига эмас, худди норозилик билдириш учун бирор митингга кетишяпти, деб ўйлаши мумкин эди. Уларнинг овозлари баландлашиб, айтаётган гаплари чинакам нутққа айланиб кетарди. Уларга қараб: «Ҳой, ватандошлар, бунақа қилманг, гапларингиз тўғри-ку, лекин сиз айтгандек унчалик эмас. Қолаверса, бунақа жойда паст-баланд гапларни айтаверсангиз, бошингиз балога қолиши мумкин» демоқчи бўлдиму, лекин юрагим бетламай индаёлмадим. Жаҳли чиқиб турган одамнинг ёнига йўлаб бўладими! Сизни у бир бало қилиб қўйиши ҳам мумкин. Уларнинг фикрига қўшилмаганимдан кейин индамай кетаверсам нима қилади?
Трамвай Йўғиртчи бекатидан жилиши билан улар яна авжга чиқиб кетишди. Менга ўхшаб боядан бери жим келаётган чарм камзулли одам чидаб туролмай:
— Қидирган нарсани топиб бўлмайди, деб ким айтди? Минг марта шукур, ҳамма нарса тўкинчилик, — деди.
Гапни гапирган у бўлди-ю, мен қўрқиб кетдим. Ўртада жанжал чиқиб, етти киши бир бўлиб чарм пўстинлини бемалол дабдала қилиб ташлаши мумкин. Етти йўловчига секин разм солдим. Улар ҳам чарм пўстинлига тикилиб туришибди. Ўртага жимлик чўкди. Гўё улар бу одам нима деганини, мақсади нима эканлигини тушунмагандай.
— Нима бўлса йўқ дейсизлар. Нима йўқ экан? Минг марта шукур, қидирса ҳамма нарса топилади.
Етти йўловчи ҳайратда. Юзини ажин босган хомуш йўловчи биринчи бўлиб ўзига келди:
— Минг марта шукур. Ҳамма нарса топилади.
Бошқалар ҳам яна «омин» демоқчи бўлгандай, баб-бараварига:
— Минг марта шукур! — деб юборишди.
— Худога шукур, юртимизда қимматчилик йўқ, — деди чарм пўстинли одам.
— Қимматчиликни ўзимиз қиламиз, — жавоб берди унга ҳозиргина қимматчилик ҳақида ғазаб билан гапириб турган, йўловчи, — ҳаммаёқ қимматчилик, деганимиздан кейин қимматчилик бўлиб кетаверади-да.
— Тўғри. У нарса йўҳ, бу нарса йўқ, деявериб, борини ҳам қуритдик. Ўртамиздан барака кўтарилди. Минг марта шукур, ҳамма нарса сероб.
— Минг марта шукур.
— Минг марта шукур.
— Мен сизларга гапириб бераман, мана ўзингиз кўринг, — деди уларга чарм камзулли одам, — ўзим шоферман. Бундан ўн олти йил бурун ойига бир юз йигирма лира олардим. Ўша пайтларда бир кило қанд ўттиз қуруш турарди. Ҳозир бўлса бир кило қанд икки лира. Лекин маошим ҳам ошган — олти юз лира оламан. Хўш, нима гап экан? Қанднинг нархи кўтарилган бўлса, маошлар ҳам ошган-да.
— Ҳа, ошган, минг марта шукур.
— Ҳозир қўлда пул ҳам кўп, — деди қимматчилик ҳақида гап бошлаганлардан бири. — Минг марта шукур, пул сероб.
— Ҳаммол ҳам ҳозир кунига ўн беш лира ишласа ҳам, кам дейдиган бўлиб қолди.
— Жуда тўғри.
Йиртиқ шапкали чол гапга аралашди:
— Йўқчиликка ҳам, борчиликка ҳам ўзимиз айбдормиз. Биттаси туриб «чой йўқ» дейдиган бўлса, ҳамма чойга ёпишади. Қарабсизки, чой топиб бўлмай қолади. Шундай қилгандан кейин, бор нарса ҳам йўқолади-да. Минг қатла шукур, ҳамма нарса бор.
— Худога шукур, ҳамма ёқда тўкинчилик.
Трамвай Фенерйўлига келиб тўхтаган эди, йўловчилардан бири:
— Минг марта шукур, минг марта шукур, — деганича вагондан тушиб кетди.
— Кўриниб турибди, ҳозир саноатимизда кўтарилиш бор, — яна гап бошлади чарм камзулли, — шунинг учун четга мол чиқаряпмизу, ўзимиз-мол олмаяпмиз. Баъзи нарсалар топилмаётганлигининг сабаби ҳам шунда.
«Минг марта шукур»га ўрганиб қолганлардан бири:
— Топилмаяпти, минг марта шукур, — деб юборди.
У шу заҳотиёҳ хатосини тузатди:
— Ҳа, ҳозир кўтарилиш пайти-да, нари борса бир-иккита нарса топилмайди, холос. Пайти келиб улар ҳам топилиб қолар, минг марта шукур.
Яна чарм камзулли гапга тушди:
— Минг марта шукур, Истамбул шу вақтга қадар бунчалик кўтарилишни, бунчалик фаровонликни кўрмаган.
— Тўғри айтасиз, ҳечам кўрмаган, минг марта шукур. Яъни ҳозир кўряпти. Султон Фотиҳ замонидан буён қўл урилмаган кўчалар очиляпти.
— Ҳа, очиляпти, минг марта шукур.
— Баъзи нарсаларни бузиб ташлашяпти.
— Бузиб ташлашяпти, минг… Ҳаҳ, йўллар очишяпти.
«Минг марта шукур»ни минг марта эшитиб, Жаддаи бўстонга етиб келдик. Майдончада кетаётган йўловчилар бирин-кетиб тушиб, бу ёғига чарм камзулли одам билан икковимиз қолдик. У тўсатдан:
— Сиз нима дейсиз? Боядан бери оғиз очганингиз йўқ! — деб юборса бўладими.
Манави расвогарчиликни қаранг, нима қиламан энди? Бошимни эгиб, елкамни учирдим-да, икки қўлимни икки томонга ёйдим. Бу «нима дейишга ҳайронман» деганим эди. Мен на бояги гапларга қўшиладиган пессимист, на «минг марта шукур» дейдиган оптимист эдим. Чарм камзулли яна қўймади:
— Хўш, сиз нима дейсиз?
Трамвай бунчалик тез кетмаётган бўлганида, ўлай агар, вагондан сакраб тушиб қолардим. Ноиложман, чарм камвулли эса саволини яна қайтарди. Мен ҳам яна елка учириб, билмайман, дегандай лабимни бурдим.
— Шунақа пасткаш одамлар ҳам бор-а? — деб сўради мендан.
— Кимни айтяпсиз? — дедим ҳайрон бўлиб.
— Ҳозиргина минг марта шукур деб валдираб келганларни-да.
— Ҳа…
— Ҳозир ҳаммаси мени сўкяпти. «Минг марта шукур» деб турганларидаёқ буни сезган эдим. Буларни қаёққа судрасанг, ўша ёққа кетаверишади. Фақат судрашни билсанг бўлди.
Трамвай Эранкўйга яқинлашиб қолди.
— Нима дейсиз, қимматчилиги ростми ўзи?
Чарм камзулли мендан қандай жавоб кутаётганлигини билмаганлигим учун мушкул аҳволда қолдим.
— Чиндан ҳам қидирган нарса топилмайдими? Чиндан ҳам қимматчиликми?
— Минг марта шукур! — дедим мен ҳам.
Шу пайт трамвай тўхтаган эди, бир сакраб ерга тўшдим. Чарм камзуллидан қутулганимга чиндан ҳам минг марта шукур!

Туркчадан Миад Ҳакимов таржимаси

* * *

ХУДОГА ШУКУР!

Кадикуйда Бостанжига борадиган трамвайнинг иккинчи вагонига бир амаллаб тиқилиб чиқиб олдим. Орқа майдонда саккиз киши бир-бирига ёпишиб бир оёқда зўрға турарди. Арқонга бор оғирлиги билан осилиб турган чол ўзини трамвайнинг орқа ойнасига ташлади. Чолнинг оёғидаги қўпол матодан тикилган маҳси ва эски калиши кўриниб турарди. Чолнинг бошида эски тўкилиб қолган мўйнали шапкаси бор эди. ¤рта ёшлардаги бошқа йўловчи эса сомон билан бекитилган саватини трамвай тормози устига эҳтиётлаб қўйди. Саватни жойлаштиргач рангпаргина йўловчини огоҳлантирди:
— Оғайни эҳтиёт бўл, ўтириб олма ичида тухуми бор-а!.
Шундан кейин бошланди — йўловчилар йўл бўйи фақат шу тухумлар ҳақида гапиришди. Аслида тухум бўлмаганида ҳам барибир бошқа мавзу топишарди. Мих ҳақида ёки об-ҳавоми. Ҳасратимимизни тўкиб солиш учун вазиятни қўлдан берармидик!..
Саватга ўтирманг деб огоҳлантирилган йўловчи гап ташлади:
— Неча пулдан олдингиз?
Сават эгасининг серажин юзи баттар буришди.
— Сўраб нима қиласан, — қўшилди бошқаси, — албатта, уч баравар қимматга олган.
Мўйнаси тўкилиб кетган шапкали киши қўшимча қилди:
— Ҳозир нима уч баробар қиммат эмас? Ҳозир ҳамма нарса шу…
Фақат мен ва чарм куртка кийган, мўйловли киши лом-мим демадик. Қолганлар худди «Омин» дегандек бир овоздан маъқулладилар:
— Тў-ў-ғри!
— Ҳозир нима арзон?!
— Арзон нарсани энди тушингизда кўрасиз!
— Кўрамиз бу аҳвол қачонгача давом этаркан.
— Ишқилиб охири бахайр бўлсин-да!
— Бунинг яхшилик билан тугаши даргумон.
— Кечагина икки лирага олган нарсанг эртасига икки ярим лира бўлиб туради.
— Шу ҳам иш бўлдими? Биз кечаси ухласак уларнинг уйқуси қочиб эрталабгача нархни оширишни ўйлаб чиқишади.
— Қимматчилик ҳам майли!.. Бозордан керакли нарсани тополмай қолдик-ку биродар.
Олтита йўловининг ҳар бири навбати билан ўз ҳасратини бўлишди, ва ҳар бир арзу ҳол ҳамдардлик билан қабул қилинди:
— Ҳа-а-а!
— Тўғри, тўғри.
— Нимасини айтасиз!
Трамвай Олтийўл бекатига етиб келди. Ҳеч ким тушмади. Аксинча, яна биттаси суқилиб кирволди
Сават эгаси яна бошлади:
— Яшаш қийин бўлиб қолди, учма-уч зўрға етказяпмиз
Янги йўловчи шу заҳоти суҳбатга қўшилди:
— Нимасини айтасиз, ҳамма нарсанинг нархи осмонда, квартира ҳақи шунчалик ошганки, бундан баланди бўлмаса керак.  Ҳамма яна «Омин» дегандек бир овоздан «Тўғри!» деб маъқуллашди.
Кимдир уй-жой тўловларининг баландлигидан нолиса, бошқаси — керакли нарсани топиб бўлмасалигидан нолирди, яна бири эса алам билан ҳали яшаса бўладиган уйларни бузишаётганидан шикоят қиларди. Тўғриси, у ерда бўлган гапларнинг барчасини сизга етказишдан ўзимни тийиб турибман. Улар шунчалик асабийлашган эдики, узоқ иш кунидан чарчаб уйига қайтаётганга одамга эмас балки қимматчиликка қарши норозилик намойишига чиққан кишиларга ўхшардилар. Вақти-вақти билан овозларини янада кўтаришар ва худди нутқ сўзлашга чиққан нотиққа ўхшаб гапиришарди.
Мен эса ичимда: «Қўйинглар, ватандошлар бунчалик қизишманглар. Албатта, асабийлашишга баъзи асаослар бор, лекин ҳаммаси сиз айтганчалик эмас. Қолаверса, суҳбатларингиз жуда чуқурлашиб кетди. Бу турушда бошингизга бало орттириб оласиз-ку» деб ўйлардим. Бу гапларни овоз чиқариб айтмоқчи ҳам бўлдим, бироқ қўрққанимдан овозим чиқмай қолди. Тутақиб турган одамларга яхшиси ақл ўргатмаган маъқул. Дабдалангни чиқаришлари ҳеч гап эмас.  Шунинг учун гапимни ичимга ютишга қарор қилдим.
Трамвай Ёғуртчу бекатидан ўтганда товушлар  пасайиб, ғалаён бироз босилгандек бўлди. Менга ўхшаб йўл бўйи миқ этмай келган чарм курткали, муйлов чидай олмай бақириб юборди:
— Ким айтди бизда керакли нарсаларни топиб бўлмайди деб?! Худога шукур, бизда ҳамма нарса бор!
Бундай қалтис гап ташлаган одамга чўчиб қарадим. Ахир жанжал бўлиб кетиши мумкин. Салондаги етти киши бирваракайига ташланиб қолса борми. Ҳаммага бир-бир қараб чиқдим. Улар эса чарм курткаликка қараб қотиб қолишганди. Орага сукунат тушди. Еттовлон аввалига чарм курткали нима деганини тушунолмай қолишди. Ҳазиллашаяптими ёки жиддий гапиряптими?
— Топволганларинг: «Йўқ, йўқ», — давом этди чарм куртка. — Қани, нима йўқ? Агар яхшилаб қидирса, Худога шукур, бизда ҳамма нарса бор!
Ҳамманинг оғзини очиб қолди. Биринчи бўлиб тухумли сават эгаси ўзига келди:
— Худога шукур, албатта, ҳамма нарса топилади!
Қолганлар худди «Омин» дегандек бир овоздан такрорлашди:
— Худога шукур!
— Қимматчилик ҳам ҳаминқадар. Жа, унчалик тоқат қилиб бўлмас даражада эмас. Чидаса бўлади, Худога шукур! — деди мўйлов.
Шу пайтгача қимматчиликдан шикоят қилиб турган одам ўлганни кунидан ғулдиради:
— ¤йлашимча, шу қимматчиликни ҳам ўзимиз туғдирамиз, тинмасдан: қимматчилик, қимматчилик, деб бақирганимиздан кейин нима бўлсин?
— Ҳа! ҳа! Тинмай «Йўқ, йўқ» деявериб, борини ҳам қуритдик. Аслида бизда ҳамма нарса бор, Худога шукур!
— Худога шукур!
— Худога шукур!
— Келинглар,сизларга бирма-бир санаб берай, — деди чарм куртка, — ўзларинг ишонч ҳосил қилишларинг учун. Мен ҳайдовчиман. ¤н олти йил илгари мен юз йигирма беш лира учун ишлардим. ¤шанда шакарнинг килоси ўттиз куруш эди. Ҳозир шакар икки лира туради. Лекин менинг ойлик маошим ҳам энди олти юз лира. Нима ўзгарди? Тўғри, шакар ошган, лекин менинг маошим ҳам ошганми?!
— Ошган, ошган, Худога шукур! — жўр бўлиб жавоб беришди еттовлон.
Улардан бири қўшимча қилди:
— Ҳақ гап, ҳозир пул кўп. Худога шукур, пулимиз етарли!
— Худога шукур!
— Ҳозир мардикор ҳам бир кунда ўн беш лирани пул ҳисобламайди.
— Ҳисобламайди, Худога шукур!
Мўйнаси тўкилган шапкали чол деди:
— Ҳаммасига ўзимиз айбдормиз. Кимдир  «Чой йўқ» деб гап тарқатган бўлса, ҳамма чойни қоплаб олишга югуради. Кейин ўтиришади ҳеч қаерда чой йўқ деб! Ҳаммасини ғамлаб қўйгандан кейин, албатта, бўлмайди-да! Худога шукурки, ҳамма нарса бор!
— Худога шукур, мўл-кўлчилик!
Йўловчилардан бири тинимсиз «Худога шукур!» деб такрорлаганча Фенерпол бекатида тушиб қолди.
Чарм курткали яна гап ташлади:
— Тўғри, ҳозир мамлакатимизда миллий  саноатни ривожлантиришга диққат қаратилган, шу сабаб ҳозир фақат четга маҳсулот сотяпмиз, у ердан ҳеч нарса сотиб олмаяпмиз. Шунинг учун ҳам баъзи нарсалар тақчил, топилиши қийин.
Тинмай «Худога шукур!» деганларнинг бири шошиб:
—Топилиши қийин Худога шукур! — деди.
Кейин хатосини бирдан тушуниб, гапини тўғрилади:
— Ҳа, ҳа, ривожланиш, фақат баъзи нарсаларнигина топиш қийин. Вақти билан улар ҳам кўпайиб қолади,
— Худога шукур!
— Худога шукур! — тинчимади чарм куртка. — Истамбул Истамбул бўлгандан буён бунақа ривожланишни, бунақа қурилишни кўрмаган.
— Кўрмаган, Худога шукур. Энди кўраяпти. Бутун бошли кварталлар кўриляпти, Худога шукур. Фотиҳ султон давридан буён бунақаси бўлмаган.
— Ҳамма жойни бузишяпти, қулатишяпти Худога шукур!
— Астойдил вайрон қилишяпти! Йўғ-эй, ҳалиги… қайта қуришяпти, йўллар солишяпти!
Шу тариқа тинмай шукрона айтиб Жаддебўстонга етиб келдик. Трамвайнинг орқа қисмидаги одамлар бирма-бир тушиб кетишди. Салонда фақат мен ва чарм курткали қолдик.
Тўсатдан у мени саволга тутди:
— Сиз нима деб ўйлайсиз? Шу пайтгача бир оғиз ҳам гапирмадингиз?
Мен елка қисиб, қўлларимни икки томонга ёйиб: «Билмадим, мен нима ҳам дердим?» дегандек имо қилдим. Мен баҳсни бошлаганлардек умидсиз пессимит ҳам, тинмай шукрона айтадиган оптимист ҳам эмас эдим.
Индамаганимни кўриб чарм курткали яна сўради:
— Хўш, сиз қандай фикрдасиз?
Агар трамвай тез юрмаганида эди, сакраб тушиб қолардим. Бу одам менга ёпишиб олди. Мен яна елкани қисиб, лабимни бурдим.
Чарм курткалининг жаҳли чиқдими:
— Шунақа тубан одамлар ҳам бор-да!— деди
— Қанақа? — сўрадим мен.
— Ҳадеб «Худога шукур» деганларни айтаман-да
— Ҳа-а!
— Ҳозир ҳаммаси ичида мени сўкиб кетаётгандир. Тилида «Худога шукур» дегани билан ичида бошқача ўйлайди улар. Бундайларга нима десанг ҳам гапингни маъкуллайверади. Бор бўлсанг кўролмайди, йўк бўлса беролмайдиганлар булар.
Трамвай Эренкуйга яқинлашди.
— Хўш сиз нима дейсиз бизда ростдан ҳам қимматчиликми?
Бу савол мени қийин ҳолга солиб қўйди. Чунки бу чарм куртка мендан қандай жавоб кутаётганини ҳарчанд диққат қилсам-да англай олмагандим.
— Зарур нарсани топса бўладими? Нарх-наво ошиб кетганми?
— Худога шукур, — жавоб бердим мен.
Трамвай тўхтади. Мен эса бир сакраб тушиб олдим ва  «Худога шукур» чарм курткали кишидан қутилдим деб ўйладим.

Дилфуза Собирова таржимаси