Ikki daryo — Sirdaryo va Amudaryo oralig‘idagi o‘lka jug‘rofiy-tabiiy xususiyatlari jihatidan inson jamoasining rivoji uchun eng qulay bo‘lgan makonlardandir. Sersuv vodiylari, ko‘m-ko‘k qirbag‘irlari, daraxtzorlari, yer osti boyliklari odamlarning yashashi, dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilikning rivoji uchun tabiiy imkoniyatlarni vujudga keltirgandir. Shu sababdan ham Movarounnahr, O‘rta Osiyo, Turkiston, Markaziy Osiyo kabi nomlar bilan yuritiluvchi bu makonda iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish, madaniyat taraqqiysi, davlatchilikning shakllanib, kuchayib borishi miloddan oldingi bir necha asrlar avval boshlanganligi ilm-fanda allaqachonlar isbotlangandir. Uning boyliklari miloddan avval ham, bizning milodning 2000 yillik tarixi davomida ham tashqi dushmanlarni o‘ziga tortib, jalb etib kelgan.

Masalan, Eron shohlari Ahmoniylar mil. avval VI—IV asrlar davomida bu o‘lka xalqlari — Turon bilan uzluksiz janglar olib borib, ularni o‘z tasarruflariga qaratganlar. Miloddan avval IV asrlarda qadimgi Yunoniston imperatori Aleksandr Makedonskiy — Makedoniyali Iskandar yurtimizning dovrug‘ini eshitib, arab, Eron o‘lkalaridan o‘tib, hozirgi Xo‘jand shahrigacha bosib kelgan. Lekin bu janglarga, to‘qnashuvlarga qaramay yerli xalqning madaniyati asta-sekin rivojlanib, o‘z namunalari bilan dunyoga yuz tuta borgan. Shuningdek, yerli xalq davlatchiligi ham shakllanib, madaniy rivojlanishning siyosiy-ijtimoiy asoslarini mustahkamlab bordi.

Olimlarning ta’kidlashicha, eng yirik qadimgi dinlardan bo‘lmish zardo‘shtiylik shu Markaziy Osiyo — xususan, Xorazm o‘lkasida shakllangan. Uning asosiy qoidalari ifodalangan kitob “Avesto” ham shu yerda vujudga kelgan. Markaziy Osiyodagi davlatchilik tarixi ham eramizdan avvalgi Xorazm podshohligidan boshlanadi. Eradan avval VIII—VII asrlarda “Katta Xorazm”, “Baqtriya podshohligi” kabi davlatlarning mavjud bo‘lganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Amudaryo qirg‘oqlarida yoyilib yotgan turli katta-kichik qo‘rg‘onlarning qoldiqlari, ulardan topilayotgan turli arxeologik ashyolar — bu yerlardagi qadimgi shaharlar va ularda rivojlangan madaniyat haqida guvohlik beradi. Qadimgi madaniyatimiz tarixini o‘rganish asosan arxeologik qazishmalar bilan bog‘liqdir. Yozma adabiyot deyarli yetib kelmagan. “Avesto”dan teriga yozilib qolingan ayrim parchalar, xorazm, so‘g‘d yozuvlarining ayrim namunalarigina bizga ma’lum. Milodning boshlarida bu yerlarda Chag‘oniyon, So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Parkana, Baqtriya, Xorazm kabi o‘lkalar mavjud bo‘lgan, ularda dehqonchilik, savdo-sotiq keng rivoj topgan. Bu davrda G‘arb bilan Sharqni — Uzoq Sharq mamlakatlari bilan O‘rta yer dengizini bog‘lovchi buyuk savdo yo‘li — “Ipak yo‘li” rivojlanib, madaniy boyliklarni almashuv madaniy taraqqiyot ishida muhim ahamiyat kasb etgan.

Xullas xalqimizning milodiy VII asrga qadar bo‘lgan madaniyati tarixi asosan arxeologik qazishmalar yordamida aniqlanishi mumkin.

VII asrlarda Saudiya Arabistonida so‘nggi dunyoviy din — islom dini vujudga kelib, u arablarning birlashuvi va yagona davlat — arab xalifaligining shakllanuvida ham asosiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Xalifalik islom bayrog‘i ostida asta-sekin boshqa o‘lkalarni bosib olaboshladi, o‘ziga qaratilgan yerlarda islom dinini izchillik va qat’iylik bilan joriy qilabordi. VIII asr boshlarida Kutayba ibn Muslim boshchiligidagi arab qo‘shinlari Eron va Xurosondan so‘ng ikki daryo oralig‘i — Movarounnahrni zabt etishga kirishdilar. Bu yerda zardo‘shtiylik va boshqa dinlar siqib chiqarilib, islom dini, uning muqaddas kitobi “Kur’on” qoidalari va u bilan birga arab yozuvi xamda arab tili o‘rnatila bordi. Islom asta-sekin madaniyat va ma’naviyatning barcha sohalarida ustunlikka intildi. Arablar bu yo‘lda yerli xalqning madaniy boyliklari, ma’naviyat namunalarini, dinlari, yozuvlari, urf-odatlarini butunlay yo‘qotib yuborishga harakat qildilar.

Arab bosqinchiligiga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘olonlari shafqatsiz bostirildi. Movarounnahr, Markaziy Osiyo Arab xalifaligi tarkibiga kiritildi. Bu Markaziy Osiye madaniyati tarixida yangi davr, yangi sahifaning shakllanishiga olib keldi, madaniyatning eng muhim qismlari bo‘lmish din, yozuv, ilm va siyosatning o‘zgarishi madaniyat, ma’naviyatning umumiy yo‘nalishiga hal etuvchi ta’sir ko‘rsatdi.

IX asrlardan boshlab Movarounnaxrda arab yozuvida yozilgan yodgorliklar vujudga kelaboshladi. Arablar istilosidan, ya’ni VIII asrdan to XX asr boshlarigacha Movarounnahr, jumladan hozirgi O‘zbekiston hududida islom dini va arab yozuviga asoslangan madaniy-ma’naviy rivojlanish hukm surdi.

Bu madaniyatni to‘rt davrga bo‘lish mumkin:

1) IX—XII asrlardagi madaniy yuksalish, 2) XIV— XV asr — Temur va Temuriylar davri madaniy ko‘tarilishi, 3) XVI—XIX asr yarmida madaniyat va 4) XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida rus mustamlakachiligi davrida madaniy hayot.

Birinchi davr siyosiy jihatdan arab istilosiga qarshi uzoq yillik kurash natijasida Markaziy Osiyo yerlarida yerli xalqlarning mustaqil davlatlarining vujudga kelishi bilan xarakterlanadi.

IX asrning boshlaridan boshlab xalifa Ma’mun Movarounnahr va Xurosonda arab xalifaligining hukmdori bo‘lib turgan vaqtda shahar va o‘lkalarga islomga, xalifalikka sodiq yerli xalq zadogonlaridan hokimlar tayinlay boshlagan edi. Shulardan Somoniylar IX asrning oxiriga kelib o‘zlarini xalifatdan mustaqil deb e’lon etdilar. Lekin turli sulolalarning hukmronligiga asoslangan yerli davlatlarning vujudga kelishi bu sulolalar o‘rtasidagi keskin kurashlar, ayovsiz janglar jarayonida amalga oshdi. IX—XII asrning 20-chi yillariga qadar Markaziy Osiyoda Somoniylar, Qoraxoniylar, Ma’muniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar hukmronlik qilganini ko‘ramiz. XII asrga kelib Markaziy Osiyoda, umuman, O‘rta Sharqda katta hududni o‘ziga qaratgan Xorazmshohlar imperiyasi hukmronlik qildi. Lekin bu mustaqil davlat 1220 yildagi Chingizxon boshliq mo‘g‘ul hujumi natijasida tugatildi.

Iqtisodiy jihatdan bu davr munosabatlari, turli Sharq o‘lkalari, xususan Yaqin va O‘rta Sharq, O‘rta yer dengizi bo‘yi davlatlari bilan savdo aloqalarining kuchayishi, davlatchilikdagi boshqarish usullarining kengayishi bilan xarakterlanadi.

Madaniy-ma’naviy jihatdan bu davrda islom Markaziy Osiyoda o‘z mavqeini mustahkamlab, ma’naviy hayotning turli sohalariga kirib borishi bilan muhimdir. Shu bilan birga xalifalikka kirgan xalqlarning, ayniqsa, arabchaga tarjima etilgan qadimgi yunon ilmiy-falsafiy merosining ta’sirida islom doirasida turli oqimlar, fikrlar, talqinlarning ma’lum jihatdan xurfikrlilikning yuzaga kelishi va ularning Markaziy Osiyo shaharlarida ham tarqalishini ko‘ramiz.

Ma’lumki, IX asrning boshlarida xalifa Ma’mun davrida (813— 838) xalifalikning markazi Bag‘dodda ilm-fan, madaniyat tez sur’atlar bilan rivoj topdi, qadimgi yunon ilmlari keng miqyosda o‘rganilib, yunon olimlarining asarlari ko‘plab tarjima etildi, ayniqsa tabiiy fanlar, falsafa ilmlari sohasida katta yutuqlar qo‘lga kiritildi. Ilm-fanning ta’siri ostida islomda turli oqimlar, talqinlar kuchaydi, xususan, tafakkurni tabiiy ilm va dunyoviy falsafaga yo‘llovchi mo‘taziliya davlat mafkurasi darajasiga ko‘tarildi. Bu davr G‘arb sharqshunoslik adabiyotida “arab Renessansi” sifatida o‘z talqinini topdi. X asrlardan boshlab xalifalikda diniy ilmlar, an’anaviy oqimlar kuchaydi.

X—XII asrlarga kelib Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlarning ustunlikka erishuvi, xalifalik ta’siridan qutilish bu yerda ilmiy-madaniy rivojlanish, turli noan’anaviy islomiy oqimlar ismoiliya, mo‘taziliya, karmatlar harakatlari, tasavvuf kabilarning ham yoyilishiga imkon yaratdi.

Ilmiy-madaniy yuksalish Bag‘doddan Movarounnahr, Xuroson yerlariga ko‘chdi, bu davr turli ilm, adabiyot sohasida buyuk siymolarni yetishtirdi. Bu madaniy to‘lqin Movarounnahrni butun islom dunyosida ilmiy-madaniy Markaz sifatida nom qozonishiga olib keldi. Bu davrni Markaziy Osiyo Uyg‘onish davri — Renessansi deb, aniqrog‘i, bu Renessansning ilk davri deb atamoq mumkin. Bu davr madaniyat yutuqlari G‘arbiy Ovro‘po mamlakatlari madaniyati rivojiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Uerdagi XV—XVI asr Renessansi, madaniy yuksalishida muhim omillardan bo‘ldi.

1220 yilda bu madaniy Uyg‘onish — Renessans birdan uzilib qoldi, mo‘g‘ullar xujumi 2—3 yil orasida butun Movarounnahr va Xurosonni vayronaga aylantirdi, shaharlar, suv inshootlari barbod etildi, olim-fozillar o‘ldirildi, qolganlari turli o‘lkalarga tarqab ketdilar.

XIV asrning ikkinchi yarmidan Movarounnahrda mo‘g‘ullarga qarshi kurashning keskin harakati mustaqil davlat yaratishga bo‘lgan intilishning avj olishiga olib keldi. Nihoyat Amir Temur boshliq harakat mo‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozonib, Movarounnahrda Markazlashgan davlat vujudga keldi.

XIV asr oxiri, ayniqsa XV asr madaniyati sohasida Markaziy Osiyoda — Renessans davrining ikkinchi, eng avjga chiqqan davrini tashkil etdi. Bu davrni Markaziy Osiyo madaniyati tarixida yangi mustaqil — ikkinchi davr sifatida talqin etish lozim. Tabiiy va islomiy ilmlar, san’at, adabiyot bu davrda butun musulmon Sharqi uchun mashhur bo‘lgan natijalarga erishdi. Uning dovrug‘i O‘rta asr Ovro‘posida ham keng tarqaldi.

Siyosiy jihatdan bu madaniy yuksalish mustaqil va yagona Amir Temur davlati asosida shakllandi. Amir Temur Movarounnahr va Xurosonga qo‘shni o‘lkalarni ham qaratib, o‘z yurtining osoyishtaligi va ravnaqi uchun imkon yaratdi, boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalarni kuchaytirdi, davlatchilikni, davlat boshqaruvini mustahkamladi.

Iqtisodiy jihatdan Temur va Temuriylar institutlarining ijobiy tomonlarini rivojlantirishga, ruhoniylar, din, tasavvuf vakillaridan siyosiy-iqtisodiy masalalarni hal etish ishida foydalanishga intildilar. Savdo-sotiq, hunarmandchilik rivojlandi, bozorlarga, boshqa mamlakatlar bilan mol almashuvga e’tibor kuchaydi. Bu masalalar “Temur tuzuklari”da o‘z ifodasini topgandir.

Madaniy-ma’naviy jihatdan islom, uning qonun-qoidalaridan, arboblaridan tinchlikni saqlash, davlat faravonligini oshirish ishida foydalanish, ularning birlashtiruvchi kuchiga asoslanib ish olib borishga e’tibor berildi. Tasavvuf, ayniqsa, uning Movarounnahrda shakllangan yo‘nalishi — Naqshbandiya ma’naviy jihatdan erkin aqliy mehnatni ta’minlashda muhim g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi.

Turkiy — o‘zbek tilining mavqei kuchaydi, badiiy, tabiiy-ilmiy asarlar fors va turkiy tillarda yaratildi. Bu davrda obodonchilik rivojlandi: madrasalar, yo‘llar, turli inshootlar ko‘plabbarpo etildi. Ilmning turli sohalarida katta yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bu davrda Markaziy Osiyo — Movarounnahr va Xuroson dunyoning eng rivojlangan o‘lkasi sifatida mashhur bo‘ldi.

Bu davrdagi ilmiy-madaniy yutuqlar oldingi IX—XII asrlarda erishilgan madaniy boyliklar asosida tez sur’at bilan amalga oshirilib, ularni ijodiy o‘zlashtirish, rivojlantirish natijasida yuz berdi.

Tasavvuf sohasida bu vorislik XII asrlarda asta-sekin vujudga kelaboshlagan naqshbandiyaning XV asrga kelib keng rivoji, ma’naviy erkinlik, madaniy yuksalishda hal etuvchi yetakchi ahamiyat kasb etishi, unga g‘oyaviy asos bo‘lib qolishida o‘z ifodasini topdi.

Shuning uchun bu davr Markaziy Osiyoda X asrda boshlangan va keskin ravishda uzilib qolgan Madaniy Uyg‘onish — Renessansning cho‘qqisi, yakunlovchi bosqichidir.

Markaziy Osiyo madaniyatining uchinchi davri — bu yerda Temuriylar davlatining mag‘lubiyati, 1405 yilda Husayn Boyqaroning mag‘lubiyatidan so‘ng davlatning parchalanib ketishi, demak, oldingi madaniy yuksalishning inqirozga yuz tuta borishidan boshlandi. Olim-fozillar turli o‘lkalarga tarqab ketdilar, qurilishlar to‘xtab, madaniyat binolari xarobalarga aylana bordi, o‘zaro nizolar, hokimiyat uchun kurash kuchaydi.

Temuriyzoda Mirzo Boburning XVI asr boshlarida o‘z yurtidagi muvaffaqiyatsiz harakatlaridan so‘ng Hindistonda temuriy davlatini barpo etib, uning avlodlari davrida Markaziy osiyolik olim-fozil, shoir, rassomlarning ko‘plari u yerda panoh topdilar. Markaziy Osiyo madaniyati Hindiston yerida rivoj topdi, so‘ngrok asta-sekin hind madaniyati bilan qorishib, unga katta ta’sir ko‘rsatdi.

Movarounnahrda hokimiyat uchun uzoq yillik urushlar, ichki nizolar kuchayib ketdi. Siyosiy tushkunlik avj oldi, bu mamlakat iqtisodiga katta ta’sir ko‘rsatdi, tashqi olam, o‘zga mamlakatlar bilan ham aloqalar susayib ketdi. Va nihoyat XVI asrning ikkinchi yarmida Movarounnahr hududida mustaqil davlatlar Buxoro xonligi hamda Xiva xonliklari shakllanib o‘zlarini tiklay boshladilar. XVIII asrning oxirida uzoq urushlardan so‘ng mustaqil Qo‘qon xonligi tashkil topdi. Lekin bu davlatlar o‘rtasida ta’sir doirasi uchun har doim urushlar, nizolar davom etib turdi. Umuman XVI—XIX asrning birinchi yarmi, siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotda, xalqaro munosabatlarda oldingi yutuqlarni yo‘qotish, ko‘p sohalarda ortga ketish bilan tarixda ma’lumdir.

Siyosiy hayot mayda mustaqil davlatlar vujudga kelishi bilan xarakterlansa-da, bu faktorning o‘zi madaniy yuksalish uchun yetarli emas ekanligini namoyon etdi.

Iqtisodiy hayotda ham o‘zaro urushlar, nizolar, hunarmadchilik, dehqonchilik, savdo-sotiq ishlariga katta zarar keltirildi, tashqi savdo aloqalar susayib ketdi.

Madaniy hayotda ana’naviy islom, aqidaparastlikning ta’siri kuchaydi, maorif, ma’rifat sohasida ham asosan diniy ta’limotlar ustunlikni egallay boshladi, oldingi ma’naviy yutukqlarning ta’siri susaydi, diniy ilmlar yetakchi o‘ringa chiqdi. Lekin shunga qaramay madaniy hayotda qator ijobiy natijalar yuz berganini ham ko‘ramiz. Xususan, adabiyot, tarixiy ilmlar, san’atning ayrim turlari sohasida yirik adib, shaxslar yetishib chiqdi. Tasavvuf ham o‘zining oldingi ahamiyatini o‘zgartirib, ijtimoiy rolini yo‘qota bordi. O‘zbek tilining mavqei kuchayib, u adabiyotda borgan sari keng o‘rin egallaganini ko‘ramiz. Fors va o‘zbek tillari adabiy til sifatida keng foydalanila boshlandi. XIX asrning birinchi yarmida har uch xonlikda madaniyat, xususan, adabiyot va tarixnavislik sohasida muhim jonlanish vujudga keldi.

Turkiston madaniyatining to‘rtinchi davri — XIX asrning 60-yillarida bu yerda Rusiya hukmronligining o‘rnatilishi bilan boshlandi. Rusiya Turkistonni qurol, qaqshatqich urush yordamida bosib oldi. Qo‘qon xonligi tugatildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi Rusiyaning vassaliga aylanib qoldi. Turkistonda to‘lig‘icha mustamlakachilik siyosati o‘rnatilib, iqtisod, madaniyat ham shunga bo‘ysundirildi. Lekin boshqa Sharq mamlakatlarida bo‘lib o‘tayotgan ma’rifatparvarlik va mustamlakachilikka qarshi harakatlar ta’sirida Turkistonda ham hukmron rus mustamlakachiligi tuzumi xohishiga zid holda ma’rifatchilik harakati rivoj topdi, asta-sekin undan ma’rifiy masalalar bilan birga siyosiy masalalarni ham olg‘a sura boshlagan jadidchilik harakati kelib chiqdi. Turkiston guberniyasi, Buxoro amirligi, Xiva xonligida jadidchilar harakati kuchayib, mavjud tuzum uchun xavfli kuchga aylanib bordi.

Mavjud siyosiy, iqtisodiy va madaniy tuzum 1917 yil fevral voqeasi, so‘ngi Oktyabr inqilobi natijasida tugatilib, tamoman boshqa — sotsialistik yo‘nalishga burib yuborildi.

 

* * *

O‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi siyosiy-iqtisodiy, madaniy sohalarda tamoman yangi davr boshlab berdi. Xalqimizning 10 asrlik madaniyati tarixini kuzatish mustaqillik madaniyati, ma’naviyatini shakllantirishda tarixdan ko‘p saboqlar olish mumkinligini va bu saboqlar kelajak uchun shubhasiz foydali ekanligini ko‘rsatadi.

— Avvalambor, haqiqiy ma’naviy yuksalish, madaniy taraqqiyot uchun xalqimiz mustaqil davlatga ega bo‘lishi, qaramlik siquvidan ozod bo‘lishi zarurdir. Qaram bo‘lib yashagan xalq ma’naviy erkinlikka, taraqqiyotga erisha olmaydi, u o‘zligidan, o‘z ruhiy qudratidan mahrum bo‘ladi.

Hozirda mustaqillikka erishgan O‘zbekiston o‘z milliy madaniyatini yuksak darajada rivojlantirishning — eng muhim shartini, omilini qo‘lga kiritdi va bu mustaqillik yo‘lida ikkilanmay qadam tashlab, shiddat bilan bormoqda.

— Mustaqillikka erishuv zarur siyosiy, iqtisodiy muammolarni yechishni talab etadi, lekin madaniy-ma’naviy rivojlanishsiz siyosiy-iqtisodiy taraqqiyot umumiy ijtimoiy masalalarni yechishga, so‘nggi maqsad — yetuk inson va jamoani yaratishga ojizdir. Shuning uchun madaniy-ma’naviy masalalarga hokimiyat, davlatning maxsus e’tibor berishi, ularni hal etishi, madaniy rivojlanishi uchun, ma’naviy rivojlanishi uchun, ma’naviy qadriyatlarni kuchaytirish, ularni yaratish va yaratuvchilarga keng imkoniyatlar qidirmog‘i, talab etiladi. Hozirgi O‘zbekistonda bu yo‘nalishda ham muhim ishlar amalga oshirilmoqda.

— Har bir xalq madaniyatining asoslari, o‘ziga xosligi, xususiyatlari, uning tarixi, rivoji davomida shakllanib, “taxlanib” boradi va ularning majmui ushbu madaniyatning milliyligini belgilaydi. Shuning uchun xalqimiz madaniyatining o‘ziga xos tomonlari, mazmunini bilish, uning tarixini, o‘tmishdagi rivojlanish davrlarini o‘rganishni talab etadi. Hozirgi tarixni bilish, uni ob’ektiv yoritishga bo‘lgan talabning kuchayishi milliy madaniyatimizning to‘liq mazmunini, tarixini, yutuqlarini o‘rganishga ham bevosita oiddir. Bu — milliy madaniyatimizning jaxon madaniyati tarixidagi roli va o‘rnini aniqlash uchun ham zarurdir.

— Ma’naviy madaniyat, ma’naviyat yutuqlari aksari madaniy yuksalish jarayonida vujudga keluvchi va uni ifodalovchi olim-fozil, donishmand, adib, din arboblari va ular faoliyati, yozib qoldirgan merosi kabilarda aks etib, muhrlanib qoladi. Albatta turli an’analar, arxeologik yodgorliklar, buyumlar va boshqalarda ham xalq ma’naviyati yutuqlari ifodalanadi, lekin yozma adabiyot, qo‘lyozmalar bu jihatdan alohida ahamiyatga egadir. Shuning uchun o‘tmishdagi buyuk siymolar, allomalar, adiblarning faoliyati, asarlarini o‘rganish, ularni hozirda nashr etish, targ‘ib qilish, yubileylarini o‘tkazish, madaniyat tarixini — ma’naviy boyligimizni chuqur bilish ishida nihoyatda muhim va katta rol o‘ynaydi.

— Allomalar, siymolar merosi Markaziy Osiyoda o‘tmishda ilm-fan, madaniyatning barcha sohalari, tarmoqlari rivojlangani, ularning ijodlari ko‘pqirrali bo‘lganligi, faoliyatida ilm-fan bilan bir qatorda din, axloq, insonning ma’naviy dunyosi, jamoaning hamjihatligi, uni odilona boshqarish, saodati masalalari muhim o‘rin tutganligidan dalolat beradi.

— Ularning merosi va madaniyat tarixi yana ilm-fan va diniy qoidalarning bir butunligini tashkil etib, umumiy ma’naviyat rivoji uchun xizmat qila olishini, foydali bo‘lishini isbotlaydi. Fan va din xalq madaniyatining turli sohalari, qismlari bo‘lib, yagona maqsadga qaratilgan holda bir-birini to‘ldirishi, xalqni shu yagona maqsadga yo‘naltirishga xizmat qilishi mumkin. Diniy taassubning ilm-fan hisobiga kuchayuvi ijtimoiy rivojlanishga, madaniyatning kuchayishiga zarar keltirishini ma’lum tarixiy davrlarda yuz bergan jarayonlar o‘zida ifodalaydi.

— Madaniy rivojlanishda milliy ma’naviy boylikni boshqa xalqlar, mamlakatlar madaniyati yutuqlaridan bahramand bo‘lish, madaniy aloqalarni kuchaytirish, milliy qobig‘da o‘ralib, umumiy xalqaro aloqalar tizmasidan chetda ajralib qolmaslik, milliy madaniyatning umumjahon madaniyat yutuqlari bilan doimo boyib borishida nihoyatda katta rol o‘ynaydi.

Bu ayniqsa hozirda jahon mamlakatlarining umumiylik, hamjihatlikka intilishi ortib borayotgan bir sharoitda muhim ahamiyat kasb etadi.

Yuqoridagilardan xulosa chiqargan holda hozirda yoshlarda mustaqillik ma’naviyatini tarbiyalash barcha tarixiy-madaniy boyliklarning asosiy tomonlarini o‘rganish, milliy madaniyatimiz rivoji, davrlari, taraqqiyot qonuniyatlari, ma’naviy boyliklarni yaratgan yirik siymolar, donishmand adiblarning merosini o‘zlashtirish, boshqa rivojlangan mamlakat madaniyati yutuqlarini o‘rganish, ularga hurmat-izzatda bo‘lishni, bu masalalar bo‘yicha keng ta’lim, o‘quv-o‘qituv ishlarini olib borish talab etadi. Bu mustaqillik sharoitida yosh avlodni milliy-madaniy boyliklarini yaxshi bilgan, milliy g‘urur, vatanparvarlik hissi bilan yo‘g‘rilgan, dunyo madaniy rivojlanish darajasidan xabardor bo‘lib yetishuvida yetakchi omil bo‘lib xizmat qiladi.

akademik M. M. Xayrullayev,
«Ma’naviyat yulduzlari» kitobidan.