Musulmon olamidagi eng zabardast mutasavvuf donishmandlardan biri buyuk vatandoshimiz shayx Najmiddin Kubrodir.

Abul-Jannob va Tomatul Kubro laqablariga sazovor bo‘lgan tasavvufning Kubraviya silsilasining asoschisi Najmiddin Kubroning to‘liq ismi Ahmad ibn Umar ibn Muhammad Xivaqiy al-Xorazmiydir. Hijriy oltinchi va yettinchi asrlarda yashagan Najmiddin Roziy, Majiddin Bag‘dodiy, Sa’diddin Hamaviy, Sayfiddin Bahorziy va Bahovuddin Valad kabi siymolar u kishining murid va shogirdlari bo‘lgan.

Ahmad ibn Umar Abul-Jannob Najmiddin Kubro 540 hijriy yilda Xorazmning Xivaq shahrida dunyoga keladi.

Abdurahmon Jomiy o‘zining “Nafahot-ul-uns” asarida yozishicha, Najmiddin bolalik paytidayoq ilm istab Misrga ravona bo‘ladi. Misrda Ruzbehon Vazzon al-Misriy (vafoti 584/1188) degan olim dargohida ta’lim oladi. Al-Misriy esa, o‘z navbatida, mashhur mutasavvuf donishmand Abu Najib as-Suxravardiydan ta’lim olgan edi. Ruzbehon uni o‘z o‘g‘lidek yaxshi ko‘rib, alohida mehr bilan tarbiya qiladi, hatto qizini nikohlab berib, o‘ziga kuyov qilib oladi.

Ammo ilmga chanqoq Najmiddin Kubro ko‘p o‘tmay Tabrizga borib, u yerdagi Imom Abu Mansur Hafda degan donishmanddan islomiy ilmlarni o‘rganadi va Tabrizda shayx Bobo Faraj, Ammor Yasir, Ismoil Kasriy kabi ulkan mutasavvuf donishmandlardan tasavvufga oid ko‘pgina zohiriy, botiniy ilmlarni ham egallaydi. U kishi shayx Ismoil Kasriy qo‘lida tasavvufiy xirqapush darajasiga yetib, ul hazratning oq fotihasini oladi. So‘ngra Misrdagi ustozi va qaynatasi Ruzbehon maslahati bilan o‘z vatani — Xorazmga qaytib kelib, xonaqoh quradi va shogirdlar tarbiyasiga katta e’tibor beradi, “Kubraviya” yoki “Zahobiya” tariqatiga asos soladi. Bu tariqat ta’limoti hadis va shariatga asoslangan bo‘lib, o‘z davrida Xuroson, Movarounnahr, Hindiston va boshqa musulmon mamlakatlari xalqlari orasida keng tarqaladi. Mazkur tariqat soliklari orasida zikrni ovoz chiqarmasdan (xufiya) ijro qilish usuli joriy bo‘lgan.

“Rashahot ayn-ul-hayot” asarining muallifi Faxruddin as-Safiy o‘z asarida hazrati Abdurahmon Jomiy fikrlariga tayangan holda Najmiddin Kubroning zikri xufiya talqini to‘g‘risida so‘z yuritadi va shayx Kubro fikricha, zikr jarayoni insonlarning nafas olish (tanaffus) jarayoni bilan chambarchas bog‘liq ekanligi haqida shunday ma’lumot beradi: “Hazrat Maxdumi Nuriddin Abdurahmon al-Jomiy aytishlaricha, shayx Abul-Jannob Najm al-Kubro qudsi Allohi ruhi o‘zining “Favotih al-jamol” risolasida yozganlaridek, hayvonlarning nafas olishi bir tabiiy zaruriyat tufayli yuz beradi. Insonlar ham aslida ayni o‘sha zaruriyat yuzasidan nafas oladilar, lekin o‘shanday nafas olish jarayonida inson g‘oyibona haqqu subhonahuning muborak nomini zikr qiladi.

Ali Akbar Dehxudoning mashhur “Lug‘atnoma”sida keltirilishicha, “u kishining Kubro deb atalishlariga sabab shuki, behad ziyrakliklari va tuganmas zakovatlari tufayli har kanday muammoli masalani so‘ralganda hal qilib berar edilar va har kim u kishi bilan bahs-munozara qilsa, g‘olib chiqar edilar”[1].

Shuningdek, u kishini Tomatul Kubro, ya’ni buyuk balo va qazolarning oldini oluvchi, xaloskor deb ham atashgan. Abul-Jannob deb atalishlariga sabab esa, u kishining dunyoviy ikir-chikirlardan uzoq turganliklaridir. Ul zotni “Valitarosh” (valiylarni parvarishlab yetishtiruvchi) deb ham atashgan. Chunki umrlari davomida o‘n ikki kishini o‘z muridliklariga qabul qilganlar va ularning barchasini shayx darajasiga yetkazganlar. Ular qatorida mashhur shayxlardan Farididdin Attorning otasi Majididdin Bag‘dodiy (vafoti 1219) va Jaloliddin Rumiyning otasi Bahovuddin Valad, Najmiddin Doya Roziy, Sa’diddin Hamaviy, Sayfiddin Bahorziy va boshqalar bor.

Najmiddin Kubroning Xorazmdagi so‘nggi hayoti o‘ta og‘ir, shiddatli va murakkab sharoitda kechadi. Bu davrda Turon o‘lkasidagi Xorazm, Shosh, Buxoro va Samarqand hukmdorlarining noahilligi, tang nazarligi tufayli mo‘g‘ullarning Turkistonga qilayottan hamlalari kuchayib, Chingizxon lashkarboshilari Movarounnahrdagi yirik shaharlarni birin-ketin beayov bosib olishga muvaffaq bo‘lgan. 1221 yilning jumodi ul-avval (iyul) oyida Chingizxon lashkarboshilaridan biri Xulaguxon o‘zining yosh o‘g‘li, tumonat lashkari bilan Urganch qal’asini o‘rab oladi. Urganch shahri qamal ichida qolib, aholi nihoyatda og‘ir sharoitda azob chekayotgan bir asnoda munkillab qolgan, yetmishdan oshgan Najmiddin Kubro xalq orasidan lashkar to‘plab, qo‘lida qurol bilan qal’ani bir necha kun davomida dushman hamlalaridan saqlab turadi.

Najmiddin Kubro yuksak obro‘ga ega bo‘lsa ham, kamtarona hayot kechirgan. Ammo u kishining ba’zi muridlari mamlakat miqyosida shunchalik nufuzga ega bo‘lganlarki, hatto Faxriddin Roziy kabi faylasuf va sulton Muhammad Xorazmshoh ham ularning raqobatidan xavotirlanganlar. Masalan, “Sultonul ulamo” laqabiga ega bo‘lgan Jaloliddin Rumiyning otasi Bahovuddin Valad Balx shahrining uch yuzga yaqin faylasuf olimlari bilan bahs yurgizgan va ularni yunon falsafasi bilan ortiqcha shug‘ullanishda ayblagan. Najmiddin Kubroning boshqa bir shogirdi, o‘z navbatida shayx Farididdin Attorning murshidi bo‘lgan xorazmlik Majiddin Bag‘dodiy hokimiyatdagi ishlarni tanqid qilgani uchun qatl qilingan. Lekin uning minglab shogirdlari bo‘lgan. Ba’zida sulton Muhammad Xorazmshohning o‘zi ham shayxlarning huzuriga kelib, ularni ziyorat qilib turgan.

Najmiddin Kubro mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi o‘z muridlari bilan shiddatli jangga kirib, shahid bo‘lgan. Jangdan keyin, u kishining jasadini darhol topisha olmagan. Chunki ul zot qiyma-qiyma qilib tashlangan edi. Shahid bo‘lganliklari haqidagi ma’lumotni hijriy 710 (1311) yilda yozilgan Rashiddiddin Fazlillohning “Jomeat ul-tavorix” (“Tarixlar to‘plami”) asarida uchratamiz.

Chingizxon shayx Najmiddan Kubroning mashhurliklarini eshitgan bo‘lganligidan Xorazmga hujum qilish oldidan, u kishiga chopar yuborib, “Men Xorazmni qatliom qilmoqchiman, shuning uchun Sizdek ulug‘vor shaxsni u yerdan ketib, bizga qo‘shilishingizni so‘rayman”, degan. Ammo shayx unga javoban: “Men yetmish yil umrim davomida xorazmliklar bilan turmushning achchiq-chuchugini birga tortganman. Endi ular boshiga balo-qazolar yog‘ilayotgan paytda qochsam muruvvatdan bo‘lmaydi”[2], degan. Bu voqea hijriy 618 (1221) yilda ro‘y bergan. Bu haqdagi ma’lumot “Tarixi guzida” (“Tanlangan tarix”), Abdurahmon Jomiyning “Nafahot ul-uns”, keyinchalik esa, “Ravzat ul-safo”, “Habib us-siyar” va boshqa mashhur tarixiy kitob va tazkiralarda ham uchraydi.

Hijriy 733 (1334) yilda Xorazmga safar qilgan mashhur arab sayyohi ibn Battuta Urganch shahridan chiqa berishdagi zoviyada Najmiddin Kubroning maqbarasi va boshqa ulug‘larning mozorini ko‘rganligini yozadi[3].

Najmiddin Kubro bir necha ilmiy asarlar va ruboiylar yozganki, ular juda ko‘p tazkiralarda uchraydi. U o‘z qarashlarini arab tilida yozgan bir qator risolalarida bayon qilgan. Ulardan asosiylari “Favo’ih al-Jamol va favotih al-Jalol”, “al-Usul al-ashara”, “Risolat al-Xo’if al-xa’im min laumon al-la’im” va boshqalardir. Bu asarlar arab mamlakatlari va Turkiyada bosib chiqarilgan. Uning arab tilida yozgan “Risolatun odob ul-zokirin” (“Zikr aytuvchilar odobi haqidagi risola”) asarining Abdurahmon Jomiyning shogirdi Abdul G‘ofur Loriy tomonidan fors tiliga qilingan tarjimasi bizgacha yetib kelgan va O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida № 503-X raqami ostida saqlanmoqda. Bu asarning asli nomi arabcha “Al-Usul al-ashara” (“o‘n usul” yoki “o‘n asos”) deb ataladi. Turkiyada ushbu asar turk tiliga tarjima qilinib, nashr etilgan.

Ma’lumki, Kubro haqiqat asroriga yetishish maqsadida o‘z tasavvuf maktabini yaratdi. Uning aqidasiga ko‘ra, inson o‘z mohiyati e’tibori bilan mikrokosm, ya’ni kichik olamni tashkil etadiki, u makrokosm, ya’ni katta dunyo bo‘lgan koinotdagi barcha narsalarni o‘zida mujassamlashtiradi. Ammo ilohiy sifatlar yuqori samoviy doiralarda birin-ketin o‘ziga xos maqomlarda joylashganligidan, haqiqat yo‘lini qidiruvchilar bunday yuksakliklarga ko‘tarilib, ilohiy sifatlarga ega bo‘lishi uchun, ya’ni kamolatlarga erishishi uchun, ma’lum riyozatli yo‘llarni o‘tishlari zarur. Buning uchun esa, har bir kishi o‘n asosga tayanmog‘i kerak:

1. Tavba — o‘z xohishi bilan Haq taologa hech bir ko‘rsatmasiz yuzlanishdir. Kishi o‘z irodasi bilan Xudoni sevishi va o‘zining “meni”dan kechishi kerak. Tavba Xudo tomon yuz tutgan barcha kishilarning har qanday gunohlardan forig‘ bo‘lishidir. Gunoh shunday narsadirki, u dunyoviy yoki ilohiy bosqichlardan tashkil topganiga qaramasdan Alloh taolodan yiroqlashtiradigan amaldir.
2. Zuhd fi-dunyo — bu dunyoda ham, uning tashqarisida ham, nimaiki lazzat tomon boshlasa, undan tiyilishdir. Oz yoki ko‘p bo‘lsa ham, biror molu mulkka, jangga yoki bo‘lmasa biror mansabga o‘z tabiiy vafotigacha rag‘bat yoki moyillik ko‘rsatish, zuhddan chiqish hisoblanadi.

Zuhdning mohiyati dunyo va oxiratga rag‘bat qo‘yishdan voz kechishdir. Ichki lazzat, sharob ichish, nikohiy ishlarga ruju qo‘yish, mansab va oliy martabalarni qo‘msash kabi rohatlarga o‘xshash his-tuyg‘ulardan voz kechishdir. Yillar davomida xayrli ishlar bilan band bo‘lib, yer ishlari bilan shug‘ullanish va shunga o‘xshash boshqa faoliyat ta’sirida dunyoviy narsalardan ko‘ra, oxiratga ko‘proq tamoyil va rag‘bat ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Chunki dunyo foniy bo‘lib, oxirat boqiydir.

3. Tavakkal — Xudoga ishonch jihatidan bu turmushdagi barcha ikir-chikirlardan voz kechishdir. Shaxsning dunyoga rag‘bat qo‘yishi molu dunyo va mansab orttirish uchun tashabbus ko‘rsatishga sabab bo‘ladi. Tavakkal dildan Xudoga ishonish bo‘lib, uning ulug‘vorligini e’tirof etishdir. Maqsadga erishish mahalida tavakkal birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
4. Qanoat — hayot kechirishni ta’minlaydigan oz narsa bilangina qanoatlanish, o‘z tarafiga tortadigan barcha nozu-ne’matlardan va hirslardan (ovqatni ko‘p iste’mol qilish, qimmatbaho kiyimlarga havas qo‘yish, o‘yin-kulgi, bekorchilik va boshqalardan) yuz o‘girish.
5. Uzlat — tanholikda o‘tirib, ruhni mustahkamlash, odamlar bilan muomalani to‘xtatish: gaplashmaslik, eshitmaslik, qaramaslik va turli fe’l-atvordan aloqani uzishdir. Uzlatning asl maqsadi xilvatda ado qilinganligi sababli his-tuyg‘uni jilovlashdir. Xilvat va uzlatga ketish hissiyotlarning bosilishiga olib keladi.
6. Mulozamat az-zikr (uzluksiz zikr) — o‘z xohishicha Xudoning ismini fikrida yod qilib turish va bugun qalbni u bilan to‘ldirish. Shunday qilinganda, pastkashlik, hasad, ochko‘zlik, ikkiyuzlamachilik kabi razillik va riyokorliklar ko‘ngilga yo‘l topa olmaydi.
7. Tavajjuh — butun ichki mohiyatni Xudoga qaratish, unga cheksiz muhabbat qo‘yish, undan boshqa narsa borligini his etmaslikdir. Uz vujudini yo‘qotish, Haqning abadiy va azaliy vujudini boshqa bilim ila ko‘ra bilishdir.
8. Sabr — o‘z ixtiyori bilan nafs doirasidan mashaqqatlar chekib bo‘lsa ham, o‘zini olib qochishdir. Maqbul bo‘lgan to‘g‘ri yo‘ldan adashmasdan borish uchun, kishi o‘z mayllarini so‘ndirishi lozim. Bundan ko‘zlangan maqsad shundaki, dil kuduratlardan poklanishi, ruh esa, agar nafs natijasida zanglanib qolgan bo‘lsa, jilo topishi zarurdir.
9. Muroqaba (tafakkurga g‘arq bo‘lish) — erishilgan darajada mushohada yuritish, qalbni arzimas his-tuyg‘ulardan xoli qilib, tozalash va xotirjamlikka erishish. Kurash, riyozat chekish yo‘li bilan hosil qilingan yo‘l haqqoniy tuhfa etilgan tabiiy amal bo‘lib, yaratilish haqiqatining g‘alabasi sifatida paydo bo‘ladi va shuning uchun ham rivojlanib boradi.
10. Rizo — shaxsning nafs erkinligidan chiqib, Xudo xushnudligiga kirishi va azaldan nimaga ishongan bo‘lsa, o‘shani o‘z bo‘yniga olishidir. O‘z irodasini toabad qoladigan narsaga voqelik sifatida qaytarib, o‘limga o‘xshash o‘tkinchi narsaga e’tiroz bildirishidir.

O‘n usuldan chiqariladigan natija shundaki, o‘lmaydigan shaxsning yodi uning nafsini mag‘lubiyatga uchratgan sifatlarida yashaydi.

Najmiddin Kubro shahid bo‘lgandan so‘ng, uning ta’limotini shogirdlari davom ettirib, Markaziy Osiyo Kubraviya maktabini vujudga keltirdilar. Bu birodarlik firqasi a’zolarini birlashtirgan narsa rasmiy tashkilot emas, balki ta’limotning ruhi va maqsadi edi.

Tashkiliy jihatdan Kubraviya xonaqohlarida o‘z-o‘zini boshqaradigan ozod anjuman bo‘lib, uning boshida xalifa turar edi. 1221 yilda vafot etgan Najmiddin Kubroning shogirdi Sayfiddin Bahorziy tomonidan Buxoro yaqinidagi Soktariy qishlog‘ida tashkil etilgan ana shunday xonaqoh Najmiddin Kubro nomi bilan atalar edi. Bu yerdagi Kubraviya jamiyati XVIII asrning oxirlarigacha faol ish ko‘rib, uning a’zolari Kubro g‘oyalarini Xitoyning g‘arbiy chegaralarigacha yoydilar. Kubroning boshqa bir shogirdi, 1252 yilda vafot etgan Sa’diddin Hamaviy Xurosonning Bahrabod deb atalgan maskanida xonaqoh barpo qilib, uning atrofida to‘garak tashkil etdi.

Kubraviya maktabi bir qator mustaqil shahobchalar vujudga kelishiga sabab bo‘ldiki, ular musulmon dunyosi Sharqida keng tarmoq otdi. Bu tarmoq kelib chiqish manbaini Kubroning boshqa bir shogirdi bo‘lgan Majiddin Bag‘dodiy (Bag‘dodak Xorazmdagi qishloq bo‘lib, undan chiqqan Majiddin 1209 yoki 1219 yilda qatl etilgan) asos solgan tariqatdan, deb hisoblar edilar. Bular quyidagilar:

Firdavsiya — Sayfiddin Bahorziy shogirdining xalifasi bo‘lgan, 1300 yillarda vafot etgan Najibiddin Muhammad tomonidan tashkil etilgan va Hindistonda (Dehli, Bihar) tarqalgan;

Nuriya — 1317 yilda vafot etgan Abdurahmon al-Isfaroiniy tomonidan asos solingan bo‘lib, Kubraviyaning Bag‘dod shahobchasi hisoblanadi;

Rukniya — o‘z kelib chiqishini 1261—1336 yillarda yashagan Rukniddin Alo’addavla as-Simnoniydan olgan birodarlik tariqati;

Hamadoniya oliya — Kashmirda islomni yoyishda faol ish ko‘rsatgan Sayyid Ali binni Shahobiddin Hamadoniy (1314—1385) asos solgan, rukniyadan ajrab chiqqan birodarlak tariqati bo‘lib, Kubraviya tariqati silsilasining boshqa shahobchalariga qaraganda eng mashhuridir;

Ig‘tishoshiya — hamadoniya oliyaning Xuroson shahobchasi bo‘lib, Ishoq al-Xuttaloniy (1423 yil o‘ldirilgan) tomonidan asos solingan. Uning ikki shogirdi esa, ikki mustaqil shia tariqatiga asos solishgan;

Zahabiya — asoschisi XV asr o‘rtalarida vafot etgan Abdulloh Barzishobodi Mashhadiy;

Nurbaxshiya — asoschisi Nurbaxsh (1392—1464) laqabli Sayyid Muhammad binni Muhammad.

Yuqorida aytilganlar shundan guvohlik beradiki, Najmiddin Kubro ta’limoti butun musulmon Sharqi mamlakatlarida keng tarqagan bo‘lib, hozirda ham uning ko‘rinishlarini uchratish mumkin.

Shunday qilib, Najmiddin Kubro tasavvuf ta’limotining rivoji va butun musulmon Sharqida keng tarqalishida katta rol o‘ynadi. Uning nomi islom olamida mashhur bo‘ldi.

fals. f.n. M. Qodirov

[1] Ali Akbar Dehhudo. Lug‘atnoma. 104-jild. Tehron universiteti nashri. 1965, 365-bet (fors tilida).

[2] Mavlono Jalolidtsin Rumiy. Masnaviye ma’naviy: Muqaddima. Kobul, 1982, 8-bet (fors tilida).

[3] N. Ibragimov. Ibn Batguta i yego puteshestviya po Sredney Azii. Moskva. “Nauka”, 1988, s. 74.