Xalifa al-Ma’mun davrida Bag‘dod va Damashqda faoliyat ko‘rsatgan yirik astronom va matematiklardan biri — al-Abbos ibn Sa’id al-Javhariy aslida Forob shahri (hozirda Gavhartepa)da dunyoga kelgan. Uning hayoti va faoliyati haqida manbalarda aniq ma’lumotlar saqlanmagan. Al-Javhariyning 830-yillar atrofida Ma’mun akademiyasidagi astronomik kuzatishlarda ishtirok etganligi inobatga olinib, uni IX asrning birinchi yarmida yashab o‘tgan degan xulosaga kelingan.
O‘rta acp Sharq xalqlari fani va madaniyati tarixiga oid ilk bibliografik acap «Kitab al-Fixrist»ning muallifi Ibn an-Nadim yunon olimi Yevklidning «Negizlar» («al-Usul») nomli kitobi haqida gapirar ekan, unga yozilgan sharhlardan birini al-Javhariy bitgan, deb ma’lumot beradi[1].
Al-Javhariyning faoliyati haqidagi asosiy ma’lumotlar Ibn al-Qiftiyning mashhur «Olimlarni hakimlar haqidagi ma’lumotlar bilan tanishtirish» («Ixbar al-ulama bi axbar al-hukama») kitobida saqlanib qolgan. Unda shunday deyiladi: «Al-Abbos ibn Sa’id al-Javhariy munajjim bo‘lib, u astronomiya va astronomik hisoblarda mohir mutaxassis hisoblangan. (Shu bilan birga) u astronomik jihozlardan foydalanishda ham noyob iste’dod sohibidir: U xalifa al-Ma’munga hamroh bo‘lgan va al-Ma’mun uni Bog‘dodda ash-Shamosiya mintaqasidagi tajriba ishlariga mas’ul olimlar bilan astronomik kuzatishlarni olib borishga undadi. Al-Javhariy ba’zi sayyoralar, Quyosh va Oyning o‘rnini aniqlagan. Natijada ushbu soha axllari orasida mashhur bo‘lgan o‘z zijini yarata oldi. Uning o‘zi va hamkasblari — Sanad ibn Ali, Xolid ibn Abd al-Malik al-Marvarrudiy, Yahyo ibn Abu Mansurlar musulmon dunyosida birinchi bo‘lib astronomik kuzatish va tajribalar olib borgan shaxslardan bo‘lgan.
O‘tror (Forob) xarobalari. O‘tror, Qozog‘iston
Al-Javhariy quyidagi asarlarning muallifidir: «Zij kitobi», «Evklid kitobiga sharh» («Kitab tafsir kitab Uqlidis»), «Evklidning «Negizlar» asarining birinchi kitobiga u (al-Javhariy) qo‘shgan shakllar» («Kitob al-ashkal allati zadaha fi-l-maqala al-uvla min Ukdidis»)[2]. Ibn al-Nadim va Ibn al-Qiftiylarning al-Javhariy haqidagi yuqoridagi ma’lumotlarini XVII acp turk bibliografi Hoji Xalifa acosan o‘zgarishsiz qaytaradi.
Al-Javhariy o‘z davridagi boshqa yetuk astronomlar bilan hamkorlikda xalifa al-Ma’munning topshirig‘iga binoan rejalashtirilgan «al-Ma’munning tekshirilgan ziji»ni yozishda faol ishtirok etgan. U Bag‘doddan tashqari, Damashq shahridagi astronomik kuzatishlarda qatnashib astronomiyadan tashqari matematikada ham katta natijalarga erishdi. Uning Yevklidning «Negizlar» kitobiga yozgan sharhi va bu asarning birinchi kitobiga qo‘shgan shakllari, parallel chiziqlar haqidagi g‘oyalari olimni geometriya sohasida ham chuqur bilimlar sohibi bo‘lganidan dalolat beradi. Bundan tashqari, al-Javhariy «Hegizlar» kitobini isloh qilish» («Islahli kitab al-Usul») asarining ham muallifidir. Mazkur acap bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa-da, uning mazmuni haqidagi to‘liq ma’lumotlar XIII asrda yashagan qomusiy olim Nasiriddin Tusiyning «Parallel chiziqlar haqidagi shubhalarni davolash» («ar-Risola ash-shafiyya an shakk fi-l-xutut al-mutavaziyya») risolasida bayon etiladi. Al-Javhariy o‘zining bu kitobida Yevklidning «Negizlar» asaridagi V postulatni isbotlashga harakat qiladi. Ma’lumki, «Negizlar» asarining bu qismida parallel chiziqlar haqida mulohazalar yuritiladi. Bu mavzu ustida bosh qotirgan al-Javhariy burchak ichida joylashgan har qanday nuqtadan burchakning ikki tarafini birlashtiruvchi chiziq chizish mumkin, degan xulosaga keladi. Muallif qo‘llagan parallel chiziqyaar nazariyasi shunisi bilan ahamiyatliki, undan 1800 yili frantsiyalik geometriyashunos olim A. M. Lejandr V postulatni isbotlashda foydalangan[3].
Al- Javhariyning yuqorida sanab o‘tilgan asarlaridan tashqari yana ikki acap yozganligidan dalolat beruvchi qo‘lyozmalar saqlangan. Ulardan birinchisi, «Evklidning «Negizlar» asarining beshinchi kitobiga qo‘shimchalar» («Ziyadat fil-maqala al-hamisa min kitab Uqlidis») nomi bilan atalib, u hozirda Amerika, Turkiya, Eron, Tunis va Hindiston kutubxonalarida mavjud. Ikkinchi, «Quyoshning yer markazidan uzoqligini aniqlash» («Risola fi ma’rifat bu’d ash-shams an-markaz al-ard») risolasi yagona nusxada Bayrutda saqlanmoqda.
t.f.n. B. Abduhalimov
[1] Ibn an-Nadim. Kitob al-Fixrist. Bayrut, 1988, 327-bet.
[2] Ibn al-Qiftiy. Ixbor al-ulama bi axbar al-Hukama. Qohira, 1908, 148-bet.
[3] Yushkevich A. P. Istoriya matematiki v sredniye veka. M., 1961, S. 268.