XVIII асрда немис театри эришган улкан муваффақиятлар Готхольд Эфраим Лессинг ижоди билан бевосита боғлиқ. Унинг ижоди маърифатпарварлик даврида Германия адабиёти, драматургияси ва театр санъати ҳамда назариясининг маърифатпарварлик реализми ва танқидий реализмга ўтиш йўлларини белгилаб берди. Лессинг ижодида немис драматургияси ва театри янада ўзига хослик касб этди.
1729 йили 22 январда Саксониядаги Каменце шаҳрида руҳоний оиласида туғилган Лессинг санъат оламига Гамбургдаги Каролина Нейбер театри орқали кириб келади. Унинг дастлабки классицизм руҳида ёзилган етти пьесасидан учтаси шу театр саҳнасида қўйилади.
Эфраим Лессинг ижодининг илк даврида театрга пьесалар ёзиш билан бир қаторда журналистлик, таржимонлик ва театр назарияси билан ҳам шуғулланади. Германияда классицизм оқими авж олган, жаҳолат, алдов, бузғунчилик, билимсизлик жамиятга кескин таъсирини кўрсатаётган шароитда Лессинг маърифатпарварлик реализми ғояларини илгари сурган ижодкорларнинг йўлбошчиларидан бири сифатида майдонга чиқади. Ижодкор ўзаро тенглик, адолат ва ҳақиқат ғояларини қўзғолонлар орқали эмас, балки инсонни маърифатли қилиш, маънавий камолотга етказиш йўли билан рўёбга чиқариш мумкин деб ҳисоблаб, бу ғояни зўр эҳтирос ва жасорат билан олға суради. Шу боис 1960 йилларга келиб, Лессинг нафақат Берлинда балки бутун Германияда санъат назариётчиси сифатида шуҳрат топади.
XXIII асрнинг 60–70 йилларида Лессингнинг драматургия ва эстетика соҳасида олиб борган изланишлари Германиядагина эмас, бутун Европада илмий ва бадиий кашфиётга айланади. Айниқса, унинг тасвирий санъат билан поэзия орасидаги чегара масаласига бағишланган “Лаокоон” рисоласи катта шуҳрат топди.
Лессингнинг “Чин санъат инсондан бошланади, бадиий ижоднинг бош вазифаси инсон дард-алами, эзгу интилишларини акс эттиришдан иборат” деган ақидаси янги авлод ижодкорлари учун дастуруламалга айланди. Унинг фаолиятида инсонни ҳимоя қилиш, шахс эркинлиги учун кураш асосий ўрин тутади.
Эфраим Лессинг ижоди билан Германияда театрлар фаолиятига катта таъсир кўрсата олувчи профессионал театр назарияси шаклланади. У бутун фаолияти давомида турли мавзуларда пьесалар, спектаклларга тақризлардан тортиб, немис драматургияси ва театри тарихи, ҳозири ва келажагини қамраган, театр санъатининг тараққиёт йўллари тадқиқ этилган назарий ва амалий умумлашма мақолалар яратди.
1767–1768 йилларда театр фаолияти ҳақидаги назарий қарашлари акс этган машҳур “Гамбург драматургияси” рисоласини яратади. Ушбу китобнинг дастлабки қисмида театр репертуари ва актёрнинг ижро санъати ҳақидаги фикрлари назарий асосланади. У аввало актёрдан жисмонан бақувват, кенг имкониятли, айни чоғда юксак билим соҳиби, чуқур фикр юрита оладиган, маърифатпарварлик даврининг жаҳолат учун кураша оладиган кучли шахси қиёфасини яратишни талаб этади. Шу билан бирга ҳиссиёт билан ақл-заковатни уйғун ҳолда кўрсатишни тўғри деб билади. Ақли расо актёр асарнинг мазмуни, қаҳрамон вазифасини чуқур англаб, ўзида кечирган ҳолда ҳиссиётга берилади, деб билади. У классицизмга хос дабдабабозлик, совуққонлик, изоҳчилик театр санъати учун буткул зид дея изоҳлайди. Айниқса, уч бирлик қоидаси инсоннинг ички кечинмаларини, хоҳиш-интилишлари, буюк мақсадлари, орзу-ҳаваси, севги-муҳаббатини борича кўрсатишга тўсқинлик қилади, деб билади. Шунинг учун ҳам маърифатпарварлик даврига хос ақл-идрок устунлиги ғояларига хайрихоҳлик билдиради. Шу тариқа “ҳиссиётли” актёрга ишончсизлик билан қарайди. Ҳис-туйғуни зоҳиран, сиртдан намоён этувчи актёр театр учун фойдалироқ деб билади. Бундан ташқари, актёрлик техникасининг ўзи ҳам актёрда саҳна санъати учун зарур ҳис-туйғу ҳосил қилиши мумкин, деб ҳисоблайди.
Лессингнинг назарий қарашлари ҳам тадрижий равишда ўзгариб, сайқаллашиб боради. Унинг адабий ва театр санъатига оид қарашлари исёнкорлик руҳи билан суғорилган маърифатпарварлик реализмини ҳимоя қилишдан бошланиб, кейинчалик у танқидий реализм даражасига етиб боради. Лессинг театрга “фақат кўнгилочар, дам олиш маскани” деган қарашларга қарши кескин курашиб, унинг юксак ижтимоий функциясини ҳимоя қилади. У классицизмга хос тантанаворликни рад этиб, театрнинг демократлашуви, саҳнада ҳаёт ҳақиқати тантанаси учун курашган. Репертуар театрнинг ғоявий йўналишини, мафкуравий табиатини ифода қилувчи белги эканини таъкидлаган. У актёрни мустақил ижодкор, шоир ва драматург билан баробар даражада масъулиятга эга санъаткор, деб таърифлайди.
“Гамбург драматургияси” китобининг аксарият қисмини Лессингнинг драматургия ҳақидаги фикр-мулоҳазалари ташкил этади. У 1759 йили яқин дўсти билан ҳамкорликда ташкил этган “Энг янги адабиёт ҳақида ёзишмалар” номли журнал саҳифаларида француз классицизми Германия учун буткул зид ва зарарли эканлиги хусусидаги фикрларини очиқ-ойдин баён этиб боради. Лессинг классицизмнинг ҳеч қандай тур ва шаклини қабул қилмайди. Аксинча, классицизм шунчаки ўрнини замонавийроқ санъатга бўшатиб бериши лозим бўлган, умри тугаган услубгина эмас, балки, умуман, санъат табиатига зид деб билади. Шунга қарамай, Лессинг ўз ижодида дастлаб классицизм услубидан бутунлай қутула олмайди. Аммо немис маърифатпарварлик санъатига классицизм ўз таъсирини ўтказиб турган бир шароитда замондошлари орасида эски санъат ақидаларидан узоқлашиш ғоясини сингдиришга эришади.
Лессинг ўзининг назарий қарашлари каби драматургиясида ҳам инсон эркинлиги ва баркамол шахснинг ҳаётда тутган ўрнини мустаҳкамлашга эътибор қаратади. Асарлари орқали жамиятдаги жирканч иллатлар – ноҳақлик, худбинлик, жаҳолат, бузғунчилик, манманлик, нобакорликни фош қилишга интилади. Шу боис унинг асарларида кўп жанрлилик кузатилади. У деярли барча жанрларда самарали ижод қилади. Унинг ҳар бир асари ўз даврида ва бугунги кунда ҳам ўз қадр-қиймати ва мавқеини йўқотмай келаётир. Ҳар бир асари томошабинни фикрлашга, хулоса чиқаришга, дунёга теран нигоҳ билан боқишга ундайди. “Ойимқиз Сара Сампсон” асари томошабинларда маҳзунлик, кўзёш пайдо қилса, “Минна фон Барнихельм” асари кулдиради, руҳий ором бахш этади. “Эмилия Галотти” трагедияси кўнгилни мусибат оҳангига банд қилса, “Донишманд Натан” асари кишини чуқур ўйга толдиради. Бу эса унинг инсонлар дарду-ҳасратларининг туб илдизларини тушуниб етганлигидан, неки содир бўлмасин, инсонларни ёруғ кунлар сари чорлаганлигидан далолат беради.
Лессинг бошқа ақидалар яратиш мақсадида классицизм ақидаларига қарши курашмайди. Аксинча, драматург сифатида ўз диди ва бадиий имкониятларининг нақадар кенглигини намойиш этади. Драматургнинг “Ойимқиз Сара Сампсон” асарида ҳам инсоннинг эркин эҳтирослари биринчи ўринга олиб чиқилади. Асарда икки маъшуқа орасида гангиб қолган аслзода Мелефонтнинг аянчли тақдири ҳақида ҳикоя қилинади. Унинг биринчи маъшуқаси эндигина унинг тузоғига илинган жабрдийда қиз Сара Сампсонни заҳарлаб ўлдиради. Мелефонт эса қизнинг жасади тепасида ўзини-ўзи нобуд қилади.
Лессинг қаҳрамонлари шу қадар жўшқин ва эҳтирослики, бу томошабин қалбини ларзага солади. Унинг асарларида хатти-ҳаракат анча шиддатли ва кўламлилиги билан ажралиб туради. У ушбу асарида ҳис-туйғу мавжини кўрсатибгина қолмай, инсонларнинг аянчли тақдири орқали жамиятда авж олаётган худбинликнинг асл сабабларини фош этишга интилади. Лессингнинг ҳақиқий қаҳрамони Сара Сампсондир. У худбинликдан холи, ҳақиқий севги соҳибаси, кўнгли пок, инсоний туйғулар эгаси сифатида гавдаланади. Драматург худбин, бебурд кимсага кўнгил қўйган хоксор, юксак ахлоқли бу қизнинг фожеали тақдири мисолида эски ақидаларни маърифатпарварлик мафкураси орқали сиқиб чиқариш кераклигини бадиий ифодалаб беради.
Лессинг 1760–1765 йиллари Береславль шаҳрида дўсти генерал Тауэнцин қўлида губерня котиби бўлиб ишлайди. Бу ерда ўтказган умумевропа урушидан кейинги етти йиллик умри давомида кўрган кечирганларини 1763 йили “Минна фон Барнхельм ёки Сарбознинг бахти” номли комедиясида акс эттиришга киришади. Асар қаҳрамонларини ҳам Германиядаги ҳарбий муҳитдан излаб топади. Немис халқининг миллий бирлиги, яхлитлиги ғояси билан суғорилган мазкур асар биринчи немис комедияси сифатида эътироф этилади. Унда саксониялик Минна хоним билан прус зобити майор Телгейем ўртасидаги самимий муҳаббат тасвири орқали немис князликлари орасидаги ўзаро адоват, қирғинбарот урушлар эл-юртга фақат вайроналик келтирувчи ноинсоний ҳаракатлар экани фош этилади. Прус майори Телгейм таслим бўлган Силезия шаҳрига Пруссия томонидан солинган уруш товонини ўз пули ҳисобидан тўлайди. Унинг рақиб томонга бундай хайр-эҳсон кўрсатишидан шубҳага тушган прус бошлиқлари Телгейм устидан жиноий иш қўзғайдилар. Айбсиз айбдор майор оғир аҳволга тушиб қолган бир пайтда севгилиси Минна келиб, уни терговдан қутқариб қолади. Пьеса севишганларнинг бахтли учрашуви билан якун топади.
Лессинг 1772 йили ўн беш йил аввал режалаштирган “Эмилия Галлотти” фожиасини ёзиб тугатади. Ушбу асар маърифатпарварлик даврида Германияда жабр-зулмга қарши қаратилган биринчи драма сифатида эътироф этилади. Лессинг пьесага ёрқинроқ сиёсий тус бериб, жамият бошқарув тизимининг инсонийликка хилоф асосга қурилганлигини кўрсатиб беради. Асар қаҳрамони шаҳзода Хеттори Гонзаганинг нияти қанчалик беғараз бўлмасин, уни ҳокимият йўлдан оздириб, ўзгаларнинг қўли билан ёвузликка қўл уради. У Апианини ўлдириб, Эмилиянининг ўзини ўзи нобуд қилишига сабабчи бўлади. Эмилия ёвузликка қарши норозилиги ва инсонийлик шаънини ўлим билан тасдиқ этади. Пьеса ёзувчининг ўзи кутган муваффақиятни келтирмайди. Шундан сўнг Лессинг асар ёзмасликка аҳд қилади. Лекин бир неча йилдан сўнг шароит уни бу аҳдидан воз кечишга ундайди. Геце исмли руҳоний билан илоҳиёт хусусида жиддий мунозарага борган Лессинг яна ўзининг синашта минбари-театрига қайтиб “Донишманд Натан” номли сўнги пьесасини 1779 йили ёзиб тугатади. Ушбу асар 1801 йили Веймар театрида қўйилганида, Гёте спектаклга муносабат билдириб “акс этган сабр-тоқат, афсус ва надомат туйғулари халқлар қалбида муқаддас туйғулар бўлиб қолгусидир”, деган фикрларни айтади. Ҳақиқатдан ҳам бу пьеса драматургнинг асарлари орасида жуда таъсирчан бўлиши билан бирга, муаллифнинг маърифий-фалсафий драмага қайтганлигини кўрсатади. Пьеса теран инсоний ғояларга, образларга бойлиги билан саҳнадан мустаҳкам ўрин эгаллайди.
Лессинг пьесада диний тортишувларга урғу бермайди, балки адоватчи руҳоний Гецега ажиб бир олам маънавиятини қарши қўяди. Драматик достон шаклида ёзилган ушбу асарда насронийлардан жабр кўрса-да, насроний қизни катта қилган яҳудий Натаннинг черков пешвоси тазйиқига учраши, қизнинг аланга ичида роҳиб томонидан қутқариб олиниши, охири қиз ва роҳибнинг султон Салоҳиддиннинг ёшлигида йўқолган акасининг фарзандлари бўлиб чиқиши аён этилади. Бир қарашда оддийгина бўлиб кўринувчи воқеа остида рўй берган қонли диний тўқнашувларнинг асорати бўртиб туради. Бу ерда черков Пешвоси (патриарх) Оллоҳ номидан сўзлаб, ўзини насронийликнинг таянчи, фатвочиси тарзида кўрсатади. Роҳиб унга “Натан мурғак бечора болани ота бўлиб балоғатга етказгани учун жазога маҳкумми?”, дея савол бераркан, Пешво “Фарқи йўқ, болани йўқчилик азобидан Оллоҳнинг ўзи қутқаради, Натан насроний қизни ўз билганича катта қилгани учун ўтда ёндирилиши керак”, дея инсонийликни оёғости қилади, кишиларни янги қонли тўқнашувларга даъват этади. Султон Салоҳиддиннинг “Оллоҳ муруввати инсон орқали ижобат топгуси”, деган сўзлари Пешво учун қуруқ сафсата бўлиб қолаверади.
Лессинг асарларида илгари сурилган инсонийлик, маърифатпарварлик ғоялари ўзбек театри назаридан ҳам четда қолмади. 2003 йили “Донишманд Натан” пьесаси шоир ва таржимон Мирпўлат Мирзо таржимасида Ўзбек Миллий академик драма театрида режиссёр Авлиёқули Хўжақулиев томонидан саҳналаштирилди. Театршунос С.Турсунбоев ўзининг “Лессинг билан илк учрашув” мақоласида режиссёр спектаклда образли саҳнавий ечим топганлигини ва бу ечим спектаклнинг яхлитлигини, сунъий, зўракиликдан холилигини таъминлаганлигини эътироф этади. Асар қаҳрамонларидан бири Реха образини Ўзбекистон халқ артисти Гавҳар Зокирова болаларча эркаланиб сўзловчи, ҳаётга энтикиб, завқ-шавқ билан қаровчи беғубор қиз тарзида намоён этади. Ўзбекистон хизмат кўрсатган артист Жамшид Зокиров бош қаҳрамон Натан образини талқин этган. У Натаннинг донишмандлигини кўз-кўз қилиш йўлидан бормайди, аксинча, уни босиқ, қалбан нотинч, хокисор инсон сифатида талқин этади. Актёр Шуҳрат Нуралиев Роҳибнинг шогирди сифатида ўзини-ўзи англаш тарзини, яъни, бир томондан Пешво раъйига бўйин эгиш ва иккинчи томондан ўзини шахс сифатида барбод қилмаслик жиҳатларини очишга ҳаракат қилади. Саҳнада ҳар бир қадамини салмоқлаб ташлаши, амрона сўзлашида Қуддус черкови Пешвосининг қотиб қолган мутаассиб шахс тимсоли Т.Мўминов сиймосида намоён бўлади.
Асосийси, спектаклда Ғарбу Шарқда рўй бераётган қонли можаролар, Оллоҳ номидан сўз очиб, диннинг асл инсонпарварлик моҳиятига буткул зид фанатизм, терроризм, гиёҳвандлик, одам савдоси каби даҳшатларни келтириб чиқарувчи сафсатабоз кимсаларнинг қабиҳона ҳаракатлари намоён бўлади. Инсон умидсиз яшай олмайди. Асар ҳам можаролар барҳам топиб, умидбахш лаҳзалар билан якунланади. Лессингнинг назарий қарашлари ва драматургиясида олға сурилган мақсаднинг юксаклиги ҳам, унинг ижодкор сифатидаги буюклиги ҳам шунда.
Лессингга ушбу пьесанинг 1779 йили нашр этилган нусхасини кўриш насиб этди, холос. У 1781 йили вафот этади. Асар муаллиф вафотидан уч йил ўтгандан кейин саҳналаштирилади. Гейне айтганидек, “Лессинг бутун Германиянинг ғурури, бахти, меҳр-оқибатининг рамзи” сифатида тарихга муҳрланиб қолди. Унинг ижоди немис маърифатпарварлик театри ва драматургиясининг кейинги даври учун дастуруламал бўлиб хизмат қилди.
Фахриддин Абдувоҳидов,
Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти катта ўқитувчиси
«Жаҳон адабиёти» журнали, 2018 йил, 1-сон