Унинг тўлиқ исми Муҳаммад ибн Исо ибн Савра ибн Мусо ибн аз-Заҳҳоқ Абу Исо ас-Сулламий аз-Зарийр ал-Буғий ат-Термизий бўлиб, ҳижрий 209 (мелодий 824) йили Термиз яқинидаги Буғ (ҳозирги Сурхондарё вилоятининг Шеробод тумани ҳудудида жойлашган) қишлоғида ўрта ҳол бир оилада таваллуд топган[1]. Марказий Осиёлик машҳур тарихчи Абу Саад Абдулкарим ас-Самъоний (1113—1167) ат-Термизий Буғ қишлоғида вафот этганлиги учун ал-Буғий тахаллуси билан ҳам аталганини, олимнинг кўп йиғлаганидан умрининг охирларида кўзи ожиз бўлиб қолганлигидан аз-Зарийр (кўзи ожиз) тахаллусини олганлигини ҳам қайд қилади[2]. Лекин эл орасида ат-Термизий номи билан машҳур бўлишига сабаб унинг бутун ҳаёти ва фаолияти (ёшлигидан бошлаб) Термиз шаҳри билан чамбарчас боғлиқ бўлганлигидан, шунингдек, олим туғилган Буғ қишлоғи Термиз шаҳрига яқин бўлиб, маъмурий-идоравий жиҳатдан унга мансуб қишлоқлардан эканлигидан деб изоҳлаш мумкин.

Ат-Термизийнинг оиласи ва ота-онаси ҳақида манбаларда аниқ маълумотлар келтирилмаган. Тарихчилар унинг «Бобом асли марвлик эди, у киши Лайс ибн Сайёр замонида яшаган, сўнг у ердан Термизга кўчиб келган»[3], — деган фикрини келтириш билан чегараланадилар. Шунингдек, ат-Термизийнинг кўзи ожизлиги хусусида ҳам ёзма манбаларда турли-туман маълумотлар келтирилган. Баъзи муаллифлар уни туғма кўзи ожиз бўлган деса, кўпчилик муаллифлар олимнинг кейинчалик, умрининг охирларида кўзи ожиз бўлиб қолганлигини ёзадилар.

Ат-Термизий ёшлигидан ўта тиришқоқ, идрокли ва заковатли бўлганлиги боис ўз тенгдошлари ичида ажралиб турган. Илмга ўта қизиқиши туфайли ўша даврнинг кўпгина илмларини, айниқса, ҳадис илмини чуқур эгаллаган. Термиз, Самарқанд, Марв ва Марказий Осиёнинг бошқа йирик шаҳарларида истиқомат қилган машҳур уламо ва муҳаддислар асарларини қунт билан ўрганган, қўшни Балх ва Ҳайратон шаҳарларидаги илм аҳллари билан илмий алоқалар ўрнатилишига муносиб ҳисса қўшган олимлардан биридир. Ёшлигидан илм-фанга ташна ат-Термизий 850 йилдан, яъни йигирма олти ёшидан бошлаб узоқ юртларга, қатор хорижий мамлакатлар ва шаҳарларга сафар қилади. Жумладан, у Ҳижозда — Макка ва Мадина, Ироқ, Хуросоннинг қатор шаҳарларида кўплаб муҳаддис, уламолар билан мулоқотда бўлиб, улардан таълим олади, қизғин илмий мунозара ва баҳсларда иштирок этади. Тарихчи Шамсуддин аз-Заҳабийнинг таъкидлашича[4], ат-Термизий Миср ва Шомни шахсан зиёрат қилмаган, шу боисдан ҳам бу мамлакатлар уламоларидан билвосита ҳадислар ривоят қилган. Узоқ йиллар давом этган сафарлари чоғида ат-Термизий нафақат ҳадис илмидан, балки илм ал-қироат, ал-баён, фиқҳ, тарих каби фаннинг бошқа соҳалари ҳамда кўплаб устозлардан сабоқ олади.

Шу билан бир қаторда ат-Термизий пайғамбар алайҳиссалом ҳадисларини тўплашга алоҳида эътибор билан қарайди. Бу борада у ҳар қандай қийинчиликларга бардош беради. У ўзи ўқиган ёки бирор ровийдан эшитган ҳадисини алоҳида қоғозларга қайд этиб борар, уларнинг асли ва иснодини изчиллик билан аниқлаб тўғрилигига тўлиқ ишонч ҳосил қилсагина махсус қоғозларга қайд этарди. Ҳадисларнинг тўғрилигига шубҳа бўлганда уларни алоҳида ажратиб ёзарди. Шу тариқа ҳадислар саҳийҳ (тўғри, ишончли), ҳасан (яхши, маъқул), заийф (бўш, ишончсиз), ғарийб (ғалати) каби хилларга ажратилган.

Ҳадис илмини эгаллашда ва такомиллаштиришда имом ат-Термизий ўз даврининг машҳур муҳаддисларидан таҳсил олди. Унинг устозларидан Имом ал-Бухорий, Имом Муслим ибн ал-Ҳажжож, Абу Довуд, Қутайба ибн Саъид,  Исҳоқ ибн Мусо, Маҳмуд ибн Ғийлон, Саид ибн Абдурраҳмон, Муҳаммад ибн Башшор, Али ибн Ҳажар ал-Марвазий, Аҳмад ибн Мунийъ, Муҳаммад ибн ал-Мусанно, Суфён ибн Вақийъ ва қатор таниқли муҳаддисларни кўрсатиш мумкин[5].

Имом ат-Термизий ўз даврининг етук муҳаддиси сифатида кўпгина шогирдларга устозлик ҳам қилган. Унинг шогирдларидан Мақҳул ибн ал-Фазл, Муҳаммад ибн Маҳмуд Анбар, Абу ибн Муҳаммад ан-Насафюн, Ҳаммод ибн Шокир, Хайсам ибн Кулайб аш-Шоший, Аҳмад ибн Юсуф ан-Насафий, Абул-Аббос Муҳаммад ибн Маҳбуб ал-Маҳбубий каби етук олимларни кўрсатиш мумкин[6]. Юқорида кўриб ўтганимиздек, ат-Термизийнинг устоз ва шогирдлари орасида турли мамлакат ва элат вакиллари борлиги сезилиб турибди. Шу нуқтаи-назардан қаралганда, узоқ ўтмишда ҳам илм-фаннинг тараққиёти ва маърифат уруғларини тарқатиш борасида турли ўлкаларнинг вакиллари якдил бўлиб фаолият кўрсатиб самарали ҳамкорлик қилганликлари, умумбашарий қадриятлар равнақи йўлида ҳақиқий байналмилаллик руҳи мавжуд бўлганлиги ҳозирги давримиз учун ҳам ибратли бир ҳолдир.

Ат-Термизий зеҳнининг ўткирлиги ҳамда қувваи-ҳофизаси кучлилиги хусусида тарихий манбаларда кўплаб мисоллар, ривоятлар келтирилади. Жумладан, араб тарихчиси Шамсуддин аз-Заҳабийнинг (1274—1347) «Тазкират ул-ҳуффоз» («Ҳофизлар ҳақида тазкира») номли асарида қуйидаги ҳикоя келтирилади: Абу Исо Муҳаммад ат-Термизий Маккага ҳажга бораётганида йўлда машҳур муҳаддислар билан мулоқотда бўлади ва уларнинг биридан ҳадислардан сабоқ беришини илтимос қилади. У олим: «Бўлмаса қоғоз-қалам ол», деган. Аксига олиб шу пайт ат-Термизий қалам топа олмаган ва олим рўпарасида ўтириб эшитган ҳадисларини ёзиб олаётгандек қоғоз устида қўлини ҳаракат қилдираверган. Олим эса турли-туман ҳадислардан етмишга яқинини ҳикоя қилган. Шу орада олим қоғозга қараб унда ҳеч қандай ёзув йўқлигини кўрган ва ат-Термизийнинг бу ишидан жаҳли чиққан. Ат-Термизий шунда бамайлихотир «Сиз айтган ҳадисларингизни ёддан айтиб берайми?», — дегану ҳозиргина олимдан эшитган ҳадисларнинг ҳаммасини бирин-кетин такрор айтиб берган. Ат-Термизийнинг хотираси кучлилигидан ўша олим ҳайратга тушиб қойил қолганлигини билдирган.

Бу хусусда яна бир ҳикоя ат-Термизийнинг сўзига асосланиб келтирилади: Маккага кетаётганимда бир шайх тўплаган ҳадислардан икки қисмини ёзиб олган эдим. Тасодифан ўша шайх билан учрашиб қолдим. Ёзиб олинган ҳадислар мазмунан уларга ўхшаш-у, бироқ бошқа ҳадислар экан. Салом-аликдан сўнг ҳадисларни айнан унинг ўз оғзидан эшитишни илтимос қилдим. У рози бўлиб, ҳадисларни ҳикоя қила бошлади. Кейин менга қараб қўлимдаги оқ қоғозни тоза, яъни ҳеч нарса ёзилмаган ҳолда кўргач: «Бу қилиғинг учун мендан уялмайсанми?», — деди. Мен маъзурона ҳолда бор ҳақиқатни айтиб: «Сиз ҳикоят қилган ҳадисларнинг ҳаммасини ёддан биламан», дедим ва уни бирин-кетин сўзма-сўз айтиб бердим. Шайх эса сўзларимга ишонқирамасдан «Нима, менинг ҳузуримга келишдан олдин уларни махсус ёдлаган эдингми?», — деди. «Йўқ», деб жавоб қилиб: «Агар сўзларимга ишонмасангиз, бошқа ҳадислардан айтинг», дедим. Шунда у ўзининг ғаройиб ҳадисларидан қирқтасини ҳикоя қилди. Мен унга уларни ҳам бошдан охир бирма-бир айтиб бердим. Шунда у: «Сенга ўхшаганини ҳеч қачон кўрмаган эдим»[7], — деди.

Ат-Термизий кўплаб хорижий мамлакатларга қилган сафар чоғида ҳадисларни тўплаб, китоблар таълиф қилишга ҳам киришган. Сафардан қайтгач, олиму фузалолар билан илмий мунозараларда қатнашади, кўплаб шогирдларга устозлик қилади. Айниқса, машҳур муҳаддис аллома ал-Бухорий билан кўплаб илмий баҳслар юритиб ундан истифода қиладики, бу ҳақда ат-Термизий ўзининг «Ал-Илал» китобида ҳам ёзади. Ат-Термизийнинг кўпчилик таснифлари, жумладан, унинг машҳур асари «Ал-Жомиъ» ҳам ўз ватанига қайтганидан кейин яратилган. Имом ат-Термизий 892 йилда Термиз яқинидаги Буғ қишлоғида вафот этган ва шу жойда дафн қилинган.

АТ-ТЕРМИЗИЙ АСАРЛАРИ

Ўз ижодий фаолияти даврида ат-Термизий ўндан ортиқ асарлар яратди. Унинг маданий меросида, шубҳасиз, «Ал-Жомиъ» асари катта аҳамиятга эгадир. Бу асар «Ал-Жомиъ ас-саҳийҳ» («Ишончли тўплам»), «Ал-Жомиъ ал-кабийр» («Катта тўплам»), «Саҳийҳ ат-Термизий», «Сунан ат-Термизий» («Термизий суннатлари») номлари билан ҳам юритилади[8].

Муаллифнинг йирик асарларидан яна бири «Аш-шамоил ан-набавиййа» («Пайғамбарнинг алоҳида фазилатлари»)дир. Бу асар «Аш-шамоил муҳаммадиййа», «Аш-шамоил фи шамоил ан-набий саллоллоҳу алайҳи вассаллам»[9] номлари билан ҳам аталади. Ушбу асар Саудия Арабистонида истиқомат қилган ватандошимиз Саид Маҳмуд Тарозий (у 1992 йили вафот этган) томонидан ўзбекчага ўгирилган (араб алифбосида ва кириллчада Тошкентда бир неча бор нашр қилинган)[10]. «Китоб ат-таърих», «Китоб ал-илал ас-сағийр ва ал-илал ал-кабийр», «Китоб уз-зуҳд» («Тақво ҳақида китоб»), «Китоб ал-асмо вал-куна» («Ровийларнинг исми ва лақаблари ҳақида китоб»), «Ал-илал фил-ҳадийс» («Ҳадислардаги иллатлар ёки оғишлар ҳақида»), «Рисола фил-хилоф вал-жадал» («Ҳадислардаги ихтилоф ва баҳслар ҳақида рисола»), «Асмо ус-саҳоба» («Пайғамбар саҳобаларининг исмлари»)[11] шулар жумласидандир.

«АЛ-ЖОМИЪ АС-САҲИЙҲ»

Ат-Термизийнинг ижодий фаолиятида яратилган асарлари ичида «ал-Жомиъ ас-саҳийҳ» («Ишончли тўплам») энг асосий ўринни эгаллайди. Ушбу асар юқорида қайд қилганимиздек, «ал-Жомиъ ал-кабийр», («Катта тўплам»), «Саҳийҳ ат-Термизий», «Сунан ат-Термизий» («Термизий суннатлари») каби номлар билан ҳам юритилади. Тарихчи Ибн Хажар ал-Асқалонийнинг ёзишича, ат-Термизий ушбу асарини 270 ҳижрий (884 мелодий) йилда, яъни қарийб олтмиш ёшларида, илм-фанда катта тажриба орттириб, имомлик даражасига эришгандан кейин ёзиб тугатган[12].

Ушбу асар қўлёзмалари дунёнинг бир қанча шаҳарларида, шунингдек, ўзимизда, Ўзбекистон Фанлар Академияси, Абу Райҳон Беруний номли Шарқшунослик институтида ҳам сақланмоқда. Муҳим манба сифатида «Ал-Жомиъ ас-саҳийҳ» бир неча марта нашр қилинган. Бунга далил сифатида 1283 (1866) йили Митоҳда, 1292 (1875) йили Қоҳирада, шунингдек, 1980 йили Байрутда нашр этилганлигини кўрсатиш кифоя. Ат-Термизийнинг бу муҳим асарига бир қатор шарҳлар ҳам ёзилган бўлиб, улардан ибн ал-Арабий (вафоти 543 ҳижрий, 1148 мелодий йили) номи билан машҳур бўлган имом ҳофиз Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулла ал-Ашбилийнинг «Оридат ал-Аҳвазий ала китоб ат-Термизий» номли 13 жузъ (қисм)дан иборат шарҳларини келтириш мумкин. Ушбу шарҳ дастлаб 1931 йидда Қоҳирада нашр қилинган. Имом Ҳофиз Абу Али Муҳаммад Абдурраҳмон ибн Абдураҳим ал-Муборакфурий (1283—1353) қаламига мансуб яна бир шарҳ ҳам «Туҳфат ул-Аҳвазий бишарҳи ат-Термизий» деб аталади. Тўрт жузъдан иборат бўлган бу асар 1979 йилда Байрутда нашр қилинган (Ҳиндистон нашри ҳам мавжуд). Мисрлик олим ва адиб Жамолиддин Абдурраҳмон ибн Абу Бакр ас-Суютийнинг (1445—1505) ат-Термизий асарига ёзган шарҳи «Қут ал-муғтазий ала Жомиъ ат-Термизий» (ундан икки қисми нашр қилинган), деб аталган.

Булардан ташқари Муҳаммад ибн Абдуқодир Абу ат-Таййиб ал-Маданийнинг «Шарҳ Сунан ат-Термизий», Аҳмад Муҳаммад Шокирнинг «Таҳқийқ ва шарҳ Жомиъ ат-Термизий» (ўндан икки қисми 1937 йидда Мустафа ал-Бобий ал-Ҳалабий томонидан нашр қилинган), Муҳаммад Юсуф ал-Баннурийнинг «Маориф сунан шарҳ сунан ат-Термизий» (унинг биринчи қисми 1963 йилда Покистонда нашр килинган), Сирож Аҳмад ас-Сарҳандийнинг «Шарҳ сунан ат-Термизий» номли форсча шарҳи, шунингдек Рашиб Аҳмад ал-Кануҳийнинг «Ал-кавкаб ад-дуррий ала ат-Термизий» (Ҳиндистонда чоп этилган), Муҳаммад Анваршоҳ ал-Кашмирийнинг икки жузъдан иборат «Ал-Урф аш-шазий ала Жомиъ ат-Термизий» (бу асар ҳам Ҳиндистонда чоп этилган) ва ниҳоят Абул-Ҳасан Муҳаммад ибн Абдулҳодий ас-Санадийнинг (у 1138 йилда вафот этган) «Ҳошия ала сунан ат-Термизий»[13] каби шарҳларини кўрсатиш мумкин.

Аввал эслатиб ўтганимиздек, ҳижрий учинчи аср (мелодий тўқкизинчи аср) ҳадис илмининг ривожида олтин давр ҳисобланади. Дастлаб бу даврда яшаб ижод қилган Имом ал-Бухорий, Имом Муслим каби алломаларнинг сермаҳсул фаолияти катта аҳамият касб этади.

Ўз устозлари Имом ал-Бухорий, Имом Муслим асос солган хайрли ишни Имом ат-Термизий чуқур масъулият ва катта идрок билан давом эттирди. Ҳадисшуносликнинг илмий асосда ривожланишига улкан ҳисса қўшиб, мусулмон дунёсидаги энг нуфузли муҳаддислардан бири даражасига кўтарилди. Абу Исо ат-Термизийнинг шоҳ асари бўлмиш «Ал-Жомиъ ас-саҳийҳ» олим машаққатли меҳнатининг маҳсули сифатида ҳадис илмида катта аҳамиятга эга. Энг аввало шуни айтиш керакки, муаллиф ўз асарини алоҳида-алоҳида бобларга бўлади, имкони борича ҳар бир ҳадис ровийларини келтиради. Ҳар бир ҳадисдан кейин унинг ишончли ёки ишончсизлик даражасини аниқлаб алоҳида кўрсатади. Олдинроқ биз асарини «Ас-сунан» («Суннатлар») номи билан («Сунан ат-Термизий») аталишини ҳам эслатиб ўтгандик[14]. Бу ном билан аталишига асосий сабаблардан бири — унда фиқҳ масаласига доир аҳком ҳадислар жуда кўп келтирилган. Шулар билан бир қаторда асарда панд-насиҳат, ахлоқ-одоб, гўзал хулқу фазилатлар хусусида ҳам жуда кўп ҳадиси шарифлар келтирилганки, бу даражадаги ҳадислар ҳеч бир муаллиф асарида учрамайди, десак муболаға бўлмайди.

Таркибий жиҳатдан асар қуйидаги бобларга бўлинади. Ундан таҳорат, салот (намоз), закот, рўза, ҳаж, жаноза, никоҳ, эмизиш, талоқ, савдо-сотиқ, қозилик аҳкомлари, товон тўлаш, меъёр, сайд, қурбонлик, назр-нузур, иймон, сийратлар, жиҳод, кийим-кечак (либос), таомлар, ичимликлар (ал-ашриба), хайр-эҳсон ва саховат, табобат, фарзлар, васиятномалар, хайрихоҳлик ва тақдир, хуружу фитналар, башоратлар, шаҳодатлар, зоҳидлар, жаннат ва жаҳаннам сифатлари, илм, изн сўраш, одоб ва ахлоқ, масаллар, Қуръон фазилатлари, қироат, тафсир, дуолар, маноқиблар (фазилатлар), иллатлар ҳақидаги боблар келтирилган[15].

Мана шу боблар асарда сарлавҳа тарзида бўлинган бўлиб, бобга доир ҳадислар бўлим мазмунини тўла-тўкис ифодалайди. Ушбу бобга доир масала бўйича муаллиф бир қанча ҳадисларни келтиради, сўнг бу масала юзасидан бошқа уламою фақиҳларнинг фикрларини ҳам батартиб баён этади. Ундан кейин ривоят қилинган ҳадиснинг саҳийҳ, ҳасан, заиф ёки ғариблиги даражасига ўз муносабатини билдиради. Шундан сўнг ҳадис ровийлари, санадлари ва санаднинг ўз ичига олган иллатлари хусусида ўз фикрини билдиради.

Юқорида айтилган фикримизга мисол тариқасида Абу Исо ат-Термизийнинг «Ал-Жомиъ ас-саҳийҳ» асарида «Таҳорат» бобида «Сафардаги ва бир жойда муқим турган киши маҳсисига масҳ тортиши» ҳақида келтирилган бир ҳадис хусусида муфассал тўхталамиз.

«Бизларга Қутайба сўзлаб берди, унга Абу Увона ривоят қилган, у Саъйид ибн Масруқдан, у Иброҳим ат-Тайамийдан, у Амир ибн Маймундан, у Абу Абдуллоҳ ал-Жадалийдан, у Хузайма ибн Собитдан, у пайғамбар алайҳиссаломдан ривоят қиладилар. Расули акрамдан маҳсига масҳ тортиш ҳақида савол билан мурожаат қилганларида, пайғамбар алайҳиссалом: «Сафардаги киши учун уч кеча-кундуз, бир жойда муқим киши эса бир кеча-кундуз ўз маҳсисига масҳ тортади», деб жавоб қилганлар. Яҳё ибн Муъийн масҳ ҳақидаги Хузаймадан ривоят қилган ушбу ҳадисни саҳийҳ (ишончли) дейдилар. Юқорида зикри ўтган Абу Абдуллоҳ ал-Жадалийнинг исми эса Абу ибн Абд бўлиб, баъзан уни Абдураҳмон ибн Абад ҳам деб аташар эди.

Имом Абу Исо ат-Термизий айтадилар: «Бу ҳадис ҳасан (маъқул) ва саҳийҳдир». Шу боб ҳақида Али, Абу Бакр, Абу Ҳурайра, Сафвон ибн Уссол, Авф Ибн Молик, Ибн Умар ва Жарийрдан ривоят этилган ҳадис бор. Бизларга Худод ривоят қилди, у Абул Аҳвасдан, у Осим ибн Аби ан-Нужуддан, у Зар ибн Хубайшдан, у Сафвон ибн Уссоддан, у айтди: «Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васаллам сафарида бирга бўлган чоғларимизда бизларга уч кечаю уч кундузгача чориқ — маҳсиларимизни ечмасликка буюрардилар. Фақат жунуб бўлгандагина ечиб, катта ва кичик таҳорат синганда ҳам, уйқудан кейин ҳам ечмас эдик». Абу Исо ат-Термизий айтдилар: бу ҳадис саҳийҳ ва ҳасандир. Ал-Ҳакам ибн Утайба ва Ҳаммод Иброҳим ан-Нахайидан, у Абу Абдуллоҳ ал-Жадалийдан, у Хузайма ибн Собитдан ривоят қилган ҳадис саҳийҳ эмас. Али ибн ал-Мадийний хабар беради: «Менга Яҳё Ибн Саъйид айтди, унга Шуъба шундай деган: Иброҳим ан-Нахайи «Масҳ» ҳақидаги ҳадисни Абу Абдуллоҳ ал-Жадалийдан ҳеч қачон эшитмаган. Заида Мансурдан эшитганига таяниб шундай дейди: «Биз Иброҳим ат-Тайамийнинг ҳужрасида ўтирган эдик, бизлар билан бирга Иброҳим ан-Нахайи ҳам бор эди. Шунда Иброҳим ат-Тайамий бизларга ҳадис ривоят қилди, у Амр ибн Маймундан, у Абу Абдуллоҳ ал-Жадалийдан, у Хузайма ибн Собитдан, у пайғамбар алайҳиссаломдан «Маҳси — чориққа масҳ тортиш» ҳақидаги ҳадис эди. Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий: «Ушбу бобдаги энг маъқул ҳадис Сафвон ибн Уссол томонидан ривоят этилган ҳадисдир», дейдилар.

Абу Исо ат-Термизий айтадилар: Масҳ бобидаги бу сўз пайғамбар алайҳиссаломнинг аксари саҳобаи уламолари ва тобеъинлари ҳамда улардан сўнг ўтган Суфён, Ибн ал-Муборак, аш-Шофиъий, Аҳмад ва Исҳоқ каби фуқаҳоларнинг сўзларидир. Улар: «Бир жойда муқим турган киши бир кеча-кундуз, сафардаги киши эса уч кеча-кундузгача масҳ тортади», дейдилар. Баъзи бир аҳли илмлардан ривоят қилишларича, улар маҳс — чориққа масҳ тортишда муддатни белгиламайдилар. Бу Молик ибн Анаснинг сўзидир. (Аммо) Абу Исо ат-Термизий айтганлар: «(Масҳ тортишда) вақт (муддат) белгилаш ва унга риоя қилиш тўғридир». Дарҳақиқат, ушбу ҳадис (аввал зикр қилинганидек) Сафрон ибн Уссолдан ривоят қилинган эди[16].

Муаллиф ровийларнинг фикр-мулоҳазалари, пайғамбар алайҳиссаломга яқин бўлган саҳобалар ва бошқа уламолар фикрига таяниб ҳадис ҳақидаги фикрларини баён этади. Асарга киритилган бир неча минг ҳадисни шундай тадқиқ қилиш муаллифдан тинимсиз меҳнат, сабр-тоқат, иродани талаб қилганлигини тасаввур қилиш қийин эмас.

Чунончи, ат-Термизий китобларида бу хилдаги ҳадисларнинг бирмунча кўплиги унинг беназир изланишларидан далолатдир. Ушбу асар ҳақида муаллифнинг ўзи ҳам: «Ал-Жомиъ»ни ёзиб тугатиб Ҳижоз, Ироқ ва Хуросон олимларига кўрсатганимда, улар уни мамнунлик билан бир овоздан маъқул топдилар. Ростдан ҳам кимнинг хонадонида бу китоб бўлса, гўёки бу уйда пайғамбар алайҳиссаломнинг ўзлари сўзлаётгандек[17], — деб ёзади.

Машҳур олим Тошкўбрийзода Имом ат-Термизий фаолиятига юқори баҳо бериб шундай ёзади: «Имом ат-Термизийнинг ҳадис илми соҳасида кўплаб таснифотлари бор. Ул зотнинг «Ас-Саҳийҳ» асари ушбу китобларнинг энг яхшиси ва ғоят фойдалисидир. Бу китобда «саҳийҳ», «ҳасан», «ғарийб» каби турли хилдаги ҳадислар баён этилади. Китобнинг «Китоб ал-илал» қисми иллатли ҳадисларга бағишланган ҳолда фойдали мулоҳазаларни ўз ичига олган. Ушбу асарни мутоала қилган ҳар бир киши унинг ноёб дурдоналаридан бебаҳра қолмайди»[18].

Ат-Термизий замонидаги олимлар унинг ҳадис илмидаги хизматларини юксак баҳолаганлар. Ҳадис имомларидан бири Абдураҳмон ибн Муҳаммад ал-Идрисий «ат-Термизий ҳадис илмида иқтидо қилинадиган имомлардан биридир», деб ёзса, Тақиуддин ибн Таймия «Абу Исо ат-Термизий биринчи бўлиб ҳадисларни саҳийҳ, ҳасан, заифга тақсим қилган олимдир», деб гувоҳлик беради.

Ҳофиз ибн Ражаб ўзининг «Шарҳ илал ал-Жомъ» номли китобида «билгилки, Имом ат-Термизий биринчилардан бўлиб ўз китобларида ҳадисни саҳийҳ, ҳасан ва ғарийбга бўлганлар»[19], деб алломанинг ҳадис илмидаги хизматларини алоҳида таъкидлайди. Ат-Термизий асарининг барчага — кенг оммага фойдаси ҳақида ал-Ҳофиз Абул-Фазл Муҳаммад ибн Тоҳир ал-Муқаддасий (у 507-ҳижрий — 1113 мелодий йилда вафот этган) «мен учун Имом ат-Термизийнинг «ал-Жомиъ» таснифи Имом ал-Бухорий ва Имом Муслим ибн ал-Ҳажжож асарларидан кўра ҳам фойдалироқдир. Чунончи ал-Бухорий ва Муслимнинг китобларидан кўпинча фақат ўқимишли, зиёли кишиларгина фойдаланади. Аммо Абу Исо ат-Термизийнинг асаридан эса ҳар бир истаган киши бемалол фойдалана олади»[20], — деб ёзган эди.

Шу нарсани алоҳида қайд этиш зарурки, Имом ат-Термизийнинг ушбу асарида ҳадис илмининг турли масалалари каби ровийлар масаласига ҳам алоҳида эътибор берилган. Бу жиҳатдан мазкур асар муаллифнинг бошқа асарларидан тубдан фарқ қилади.

Имом ат-Термизий асарининг ушбу фойдали томонлари хусусида ал-Ҳоким ан-Найсобурий «ал-Мадхал ило маърифат китоб ал-иқлийл»[21], ал-Муқаддасий «Шурут ал-аиммат ас-ситта»[22] каби асарларида алоҳида таъкидлаб ўтган. Шу билан бирга ҳадис илмининг истилоҳларини яратишда ҳам Имом ат-Термизийнинг ҳиссаси катта. Ҳадис илмига доир истилоҳларни ўрганишда асосий манбалар ҳисобланган «Уълум ал-ҳадийс» («Ҳадис илмлари») китобларида учрайдиган барча истилоҳлар «ал-Жомиъ» асарида кенг кўламда келтирилган. Ат-Термизий услубига тақлид қилиб асар яратган муаллифлардан Имом ад-Доруқутнийни (995 йилда вафот этган) кўрсатиш мумкин. У ўзининг улкан асари «ас-Сунан»ни яратишда ҳадисларни турли тоифаларга ажратиб, уларни саҳийҳ, ҳасан ва заиф даражаларда келтиради. Шунингдек, Имом Абдулазим ал-Мунзирий (1258 йидда вафот этган) ҳам «Ат-Тарғийб ват-тарҳийб»да Имом ат-Термизий услубидан юриб ҳар бир ҳадис ҳақида алоҳида фикр юритади. Имом ат-Термизий ҳақида аллома ал-Идрисий «ал-Жомиъ», «Тарихлар», «ал-Илал» каби буюк асарлар тасниф этди. Ҳифзда (ёдлашда) у ҳақида масаллар келтирадилар»[23]. Муаррих Ибн ал-Асир унинг ҳақида: «Ҳадис илмида иқтидо қилинадиган буюк олимлардан бири, у энг буюк ҳофизлардан ҳам саналади»[24], деб ёзган.

Имом ат-Термизий ўз устози ва сафдоши Имом ал-Бухорий суҳбатида бўлганда у ат-Термизийга «Мен сендан кўрган фойда сен мендан кўрган фойдадан кўпроқ»[25], деб унинг билими ва ақл-идрокига юксак баҳо берган. Мана шу келтирилган фикр-мулоҳазалардан кўриниб турибдики, Имом ат-Термизий ҳадис илмининг равнақига муносиб ҳисса қўшган буюк аллома бўлган. Шу билан бир қаторда Имом ат-Термизий фаолиятига бир қадар таъна билан қараган олимлар ҳам бўлган. Уни саҳийҳ ва ҳасан ҳадислар даражаси (рутбаси)ни аниқлашда бироз кўнгли бўш, илтифотли бўлган. Бу шундан иборатки, баъзи бир саҳийҳ ёки ҳасан ҳадислар ушбу даражага лойиқ бўлмаса ҳам уларни саҳийҳ ва ҳасан деб қабул қилган дейилади. Мана шундай ат-Термизийга таъна билдирганлардан бири тарихчи Шамсуддин аз-Заҳабий бўлиб, у ўз асари «Мийзон ал-эътидол»да бу эътирозини билдирган[26]. Лекин Имом ат-Термизий ижодини чуқур ўрганган қатор тадқиқотчилар аз-Заҳабий эътирозлари аксар ҳолда асоссиз эканлигини илмий, асосли хулосалар билан исботлаган[27]. Айни вақтда Имом ат-Термизийнинг ўзи ҳам ушбу асарни ёзиб тугатгач, ўз даврининг етук олимлари ҳукмига ҳавола этган ва улар муҳокамасидан ўтказган. Бу ҳақда аллома шундай ҳикоя қилади: «Ушбу асаримни тасниф этиб бўлгач, ал-Ҳижоз уламоларига тақдим этдим, улар маъқулладилар, кейин Ироқ уламоларига кўрсатдим, улар ҳам маъқулладилар, сўнг Хуросон уламоларига кўрсатганимда, улар ҳам маъқул топдилар»[28].

Ҳадис илми билан шуғулланган муҳаддислар ҳадисларни бобларга бўлиш (табвийб)га, тарожум ва унвонлар (ановийн)га алоҳида эътибор берганлар. Бу масалалар муаллифдан юксак салоҳиятни талаб қилади. Бобларга бўлиш масаласи яхши ҳал бўлган асарларнинг, бир томондан, илмий аҳамияти катта бўлса, иккинчи томондан, бу зайлдаги асарлар улкан амалий аҳамиятга ҳам моликдир. Чунончи, ундан фойдаланувчи ҳар бир киши истаган масала бўйича керакли маълумотга эга бўлиши мумкин. Мана шу тарздаги илмий-амалий аҳамиятга молик олти китоб энг ишончли манба ҳисобланади. Улар олти китоб (кутуб ситта) ёки олти саҳийҳ китоблар (ас-сиҳоҳ ас-ситта) номли билан аталади: ал-Бухорийнинг «Саҳийҳ», Муслим ибн Ҳажжожнинг «Саҳийҳ», ат-Термизийнинг «ал-Жомиъ», Абу Довуднинг «ас-Сунан», ан-Насоийнинг «ал-Мужтабо» ёки «ас-Сунан» ва Ибн Можа ал-Қазвинийнинг «ас-Сунан» асарлари.

Имом ат-Термизий ҳадисларни бобларга булиш (табвийб)да икки хил услубга таянди.

Биринчи услуб: Бир мавзуга, масалан, таҳорат, закот, никоҳга оид турли-туман масалалар ва бобларни ўзида мужассам қилган ҳадисларни умумий бир унвон (сарлавҳа) остида келтиради… Масалан: Абвоб ат-таҳорати аън Расулуллоҳ (Расулуллоҳ айтганларидан таҳоратга оид боблар), Абвоб аз-закот аън Расулуллоҳ («Расулуллоҳ айтганларидан закотга оид боблар») ва ҳоказо.

Иккинчи услуб: Муайян масалага оид бир ёки бир неча ҳадисларни муаллиф далолат учун махсус унвон (сарлавҳа) ва бобда келтиради. Бундай ҳолларда ат-Термизий ушбу боб мазмунига оид бош сўзга таяниб ёзади. Масалан: «Боб мо жоа фис-сивок» («Мисвок (тиш тозаловчи) хусусида келган ҳадис…»).

Имом ат-Термизий ҳадислар мавзу баёнида боб (кўплиги абвоб) иборасини қўллаган бўлса, айни шу мақсадда Имом ал-Бухорий эса «китоб» лафзини ишлатган. Ат-Термизий муқаррар равишда ҳар сафар боб (абвоб)дан кейин «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам» иборасини қўшиб келтиради.

Бу ўринда ҳар бир боб таржимасида Имом ат-Термизий қўллаган тариқа (йўл, услуб)ни билиш алоҳида аҳамият касб этишини таъкидлаш зарур, чунки мана шу тарожумлар охир-оқибатда муаллифнинг жидди-жаҳди, унинг иқтидори ва қолаверса фиқҳий чуқур билимини ҳам ифодалайди. Мана шу масалани муайян даражада ўрганиш Имом ат-Термизий тарожумларини уч турга бўлишни тақозо этади:

Биринчидан, тарожуминг зоҳирий тариқасини, бу унинг мазмунидан очиқ ойдин англашилиб у ҳақда ҳеч бир фикрлаш ва мулоҳазага эҳтиёж бўлмайди. Иккинчидан, истинботий (тадқиқ қилиб ўрганиладиган) тарожумларки, уларнинг муайян даражада (чуқур ёки бир қадар юзаки) баҳс ва тафаккур воситасида ўша боб мазмунига мослиги идрок этилади. Учинчидан, мурсалий (бўш, очиқ) қолдирилган тарожумлар бўлиб, унда ҳадиснинг мазмунига ишорат қиладиган унвон (сарлавҳа) бўлмай фақат «боб» ибораси билан чегараланади. Мана шу уч тарийқа (йўл, услуб) тарожумлар Имом ат-Термизийнинг «ал-Жомиъ», шунингдек, Имом ал-Бухорийнинг «Саҳийҳ ал-Бухорий» асарида ҳам мавжуддирки[29], бу тақсимлаш услуби тарожумларни чуқур тадқиқ этишда катта аҳамият касб этади.

Энг аввало зоҳирий тарожумлар (ат-тарожум аз-зоҳира) ҳақида гапирадиган бўлсак, бу хилдаги тарожумлар ат-Термизийнинг асарида аксар ҳолларда учраб, ҳатто унинг асари, баъзи муаллифлар алоҳида таъкидлаганларидек[30], бу йўналишдаги энг қулай асарлардан саналган. Чунончи, ат-Термизий асари билан танишган ҳар бир илм толиби бу ҳолни осонликча фаҳмлайди. Муаллифнинг «мо жоа» (тааллуқли, доир) ёки кўп ҳолларда «бобун мо жоа фи казо» («фалон масалага доир боб») деб алоҳида таъкидлаши мазкур тарожумнинг мазмун-моҳиятини аниқ кўрсатади. Ушбу ибора Имом ал-Бухорий фаолиятида ҳам, гарчанд кам ҳолларда бўлса-да, кузатилади.

Имом ат-Термизий фаолиятида кўп учрайдиган ушбу хилдаги тарожумлар муайян мақсадларга қаратилган ва маълум маъноларни англатади. Ушбу масалада Имом ат-Термизий маслакларини Имом ал-Бухорий маслаклари билан муқояса қилишликнинг илмий аҳамияти борлигининг гувоҳи бўламиз.

Имом ал-Бухорий ва Имом ат-Термизий асарлари зоҳирий тарожумларнинг қатор маслакларида бир-бирига муштарак эканлигини кўрамиз. Бу ҳол қуйидаги масалаларда аён бўлади:

1. Умумий хабарий (ҳикоят) сийғага эга тарожум бўлиб, бунда тарожум, бобнинг мазмунини умумий бир хабар, эхтимоллик ҳолатига ишорат қилиб сўнгра бобда келтирилган ҳадис орқалигина асил мақсад аён бўлади. Бу ҳол аввалроқ қайд қилганимиздек, Имом ат-Термизийда кўп учраб, Имом ал-Бухорийда камроқ келтирилади.

Ат-Термизийнинг «Ал-Жомиъ» асаридан бир мисол келтирамиз. Асарда муаллиф «Бобун мо жоа фис-сивок» (Сивок) тишковлагич, мисвок хусусидаги бобга доир «Агарки умматимга қийин бўлмаганда эди ҳар бир намоздан олдин мисвок билан тишларини тозалашни буюрардим»[31], деган ҳадис билан тасдиқлайди-ки, бу билан асл мурод-мақсадини аниқ баён қилади. Ёки бўлмаса кийим ҳақидаги бобларда «Бобун мо жоа фил-ҳарийр ваз-заҳаб» («шойи ва тилло хусусидаги боб»)га доир Абу Мусо ал-Ашъарийнинг ривояти асосида Расулуллоҳнинг «Шойи (ҳарийр) ва тилло буюмларни кийишни умматимнинг эркакларига ҳаром ва аёлларига ҳалол қилганлигини»[32] ҳадисга таяниб таъкидлайди.

2. Хос (махсус) хабарий (ҳикоят) сийғага эга тарожум бўлиб, бундаги боб масалани аниқ ифода қилади.

Бунга мисол тариқасида Имом ат-Термизий асаридан салот (намоз) ҳақидаги ҳадисларни келтириш мумкин[33].

3. Савол тарзидаги сийғага эга тарожум (ат-тарожума би-сийғатил-истифҳом) — бу шундай ҳолатки, бунда боб тарожумаси савол (истифҳом) тарзидаги иборалардан ташкил топади. Бу маслак Имом ал-Бухорий ижодида кўпроқ ва дақийқ услубда қўлланилган, Имом ат-Термизийда эса нисбатан кам ҳолларда учрайди. Уламоларнинг фикрича, бу тарздаги тарожумлар асосан ихтилофли ва баҳсли масалаларга доир бўлиб, масалан, Имом ат-Термизий ўз асарида келтирган (намоз пайтида нуҳуд (саждадан туриш) қандай бўлиши керак ҳақидаги бобга доир»[34] ни кўрсатиш мумкин. Турли мазҳаблар (масалан, шофеъийлар ва ҳанафийлар) ўртасида ушбу масалада муайян ихтилоф бўлиб, бу ҳақда муаллиф ҳам ўз асарида кўрсатиб ўтган.

4. Боб ҳадисдан иқтибос этиб олинган тарожум ёки тўлиғича ҳадиснинг сўзлари бобда келган тарожумда қисман ёки тўлиғича ривоят қилинади. Бу фикрни Имом ат-Термизий одоб ҳақида келтирган бир ҳадисда яққол кўришимиз мумкин. «Оллоҳ атсни (акс урмоқни) хушлаб, эснашни ёқтирмаслигига доир боб»да ушбу ҳадисни ихрож этади. «Дарҳақиқат, Оллоҳ аксиришни хуш кўриб, эснашни ёмон (кароҳатли) кўради. Шу туфайли агар бирор киши акс, урса алҳамдуллилоҳи, дейди ва унинг бу сўзини эшитган ҳар бир киши «Сенга Оллоҳнинг раҳмати ёғилсин» (йарҳамука Оллоҳ) ва ҳоказо дейди»[35]. Мана шу мисолдан яққол кўриниб турибдики, ихрож қилинаётган ҳадисдан бир қисми тарожумда келтирилган. Айни шу ҳолни Имом ал-Бухорийнинг асарида ҳам учратамиз. Масалан, тиб (табобат) ҳақида «дардини берган Оллоҳ унинг шифосини ҳам ўзи беради бобидаги» ҳадиснинг сўзи айнан шу бобда ҳам ихрож қилинган[36].

5. Амрли масаланинг бошланиши ва бирор ишнинг пайдо (зоҳир) бўлиши ҳақида огоҳ этувчи тарожумлар. Имом ат-Термизий, шунингдек, ал-Бухорий бирор ишнинг бошланишидан дарак берувчи тарожумларни келтиради. Масалан, Имом ат-Термизий салот (намоз) ҳақида «Азоннинг бошланишига доир боб». Мана шу мавзунинг қай тариқа бошланиши ҳақидаги тўлиқ маълумотларни ўз ичига қамрайди[37]. Шу сабабли улар шариатнинг тарихига доир кўплаб маълумотларга эга бўлганлигидан уламолар, илм толиблари ва тадқиқотчилар учун ғоятда қимматлидир. Айни вақтда шуни ҳам қайд этиш керакки, турли мазҳабларга мансуб уламолар ўртасидаги ихтилофли масалалар бўйича, хусусан фиқҳий масалаларда Имом ат-Термизий ўз асарларида алоҳида ҳадисларни далиллар воситасида боблар билан келтирган ҳоллари кўп учрайди.

Араб тилида истинботий тарожумлар деб номланадиган бобларда муаллифлар ўз китобларига киритилган масалаларга уларнинг мазмун ва мавзуларидан келиб чиққан ҳолда унвон (сарлавҳа)лар қўядилар. Бу ҳолда сарлавҳа ўша бобнинг мазмунига очиқ-ойдин мос бўлади. Бундан кўзда тутилган асосий мақсад китоб муаллифи муайян бобда мавжуд ҳадислар бевосита етиша олмаган натижага эришишдир. Шу боис ҳам муаллиф ўз фикр-мулоҳазаси ёрдамидагина ушбу мақсадга эришади. Бу услуб Имом ал-Бухорий китобида кўп қўлланилган бўлса, Имом ат-Термизийда нисбатан камроқ қўлланилган.

Айни вақтда бу иккала буюк муҳаддис ижодиётида истинботий тарожумларда муштарак йўл-йўриқлар (маслаклар) мужассам бўлганлигининг ҳам гувоҳи бўламиз.

«Мурсалий тарожумлар» деб аталган бобларда эса тарожумлар ривоят этилган бўлса-да, тўлиғича зикр қилинмайди ва унинг унвони «боб» деган сўз билан чегараланади. Имом ат-Термизий «ал-Жомиъ» асарида бу хилдаги тарожумлар икки сўз (ибора)да — «боб» ва боб минҳу (ундан боб) билан келтирилади. Имом ал-Бухорий эса фақат бир сийға (яъни боб)ни қўллаш билан чегараланган.

Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан қуйидаги хулосага келиш мумкин:

— Имом ал-Бухорий услубига эргашган ҳолда Имом ат-Термизий ҳам ўз китобини аввал бобларга бўлган ҳолда тартиб бериб, сўнгра тарожумларни ал-Бухорий олдин
қўллаган услуб ва маслакларга таяниб таълиф этди;

— Имом ат-Термизий ўз устози Имом ал-Бухорийдан ғоятда таъсирланган ҳолда унинг ижодидан ўз «ал-Жомиъ» асари таснифида фойдаланди;

—  Имом ат-Термизий асарида келтирилган тарожумларни идрок этиш осонроқ бўлиб, Имом ал-Бухорий асарида мукаммал истинбот (чуқур тадқиқ этиш) устунлиги кўзга ташланади;

—  Имом ал-Бухорийнинг Абу Исо ат-Термизийдан яна бир устунлиги тарожумлар йўл-йўриқ (масолик)ларининг хилма-хиллиги, уларда кўп илмий ва бошқа фойдали жиҳатларининг акс этишидир;

—  Имом ат-Термизий тарожумларга мазкур боб мазмунига далил сифатида қарайди, аммо Имом ал-Бухорий эса уларга (тарожумларга) ўз фиқҳи ва илмини ҳам ифода этади.

«АЛ-ЖОМИЪ» АСАРИДА ФИҚҲ МАСАЛАЛАРИ

Ҳадис илмига бағишланган асарларда аҳком масалаларини ўрганиш ҳижрий иккинчи асрнинг ўрталаридан, Имом Молик ибн Анас давридан бошланган эди. Мана шу пайтдан бошлаб ҳадисларни тадвин этиш (тартиблаш) фиқҳий бобларга асосланиб амалга оширилиб, шу мақсадда муваттот тартибида асарлар пайдо бўла бошлади. Масалан, ал-Қозий Ийод ўзининг «ал-Мудорак» номли асарида «биринчи бўлиб «ал-Муватто» асарини яратган Абдуллазиз ибн Абдулмалик ибн ал-Мажишун»[38] деб ёзган эди.

Шундан сўнг Имом Молик ибн Анас унинг бу фаолиятини ғоятда маъқуллаб ўзи ҳам «ал-Муватто» асарини тасниф этди[39]. У ўзи ал-Мадина ал-мунаввара ва бошқа шаҳарларда учратган уламолардан ёзиб олган ҳадисларидан танлаб олиб бу асарига киритди. Муаллиф ушбу асарига киритган мазкур ҳадисларни соф манба деб ҳисоблаб, ҳадис тўплаш мақсадида бошқа мамлакатларга сафар қилмади. Яна шуни қайд этиш керакки, «ал-Муватто»га нафақат марфуъ (яъни пайғамбар аллайҳиссаломга бориб боғланадиган) ҳадислар, балки мадиналик саҳобалар ва тобеъийн уламолардан ривоят қилинган ҳадислар ҳам киритилган. Шу билан бирга муаллиф фиқҳий масалаларда ўз нуқтаи-назарини ва мулоҳазаларини билдирган эди. Юқорида зикр қилганимиз ал-Қозий Ийод «ал-Мудорак» асарида Молик ибн Анаснинг ўз асари «ал-Муватто» ҳақида «Унда («ал-Муватто»да) Расулуллоҳ ҳадислари, саҳоба ва тобеъийнларнинг сўзлари ва ўзимнинг фикр-мулоҳазаларим мужассам бўлган»[40], — деган сўзларини келтиради.

Молик ибн Анас ушбу асарини яратишга алоҳида эътибор ва ўта масъулият билан қаради. Асарга танлаб киритилган ҳадисларнинг сони тўрт минг ҳадисни ташкил этади. Кўп олимларнинг фикрича, бу асар ислом дини равнақи учун ҳам, мусулмонлар учун ҳам катта аҳамиятга моликдир[41]. Муаллифнинг турли масалалар бўйича ўз фикрини дадил билдириши «Уйқудан намозга турилса, албатта, таҳорат олиш зарур»[42] деган фикрида намоён бўлади.

Ҳадислардаги фиқҳий масалаларни тадқиқ этишда Молик ибн Анасга эргашган айрим муаллифлар (масалан, Ибн Абу Шайба, Абдурразоқ аш-Шофиъй) ҳам шу йўсинда асарлар тасниф этдилар[43]. Мана шу муаллифлар асарларини, шунингдек, аҳл ар-райнинг фиқҳий масалалардаги фикр-мулоҳазаларини ҳар томонлама чуқур ўрганган, тадқиқ этган Имом ал-Бухорий ўзининг «ас-Сахийҳ» асарида фиқҳий масалаларга алоҳида эътибор бериб уни батамом юксак поғанага кўтарди[44]. Имом ал-Бухорийдан кейин бу соҳага қўл урган муҳаддислардан бири унинг шогирди Имом ат-Термизий ҳисобланади. Бу пайтга келиб ҳадисларда фиқҳий масалаларда қатор асарлар яратилган ва муайян даражада тараққий этган эди. Мана шундай ҳолатда Имом ат-Термизий ўзининг шоҳ асари «ал-Жомиъ»да ўзига хос услубни қўллайди. Муаллиф фиқҳий масалалар ва аҳкомларни ўз абвоблари (боблари) мазмуни жумласига киритади. Фиқҳ илми олимларининг фикр-мулоҳазаларини келтириб турли-туман мазҳаблардан огоҳ қилди, баъзи ҳолларда улардан энг мақбули ва афзалларини ажратиб кўрсатди. Ўз асарларида аҳл ал-илм наздида қабул бўлган ҳадисларга таянган ҳолда фикр юритди.

Фиқҳий масалаларда Имом ат-Термизий услубларини умумлаштирган ҳолда қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин:

— тарожумларга эътимод қилиш;

— боб мазмунида уламо ва ровийлар фикрини ҳадисларда ифода этиш;

— ғоялар ўртасида афзалларини алоҳида кўрсатиш;

— бобларни улардан келиб чиқадиган аҳкомларга асосан турларга бўлиш.

Имом ат-Термизийнинг «ал-Жомиъ» асари баҳсли масалаларни талқин қилишда йирик манба ҳисобланади. У айниқса қадимий (қарийб унутилаёзган) таълимотларни ўрганиш масаласида тенги йўқ асарлардан бири сифатида тан олинган. Масалан, Имом ал-Авзоъий, Ироқда яшаган машҳур имомлардан Суфён ас-Саврийларнинг мазҳабий таълимотлари узоқ муддат амалда жорий бўлган эди.

Ибн Роҳвайҳ номи билан машҳур бўлган хуросонлик олим Имом Исҳоқ Иброҳим ал-Ҳанзалий, мовароуннаҳрлик аллома Абдуллоҳ ал-Муборак ал-Марвазий мазҳабларини ўрганишда ҳам Имом ат-Термизий асарининг аҳамияти беқиёс эди. Бу асар нафақат қатор мазҳабий таълимотлар, айни вақтда уламолар ўртасидаги ихтилофий масалаларни ҳар томонлама ўрганишда ҳам алоҳида аҳамиятга молик эди. Шу боис бу асар ҳақида «Ихтилофли масалалар ҳақида бизгача етиб келган энг қадимий манба»[45] деб алоҳида таъкидланади. Имом ат-Термизий асарининг ўша мазҳаб соҳиблари ва пешволари яшаган даврга вақт жиҳатдан яқинлиги асарга ишончли манба сифатида қарашни тақозо этади. Бу ҳол айниқса илм аҳллари ва тадқиқотчилар учун алоҳида аҳамият касб этади. Чунончи, асардаги нақлларда имкон борича камроқ хатога йўл қўйилиб, кейин ёзилган асарларга нисбатан унга афзаллик берилади.

Имом ат-Термизийнинг «ал-Жомиъ» асарида фиқҳий масалалар ҳам ифода этилган бўлиб, уларни тадқиқ этишда учта муҳим жиҳатга эътибор беришни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.

Биринчи масала — Имом ат-Термизийнинг фиқҳий йўналиши.

Иккинчи масала — у ривоят қилган ҳадисларда мазҳабий иснодларнинг ўрни.

Учинчи масала — фиқҳий масалалар ифодаси.

Мана шу масалаларни батафсил кўриб чиқиш ат-Термизийнинг фиқҳий масалалардаги қарашларини тўлиқ ифода этади.

Имом ат-Термизийнинг фиқҳий йўналиши. Ҳижрий иккинчи асрни ислом динида фиқҳий масалаларда уйғониш даври, десак ҳеч бир муболаға бўлмайди. Чунончи, айни шу пайтда ижтиҳод деган масала пайдо бўлиб, бу соҳада турли мазҳабларнинг асҳоблари — йирик уламолар етишиб чиққан.

Ижтиҳод — Қуръони карим ва пайғамбар алайҳиссалом ҳадисларига асосланган ҳолда давр тақозосини ҳисобга олиб, жамият тараққиёти ва маънавияти равнақига хизмат қиладиган фойдали ғоя ва мафкуралар яратиш, муаммоларни ҳал этишнинг мақбул, янги йўлларини топишдир[46]. Бу ҳол, албатта, ислом динининг ўзига хос хусусиятларидан ҳисобланади. Бинобарин илм-фан тараққиётидаги ўзгаришларни теран англаб шариат аҳкомларини замонга мос равишда талқин қилиш ҳар қандай даврда ҳам халқимизнинг ҳар томонлама тараққий этишига сезиларли восита бўлган.

Ўша даврдан бошлаб ижтиҳод аҳлининг тутган йўли (тариқати) асосан икки гуруҳга ажралган эди: аҳл ар-рай тариқати ва аҳл ал-ҳадис тариқати. Аҳл ар-рай тариқатининг маркази Ироқда,  айниқса ал-Куфа ва Басрада бўлиб, унинг уламолари аҳл ар-рай деб атала бошланди. Аҳл ал-ҳадиснинг мактаби ал-Ҳижоз (Макка, Мадина)да бўлиб улар уламоларига аҳл ал-ҳадис деб ном берилди. Ҳар тоифанинг етакчи имомлари бўлиб, уларнинг издошлари ўз мазҳабларининг афзаллиги ва ғалабаси йўлида жидди-жаҳд кўрсатардилар ва даъват йўли билан янги тарафдорларни топиб, улар сонларини кўпайтиришга интилардилар. Ҳижрий учинчи асрда ҳадис илмида олти саҳиҳ китобларнинг муаллифлари, шу жумладан Имом ат-Термизий яшаб ижод қилди. Бу даврда мусулмонлар ўртасида машҳур имомларнинг мазҳабларига қўшилиш, мазҳабий тақлид пайдо бўлди. Бунда тақлидчилар муайян бир имом мазҳабини ихтиёр этиб, уни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаб тарафкашлик қилар, кўп ҳолларда эса улар ўртасида қизғин баҳслар, курашлар ҳам содир бўларди. Мана шу тариқа улар ўртасида ихтилоф кучая бошлади.

Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизийга ўхшаш нуфузли муҳаддислар Қуръони карим, пайғамбар ҳадислари, саҳобаи киромларнинг асарларини бутун мазмун-моҳияти билан эгаллаганликлари туфайли, уларда ижтиҳодий қарашлар мавжуд бўлса-да, лекин улар тақлидчиларга мансуб эмасдилар. Улар ўз ижтиҳодий ғоялари ҳақида баралла гапириб, шунга амал қилардилар, айниқса ихтилофли масалалар пайдо бўлган вазиятларда бу ҳолатга кўпроқ риоя қилардилар[47].

Турли мазҳаблар ва ғояларга муносабат масаласида Имом ат-Термизийнинг тутган мавқеи пайғамбар алайҳиссаломнинг ҳадислари ва фақат далил-исботлар билангина хулоса чиқаришга асосланган эди. Албатта, бундай ҳолларда фақат саҳийҳ ҳадислар ва энг кучли далил асосий роль ўйнар эди. У ўз устозлари — энг аввало Имом ал-Бухорийнинг ва бошқа ҳадис илмидаги уламоларнинг таъсирида аҳл ар-рай мазҳабига эмас, аҳл ал-ҳадис йўлида собитқадамлик билан фикр юритди, уни чуқур таҳқиқ ва тадқиқ (истинбот) этиш орқали ўз фикр-мулоҳазаларини билдирди.

Имом ат-Термизий ижодининг яна бир ўзига хос жиҳати шундаки, у аҳл ар-рай ҳақида гапирар экан, улар мазҳабларини баён килиш учун ўз асарида «қола аҳл ал-Куфа» (Куфа аҳли деган) ёки «Қола баъзу аҳл ал-Куфа» («аҳл ал-Куфадан баъзиси деган») каби ибораларни кўп ишлатади[48].

Имом ат-Термизий асарида кўп учрайдиган иборалардан яна бири «асҳобуно» («бизнинг асҳобларимиз») иборасидир. Бу умумлашган атама билан ат-Термизий Молик ибн Анас, Муҳаммад ибн Идрийс аш-Шофеъий, Аҳмад ибн Ҳанбал, Исҳоқ ибн Роҳвайҳ каби фиқҳ илмининг мужтаҳидларидан бўлган аҳл ал-ҳадисни назарда тутган[49].

Ҳадис илмининг йирик алломаси саналган Имом ат-Термизий уламоларнинг сўзлари ва уларнинг фиқҳий таълимотларини фақат ҳадисларга хос бўлган ишончли иснодлар билангина келтиради, уларга таяниб илмий хулосалар чиқаради. Бинобарин, мазҳаб соҳибларидан нақл этиладиган фикр-мулоҳазаларни билишда иснодлар катта аҳамият касб этарди. Имом ат-Термизий фиқҳий иснодларни Суфён ас-Саврий, Муҳаммад ибн Усмон ал-Куфий, Убайдуллоҳ ибн Мусо ал-Абасий, Мактум ибн Аббос ат-Термизий, Муҳаммад ибн Юсуф ал-Фирйобийдан нақл қилган[50].

Бир қанча буюк муҳаддислар бу соҳада баракали ижод қилган бўлиб, улардан Имом ал-Бухорийнинг устози Али ибн Абдуллоҳ ал-Мадийний, Имом Аҳмад ибн Ҳанбал, Имом ал-Бухорий, Муслим ибн ал-Ҳажжож, Имом ат-Термизий, Ибн Абу Ҳотам, ад-Доруқутнийларни зикр қилиш мумкин. Мана шу муаллифларнинг асарларидан Имом ад-Доруқутнийнинг муснадларга асосланиб тартиб берилган ўн икки жилдлик иллатли ҳадисларга бағишланган асари алоҳида ўрин эгаллайди[51].

Имом ат-Термизий иллатли ҳадисларга бағишлаб икки асар яратган бўлиб, улар «Ал-Илал ас-сағийр» ва «Ал-Илал ал-кабийр ёки ал-муфрад» номи билан аталади. «Ал-Илал ас-сағийр» асарини Имом ат-Термизий «ал-Жомиъ»нинг хотимаси сифатида яратган. «Ал-Илал ал-кабийр ёки муфрад» эса алоҳида мустақил асар бўлиб, унда биринчи асарига кирмаган иллатли ҳадислар келтирилган.

АТ-ТЕРМИЗИЙНИНГ «АШ-ШАМОИЛ АН-НАБАВИЙЙА» АСАРИ

Абу Исо ат-Термизийнинг бошқа бир йирик асари «Аш-шамоил ан-набавиййа» («Пайғамбарнинг алоҳида фазилатлари») деб аталади. Бу асар баъзи манбаларда «Аш-шамоил фи шамоил ан-набий саллоллоҳу алайҳи вассаллам», «Аш-шамоил ал-Муҳаммадия» номлари билан ҳам келтирилган. Асар пайғамбар алайҳиссаломнинг шахсий ҳаётлари, у зотнинг суврат ва сийратлари, ажойиб фазилат ва одатларига оид тўрт юзу саккиз ҳадиси шарифни ўзига жамлаган қимматли манбадир. Бу ўринда шуни таъкидлаш керакки, ушбу мавзу яъни пайғамбар алайҳиссаломнинг фазилатлари, одатлари ҳақидаги ҳадисларни тўплаш билан жуда кўп олимлар, муҳаддислар шуғулланганлар ва бу хилдаги ҳадислар турли-туман китоблардан ўрин олган. Лекин ат-Термизий асарининг бошқалардан афзаллиги ва фарқи шундаки, муаллиф имкони борича пайғамбар алайҳиссалом фазилатларига доир барча ҳадисларни мунтазам равишда тўплаб, мантиқан изчил бир ҳолатда тартибга келтирган ва ўзига хос мустақил, яхлит китоб шаклида тасниф қилган. «Аш-шамоил ан-набавиййа» азалдан исломшунос олимлар ва тадқиқотчиларнинг диққатини ўзига жалб қилиб келади. Араб тилида битилган ушбу асарга бир қанча шархлар ва ҳошиялар ҳам ёзилган. Улардан Абдурауф ал-Муновий ал-Мисрийнинг (вафоти 1003 ҳижрий йили) «Шарҳ уш-шамоил», Али ибн Султон ал-Ҳаравий ал-Қорийнинг (вафоти 1192 ҳижрий йили) «Жамъ ул-васоил фи шарҳи аш-Шамоил», Сулаймон ибн Умар ибн Мансур ал-Жумалнинг «Ал-Мавоҳиб ал-Муҳаммадиййа бишарҳ аш-шамоил ат-Термизиййа» кабиларни келтириш мумкин. Бу асарнинг бир қўлёзмаси Қоҳирадаги ал-Азҳар кутубхонасида 144 ҳадис илми рақами остида сақланмоқда, Муҳаммад ибн Жасус ал-Моликийнинг (вафоти 1182 ҳижрий йили) «Ал-Фавоид ал-жалийла ал-баҳиййа ала «Аш-шамоил ал-Муҳаммадиййа (бу асар 1927 йилда нашр қилинган) ва ниҳоят ал-Азҳар университетининг собиқ шайхи Иброҳим ал-Божурийнинг (вафоти 1277 ҳижрий йили) «ал-Мавоҳиб ал-Ладуниййа ала аш-шамоил ат-Термизиййа» каби шарҳларини кўрсатиш мумкин.

Кези келганда шуни ҳам таъкидлаш керакки, асар тили оддий ва равонлиги, соддалиги билан ҳам ажралиб туради. Муҳим тарихий манба сифатида «Аш-шамоил ан-набавиййа» форс ва турк тилларига ҳам таржима қилинган. 1248 ҳижрий йили Ҳисомиддин ан-Нақшбандий томонидан туркий тилга қилинган таржимаси араб тилини билмайдиган туркий халқлар учун ғоятда фойдали қўлланма бўлиб хизмат қилади. Ат-Термизийнинг ушбу асарига шарҳ ёзган шайх иброҳим ал-Божурий: «Имом ат-Термизийнинг «Аш-шамоил ан-набавиййа» китоблари ўз бобида яккаю ягона асардир. Унинг овозаси Мағрибу Машриққа бориб етди»[52], — деб таъкидлайди. Машҳур олим Али ибн Султон ал-Ҳаравий ал-Қорий ўзининг юқорида зикр қилинган «Жамъ ал-васоил фи шарҳ аш-Шамоил» номли шарҳида ат-Термизийнинг ушбу асари хусусида шундай деб ёзади: «Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи вассалламнинг фазилатлари, ахлоқлари ҳақида тасниф этилган мусаннафотларнинг энг чиройли ва яхшиси бу Имом ат-Термизийнинг пайғамбар сийратлари ҳақидаги мукаммал ва мухтасар китобларидир. Бу китобни мутолаа қилган ҳар киши жаноб пайғамбарни кўргандай ва ул зотнинг ҳар бобидаги маҳосини шарифларидан баҳраманд бўлганга ўхшайди»[53]. Олдинроқ эслатиб ўтганимиздек, асарнинг Саудия Арабистонида истиқомат қилган ватандошимиз Саййид Махмуд Тарозий томонидан она тилимизга қилинган мухтасар таржимаси 1990 йили Имом ат-Термизийнинг 1200 йиллик юбилейи муносабати билан Тошкентда қайтадан нашр қилиндики, бу ҳол буюк муҳаддиснинг қимматли асарини ўрганишда катта аҳамият касб этиши шубҳасиздир[54].

«Аш-шамоил ан-набавиййа»нинг тузилиши ва таркиби ҳақида гапирадиган бўлсак, бу мухтасар асар эллик олти бобга бўлиниб у «бобун жоа фи халқи Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи вассаллам», яъни «Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи вассалламнинг жисми каримлари ҳақида ривоят қилинган ҳадис шарифлар боби» дан ташкил топган. Умуман олганда, мазмун-моҳиятига кўра асарни икки асосий қисмга бўлиш мумкин. Биринчи қисмга мансуб ҳадислар пайғамбар алайҳиссаломнинг суврат (ташқи қиёфа)ларига бағишланган. Буларга кўра пайғамбаримиз новча ҳам, пакана ҳам бўлмай, балки ўрта бўили, яғриндор, қўллари бўлали, гўштдор ва доимо жун билан қопланган, кафтлари бўлиқ, қирғийбурун, пешоналари кенг, кўзлари катта-катта бир зот бўлган.

Асарнинг иккинчи қисмида келтирилган ҳадиси шарифлар эса пайғамбар алайҳиссаломнинг сийратлари — ички дунёси ва ахлоқий фазилатларини баён қилади. Бу ҳадислар билан танишар эканмиз, Муҳаммад алайҳиссалом ахлоқий жиҳатлардан намунавий, мукаммал бир сиймо эканлигини, муомалада у зотнинг каттаю кичик, аёл эркак, бой-камбағаллар билан ўзини бир хил муомалада тутишларини, рўзғор ва оила юмушларида ўз аёлларига астойдил кўмаклашиб ёрдам беришларини, башарти бирор гуноҳ қилиб қўйган киши узр сўраса, унинг гуноҳларини кечирганларини, йўлда учраган барча кишиларга биринчи бўлиб салом бериб, самимий ҳол-аҳвол сўрашларини билиб оламиз.

«Аш-шамоил ан-набавиййа»нинг XVI асрга оид қўлёзмаси Тошкентда, Ўзбекистон мусулмонлари диний идораси кутубхонасида сақланмоқда. 1980 йилда Тошкентда мазкур диний бошқарма буюртмаси билан «Аш-шамоил ан-набавиййа»нинг ушбу қўлёзмаси офсет тариқасида нашр этилган бўлиб, ундаги қисқача сўзбоши Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси ҳайъатининг собиқ раиси, марҳум муфтий Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон ҳазратлари томонидан ёзилган. Бундан ташқари «Аш-шамоил ан-набавиййа»нинг айрим қўлёзмалари Ўзбекистон Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида ҳам сақланмоқда.

АТ-ТЕРМИЗИЙНИНГ «АЛ-ИЛАЛ ФИ-Л-ҲАДИЙС» АСАРИ

Имом ат-Термизийнинг бизгача етиб келган «Ал-илал фил-ҳадийс» («Ҳадислардаги иллатлар ёки нуқсонлар») номли муҳим асари икки мустақил асардан ташкил топган. Улардан бири «Ал-илал ал-кабийр» ёки «Ал-муфрад» номи билан аталган асари бизгача етиб келмаган, деган тахмин бор. Гарчанд аксар тадқиқотчилар ҳам шундай фикрда бўлсалар-да, Имом ат-Термизийнинг ҳаёти ва фаолиятига доир махсус рисола ёзган олим Нуриддин Атар (ушбу рисоланинг Байрутда 1988 йилда чоп этилган иккинчи нашрида) Туркиянинг қимматли қўлёзмаларга бой кутубхоналаридан бирид ат-Термизийнинг «Ал-илал ал-кабийр» асарининг ягона қўлёзмасини кўргани ва ундан фотонусха олиб ўз тадқиқотининг ушбу қайта нашрида фойдалангани ҳақида ёзади[55]. Унинг ёзишича, ат-Термизий «Ал-илал ал-кабийр»ни таълиф этган пайтда уни бобларга бўлмаган ҳолда ёзган. Аммо кейинчалик бу ажойиб китоб олим Абу ал-Валид ал-Қозий томонидан тартибга келтирилиб бобларга ажратилган ва китоб охирида мустақил бир боб, ҳадис рижжол (ровий)лари ҳақидаги фикр мулоҳазалар баён этилган.

«Ал-илал»нинг иккинчиси «Ал-илал ас-сағийр» деб аталади. У муаллифнинг бош асари «Ал-Жомиъ ас-саҳийиҳ»га бевосита алоқадор бўлганлиги сабабли хотима тариқасида ушбу асарнинг охирида келтирилган. Умуман олганда, арабча «илал» сўзи «иллат»нинг кўплиги бўлиб, ўзбекча касал, бетоб, хаста, ноқис, иллатли, оғиш каби луғавий маъноларни англатади. Кези келганда шуни таъкидлаш керакки, ҳадис илмида илал масаласи муҳим аҳамиятга эга бўлиб, турли сабабларга кўра ровийлар томонидан йўл қўйилган заифлик, ноаниқлик, ғалат, хато, саҳву каби янглишлар тадқиқ этилади. Кўпгина муҳаддисларнинг ҳадисларга бу жиҳатдан ҳам катта эътибор бериб, асарлар яратгани бу илмнинг ислом таълимотида ғоятда фойдали ва муҳим аҳамият касб этганидан далолат беради. Иллатли ҳадислар хусусида Имом ал-Бухорийнинг устози Али ибн Абдуллоҳ ал-Мадийний, Имом Аҳмад ибн Ҳанбал, Имом ал-Бухорий, Имом Муслим, Имом ат-Термизий, Абу Ҳотам ва бошқалар асарлар ёзганлар. Мана шу буюк муҳаддислар орасида ҳам Имом ат-Термизийнинг илал тўғрисидаги асарлари ҳадисларнинг сиқаси (тўғрилиги, аниқлиги)ни текширишда муҳим аҳамият касб этади.

Имом ат-Термизийнинг ўзлари «Илал» масаласи хусусида: «Бу (илал) масалада узоқ вакт фикр-мулоҳаза юритдим, бунинг боиси шундаки, биздан шу хусусда сўралганда, олдин ўз нуқтаи назаримизни очиқ-ойдин айтмадик. Сабаби, биздан аввал илал масаласи хусусида сўралган бир қанча уламолар ҳам ўз фикрларини билдирмаганлар, шунингдек, баъзи муҳаддислар ўрталарида ҳадисда сиқа (ишончли) бўлган ровийларнинг хато, янглиш ва камчиликларини айтиш ғийбат бўлади, деган уламолар ҳам бор эди. Сўнг бир қанча машҳур муҳаддислар, хусусан, устоз Имом ал-Бухорий билан бир неча йиллик мулоқотда бўлганимдан кейин ҳамда мазкур фикрга алоқадор ривоятларни эшитгандан кейин илал масаласини ошкора қилишга жазм қилдим. На Ироқда, на Хуросонда илал, тарих ва иснодлар соҳасида Имом Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорийдан кўра билимдонроқ бирор олимни кўрмадим», деб таъкидлайдилар.

АТ-ТЕРМИЗИЙНИНГ «АЛ-ЖОМИЪ» ВА «АШ-ШАМОИЛ АН-НАБАВИЙЙА» АСАРЛАРИГА ЁЗИЛГАН ШАРҲЛАР

1. «Аъризат ал-Аҳвазий фи шарҳ ал-Жомиъ лит-Термизий» номли шарҳнинг муаллифи ал-Ҳофиз Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ал-Ашбилий бўлиб у Ибн ал-Арабий ал-Моликий (вафоти 1151 йил) номи билан машҳур бўлган. Асарнинг қадимий тўлиқ бир қўлёзма нусхаси Мадинаи Мунавварадаги кутубхонада сақланади, бошқа бир қулёзма нусхаси аллома аш-Шайх Рафийъаддин ал-Бухорийнинг кутубхонасида мавжуд. Асар Қоҳирада ҳам нашр этилган бўлиб, лекин бу нашрда кўп хатоликларга йўл қўйилган.

2. «Шарҳ ал-Жомиъ лит-Термизий» — Ҳофиз Абдул-Фатҳ Муҳаммад ибн Саййид ан-Нос ал-Яамарий аш-Шофиъй (вафоти 1333 йил) унинг муаллифидир. Муаллиф асарнинг учдан бир қисмига етган. Гарчанд у ўн жилддан иборат шарҳ битган бўлса-да, унинг охирига етказиш учун фурсат топмаган. Шарҳнинг бунчалик чўзилиб кетишлигининг боиси шундаки, муаллиф ўз асари доирасини фақат ҳадис фанига алоқадор масалалар билан чеклаб қолмай, балки унга бошқа фанларга доир маълумотларни ҳам киритган.

Аллома ал-Чалабий шундай деган: «Агар муаллиф ўз шарҳида фақат ҳадис фани билан чегараланганда эди уни тамомига етказар эди, лекин у (муаллиф) Оллоҳга ҳамд айтамизки, ҳимматли иш қилган. Сўнгра ундан қолганларини охирига етказган ал-Ҳофиз Зайнуддин Абдураҳим ибн Ҳусайн ал-Ироқий бўлиб, «ал-Алфия»[56]нинг муаллифи (вафоти 1403 йил)дир. Бу китобнинг тўлиқ бир нусхаси Мадинаи Мунавварадаги кутубхонада сақланади.

3. «Шарҳ ал-Жомиъ лит-Термизий» номли шарҳ Зайнуддин Абдурраҳмон ибн Аҳмад ибн ан-Набий ал-Ҳанбалий (вафот йили номаълум)нинг қаламига мансуб бўлиб, йигирма жилдда тугалланган, лекин қандайдир бир фитна вақтида ёниб кетган[57].

4. «Ал-Аърф аш-шазий аъло Жомиъ ат-Термизий»нинг муаллифи Сирожиддин Умар ибн Раслан ал-Балқийний аш-Шофиъий (вафоти 1402 йил). Ушбу шарҳ Имом ат-Термизий асарининг бир қисмига бағишланиб, шарҳ охиригача етказилмаган[58].

5. «Шарҳ аз-завоид лит-Термизий»нинг муаллифи аллома Сирожиддин Умар ибн Али ал-Мулаққин (вафоти 1401 йил). Бу асар Имом ал-Бухорий ва Имом Муслимнинг «Саҳийҳ» ва Абу Довуд асаридан ортиқча ат-Термизийда келтирилган ҳадисларнинг шарҳидир[59].

6. «Ал-Лубб ул-албоб фий мо йақулу ат-Термизий фил-боб» номли шарҳнинг муаллифи Шайх ул-ислом ал-Ҳофиз ибн Ҳажар ал-Асқалоний[60] (вафоти 1448 йил) бўлиб, бир жилддан иборат бу шарҳнинг қўлёзмаси Мадинаи Мунавварадаги қутубхонада сақланади. Бу жуда ҳам муҳим асар бўлиб, Имом ат-Термизий фиқҳий масалаларга доир»… ҳақидаги бобда» зикр қилинган ҳадисларни баён қилишга бағишланган. Ушбу ҳадислар жарҳ (иллатлари) ва уларнинг тузатиш (таъдийл)лари билан биргаликда муфассал ҳолда баён қилинган.

7. «Қут ал-муғтазий» номли асар аллома Жалолуддин ас-Суютийнинг (вафоти 1505 йил) қаламига мансуб. Бу ҳақда Ҳожи Халифанинг «Кашф аз-зунун» асарида (1-жилд, 375-бет) ҳикоя қилинади. Жалолуддин ас-Суютий ушбу шарҳида ат-Термизийнинг «Сунан» асарини юқори баҳолаб уни қуйидагича таърифлайди: «Имом ат-Термизийнинг «Сунан» асари бобларга бўлинган. Бу ҳам бир илм. Асардаги фиқҳ — ҳуқуқшунослик масалалари ҳам бир илм. Саҳийҳ билан сақимни ажратувчи илални айтишлари ҳам бир илм. Уларнинг ўртасидаги ҳадис турларини зикр этиш ҳам бир илм. Ровийларнинг номлари ва лақаблари ҳам алоҳида бир илм. Жарҳ ва таъдийл, Расулуллоҳни топган ва топмаган ровийларни белгилаш иснодли ривоят. Унда келтирганларнинг ҳаммаси ижмолий илм турларидир. Аммо тафсилийси жуда ҳам кўп. Хуллас, бу асарнинг қимматли жиҳатлари мажмуалар тўпламидир».

8. «Нафъ Қут ал-муғгазий»нинг муаллифи аллома ас-Саййид Али ибн Сулаймон ад-Думантий ал-Бажмаъвий ал-Мағрибий ал-Моликий аш-Шозилий (вафоти 1877 йил)[61].

«Жомиъ ат-Термизий» нусхасининг ҳошиясида чоп этилган. Муаллиф аллома Жалолуддин ас-Суютийнинг олдин зикри ўтган шарҳини мухтасар ҳолга келтириб, китоб аслининг фойдали томонларига бир қадар халал етказганки, китобнинг номи «Нафъ Қут ал-Муғтазий» ибораси маъносини йўқотган. Бу асар Қоҳира ва Деҳлида чоп этилган.

9. «Шарҳ ал-Жомиъ лит-Термизий»нинг муаллифи ал-Ҳофиз Зайнуддин Абдурраҳмон ибн Аҳмад ибн Ражаб ал-Ҳанбалий (вафоти 1587 йил). Ушбу шарҳ ҳақида манбаларда жуда кам маълумот келтирилган.

10. «Шарҳ ал-Жомиъ лит-Термизий» ҳам Шайх ул-ислом ал-Ҳофиз ибн Ҳажар ал-Асқалонийнинг (вафоти 1148 йил) қаламига мансуб бўлиб, муаллиф уни «Саҳийҳ ал-Бухорий»га ёзган йирик шарҳи «Фатҳ ал-борий»да зикр қилган[62].

11. «Шарҳ ал-Жомиъ лит-Термизий» аш-Шайх Абул-Ҳасан ибн Абдулҳодий ас-Санадий ал-Мадиний (вафоти 1728 йил) битган бу шарҳ жуда гўзал бўлиб, муаллиф уни ал-Ҳарам аш-Шарифда (Маккада) таълиф этган. Асар қирқ қисм (жузъ)дан иборат.

12. «Шарҳ ал-Жомиъ лит-Термизий»нинг муаллифи аллома Абу ат-Таййиб (Муҳаммад ибн ат-Таййиб) ас-Санадий (ал-Мадиний), вафоти 1698 йил), бу шарҳ араб тилида «би қавлиҳи» «вақавлуҳу» дейилиб, унинг бир қисми чоп ҳам этилган.

13. «Шарҳ ал-Жомиъ лит-Термизий»нинг муаллифи аллома Сирож Аҳмад ас-арҳандий бўлиб, форс тилида битилган бу шарҳнинг айрим қисмлари нашр ҳам этилган.

14.«Мухтасар ал-Жомиъ лит-Термизий» аллома Муҳаммад ибн Уқайл ал-Болисий аш-Шофиъий (вафоти 1329 йил) қаламига мансуб бўлиб, асарнинг хусусиятлари ҳақида муфассал маълумотга эга эмасмиз.

15.«Жоизат аш-Шаъузий» номли шарҳ аллома Бадийъ уз-Замон (вафоти 1892 йил) қаламига мансуб. Бу асар «Жомиъ ат-Термизий»нинг урду тилига ағдарилган тафсирли таржимасидир.

16.«Мухтасар ал-Жомиъ лит-Термизий»нинг муаллифи аллома Нажмиддин Сулаймон ибн Абу ал-Қувво ат-Туфий ас-Сирсирий ал-Ханбалий (вафоти 1311 йил). Бу мухтасар асардан ал-Ҳофиз Салоҳиддин Халли ибн Кийкелди ал-Аълоий исмли олим ат-Термизий асарида олий санад билан ривоят қилинган юз ҳадисдан бир мажмуа яратган[63].

17.«Ҳадият ал-лавзаъий би-нукот ат-Термизий» аллома Абу ат-Таййиб Муҳаммад Шамс ал-Ҳаққ ал-Азиймободий (вафоти 1911 йил) қаламига мансуб бу асар муаллифнинг вафоти туфайли охирига етмаган. Ушбу шарҳда матнларга қўшимча иснодларга тааллуқли жуда нафис тадқиқотлар ҳам мавжуддир.

18.«Шарҳ аш-шамоил лит-Термизий»нинг муаллифи аш-Шайх Абдуррауф ал-Муновий (вафоти 1621 йил) бўлиб, унинг аввали: Аҳл ал-фазлнинг қадимда ва ҳозирги замондаги шаклу шамойиллари ва ҳоказо, аллома ал-Муновий унда зикр қилган: «Унинг шарҳига биринчи бўлиб киришган тадқиқотчиларнинг яккаю ягонаси Мавлоно Исомуддин ал-Исфараийний бўлиб, у ўзидан бурун ҳеч ким очмаган унинг сирларидан пардани кўтаришга муяссар бўдди. Лекин нақлий (анъанавий) фанлардан ҳисобланган бу фаннинг ақлий (мантиқий) фаразларини у билан бирга идрок этиш ҳам борки, ҳатто у хато авҳомлардан деб ҳисобланади»[64].

19. «Ашраф ул-васоил»нинг шайх Шаҳобуддин Аҳмад ибн Ҳажар ал-Ҳайсамий ал-Маккий (вафоти 1566 йил) муаллифидир. Мусанниф зикр қилишича, бу  китоб  бўйича  Ал-Ҳарам  ал-Муҳтарамда  (Каъбатуллоҳда) дарс беришлик (тадрис) имкони унга муборак Рамазон ойидан бошлаб 18-Рамазонда ниҳоясига етказган.

20. «Шарҳ аш-шамоил лит-Термизий»нинг муаллифи аллома Саййид Муҳаммад Қосим Жассус (вафоти 1769 йил) бўлиб, бу асар Қоҳирада нашр этилган. Лекин ушбу шарҳ батамом равишда муҳаддисларнинг услубию уларнинг қизиқишларига мос бўлмаган тарзда битилган.

21. «Шарҳ аш-шамоил лит-Термизий»нинг муаллифи аллома Муслиҳиддин Муҳаммад ибн Салоҳ ибн Жалол ал-Лорий (вафоти 1572 йил) бўлиб[65], бу шарҳ араб тилида битилган. Муаллиф уни 1542 йилнинг Рамазон ойида тугатган бўлиб, муаллифнинг қаламига мансуб форсча ёзилган бошқа бир шарҳ ҳам бордир.

22. «Заҳр ал-ҳамоил аъло аш-Шамоил»нинг муаллифи аллома ас-Суютий бўлиб, бу шарҳ Мисрда чоп этилган.

23. «Жамъ ал-васоил» — Мулло Али ал-Қорий ал-Ҳаравий (вафоти 1607 йил) қаламига мансуб бўлиб, унинг қораламасини Маккаи мукаррамада 1599 йилда тугатган. Кўпчиликнинг фикрича, «аш-Шамоил»га бағишланган шарҳлардан биронтаси ҳам ундан устун эмас.

24. «Таҳзийб аш-Шамоил»нинг муаллифи аш-Шайх Муҳаммад ибн Умар ибн Ҳамза ал-Антокий (вафоти 1531 йил) бўлиб[66], Мулло Али ал-Қорийнинг юқорида зикр этилган шарҳини мухтасар қилиб тузатиб ҳадия тариқасида Қустантаниянинг султони Боязидхонга тақдим қилган эди. Унинг бошланиши «алҳамдулиллоҳ алалзий жаъала ҳайот ал-орифийн…»[67].

25. «Шарҳ аш-Шамоил»нинг муаллифи аллома Исомуддин Иброҳим ибн Муҳаммад (ибн Арабшоҳ) ал-Исфараиний (вафоти 1536 йил). Бу шарҳ аралаш (мамзуж) бўлиб, «алҳамдулиллоҳ аллазий фаззала ал-Мустафо би-акрам аш-Шамоил» ибораси билан бошланади.

26. «Шарҳ аш-шамоил лит-Термизий» — Мулло Муҳаммад ал-Ҳанафий (вафот этган йили номаълум)га мансуб бўлиб, муаллиф ушбу шарҳини 1520 йилда
тугатган.

27.«Шарҳ аш-Шамоил лит-Термизий»нинг муаллифи Муҳаммад Ошиқ ибн Умар ал-Ҳанафий (вафоти 1629 йил) бўлиб, ушбу аллома ўз шарҳида: У «аш-Шамоил»ни Маҳмуд ал-Малик ибн Шамсиддин номи билан машҳур ўз устози аш-Шайх Абдуллоҳ ал-Ансорийдан ривоят қилганлиги ҳақида ёзади. Аш-Шайх Аҳмад Али «Шарҳ аш-Шамоил»нинг ҳошиясига мухтасар битган бўлиб, унинг бир нусхаси аш-Шайх Шамс ул-Ҳаққ кутубхонасида сақланади[68].

28.«Аш-Шамоил»нинг туркча таржимасини амалга оширган Исҳоқ Хўжа Аҳмад Афанди (вафоти 1708 йил) номи билан машҳур бўлган Аҳмад Хайруддин ал-Айдийний бўлиб, унинг ҳақида муфассал маълумотга эга эмасмиз.

29.«Аш-Шамоил»нинг туркча назмий ифодасини Мазлум Зода номи билан танилган Мустафо ибн Ҳусайн ал-Ҳалабий бажарган бўлиб, муаллиф бу асарини 1745 йилда тугатган.

30.«Баҳор Хулд» Кофий — бу урду тилида битилган гўзал бир назмий асар бўлиб, чоп ҳам этилган.

31. «Ал-Мавоҳиб ал-Ладуниййа аъло аш-шамоил ал-Муҳаммадиййа»нинг муаллифи аллома аш-Шайх Иброҳим (Ибн Муҳаммад) ал-Бухорий (вафоти 1847
йил). Бу «аш-Шамоил»нинг мухтасар тарздаги шарҳи бўлсада, жуда фойдали. Асар 1835 санада ал-Жомиъ ал-Азҳарда таълиф этилган. Унинг аввали «алҳамдулиллоҳ ал-муставжаб ли-қулли камол ан-нуъут би-қулли таълийм ва жамол» ибораси билан бошланади.

32.«Ал-Кавкаб ад-дуррий аъло ат-Термизий» номли шарҳнинг муаллифи Рашид Аҳмад ал-Канкуҳий бўлиб, бу икки жилддан иборат қимматли шарҳ Ҳиндистонда чоп этилган.

33.Олим Муҳаммад Анвар Шоҳ ал-Кашмирий қаламига мансуб асар «Ал-Аърф аш-шазий аълол-Жомиъ ат-Термизий» деб аталиб, бу шарҳ ҳам икки жилдда Ҳиндистонда чоп этилган[69].

ИЛМУ АМАЛИ ИБРАТЛИ АЛЛОМА

Машҳур муҳаддис Абу Исо ат-Термизийнинг шахсий ҳаёти ва баркамол ижодининг ҳар томонлама ўрганилиши туфайли буюк бобокалонимизнинг ҳозирги давримиз учун ҳам ўрнак бўладиган кўп ибратомуз фазилатларининг гувоҳи бўламиз. Энг аввало, ат-Термизийнинг ёшлигидан илм-фанга ғоятда чанқоқлиги ва зўр ҳавас билан қизиқиши, бу борада ҳар қандай қийинчиликларга ҳам бардош бериб ўз мақсади, яъни ўз билимини ошириш йўлидаги жидду-жаҳди катта-катта таҳсинга сазовордир.

Ёзма манбаларда келтирилишича, ҳадисшунослик илми саккизинчи асрнинг иккинчи ярмидан ўн биринчи аср ўрталаригача асосий ва зарурий машғулотлардан бири даражасига айланган. Бу даврда Шарқнинг турли мамлакатларидан бўлган тўрт юздан ортиқ муаллифлар ана шу илм (ҳадисшунослик) билан шуғулланганлар[70].

Маълумки, ўз билимини ошириш борасида ат-Термизий кўпгина хорижий мамлакатларни зиёрат қилган. Элма-эл кезиб, чўлу биёбонлар ошиб ровийлардан эшитган ҳадисларини йитиш билан шуғулланган. Уларни тартибли равишда ёзиб қайд қилиш билан бирга ушбу ҳадисларни қанчалик даражада саҳийҳ, ҳасан ёки заиф, мавзу (сохта, ўйлаб чиқарилган) эканлигини қайта-қайта текширган, илмий равишда чуқур тадқиқ этган. Алломанинг шогирдлари орасида турли миллат вакиллари ҳам бўлган.

Ёши қирқдан ошган ва турли мамлакатлар олимларидан таълим олган ат-Термизий ҳам Имом ал-Бухорий машҳур бўлган пайтда етук олим даражасида танилган. Иккала олим ўртасида 863—868 йиллар ораларида Нишопурда кўпдан-кўп самарали илмий мунозаралар, самимий дўстона учрашувлар бўлган[71]. Ат-Термизий ўз асарлари учун кўпгина фойдали маълумотларни ал-Бухорий билан бўлган учрашувларида олганлигини ёзади[72].

Абу Исо ат-Термизий асарлари ҳозирда ҳам ўз қимматини йўқотган эмас. Унинг «Ал-Жомиъ ас-саҳийҳ», «Аш-шамоил ан-набавиййа» каби асарларида келтирилган ҳадиси шарифлар катта тарбиявий аҳамиятга эга бўлиб инсонларни ҳалол, адолатли, иймон-эътиқодли, диёнатли, покиза, меҳнатсевар, мурувватли, раҳм-шафқатли, ота-она, аёлларга нисбатан ҳурмат-эътиборли бўлишга чорлайди.

Бу ибратли панд-насиҳатлар ва ўгитлар халқимизни, жамиятимиз аҳлини, айниқса ёш авлодни тарбиялашда беқиёс аҳамият касб этишини алоҳида таъкидлаш ўринлидир. Ат-Термизийнинг асарлари фақат диний илмлар мажмуасига оид бўлиб қолмасдан, балки дунёвий илмларга оид маълумотларга ҳам бойдир. Масалан, унинг бош асари бўлган «ал-Жомиъ ас-саҳийҳ»да тарих, мантиқ ҳуқуқшунослик, табобат, зироатга оид кўплаб қимматли маълумотларни учратамиз. Араб тилини ривожлантиришда ат-Термизийнинг хизматлари катталигини замонавий олимлар қайта-қайта таъкидлайдилар.

Хулоса қилиб айтганда, буюк бобокалонимизнинг шахсий ҳаёти ва унинг бой маънавий меросини чуқур ва ҳар томонлама ўрганиш ҳам илмий, ҳам амалий жиҳатдан катта аҳамиятга эгадир.

Убайдулла Уватовнинг “Икки буюк донишманд” («Шарқ» НМАК, Тошкент, 2005) китобидан олинди.

---

[1] Нуриддин Атар. Ал-Имом ат-Термизий, 21—22-бетлар.

[2] Китоб ал-Ансоб, 2-жилд, 335-бет.

[3] Шарҳ аш-Шамоил, 1-жилд, 8-бет; Совет Шарқи мусулмонлари, 1990 йил, 3-сон, 1-бет.

[4] Сийар аълом ан-нубало, 13-жилд, 271-бет.

[5] Бу ҳақда кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Нуриддин Атар. Ал-Имом ат-Термизий, 23—24-бетлар; Аш-Шайх Комил Муҳаммад Авайда. Абу Исо ат-Термизий, 58—59-бетлар.

[6] Ат-Термизийнинг шогирдлари ҳақида кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Аз-Захабий. Сийар аълом ан-нубало, 13-жилд, 271—272-бетлар. Нуриддин Атар. Ал-Имом ат-Термизий, 30-бет.

[7] Тазкират ал-ҳуффоз, 634-бет; Ал-Муқаддасий. Шурут ал-аиммат ас-ситта, 17-бет.

[8] Ибн Касийр. Ал-Боис ал-ҳасийс, 22-бет.

[9] Нуриддин Атар. Ал-Имом ат-Термизий, 37-бет.

[10] Масалан, Абу Исо ат-Термизий. Аш-шамоил ан-набавиййа, Тошкент, 1993.

[11] Ал-Асқалоний. Таҳзийб ат-таҳзийб, 9-жилд, 389-бет.

[12] Ал-Асқалоний. Таҳзийб ат-таҳзийб, 9-жилд, 389-бет.

[13] Ушбу асарнинг бир қўлёзмаси Ҳалабдаги (Сурия) «Мактабатал-авқоф» кутубхонасида (168-рақамда) сақланмоқда.

[14] «Сунан ат-Термизий»нинг биринчи жилди ўзбек тилига таржима қилиниб, 1999 йилда Тошкентда нашр этилган.

[15] Бу ҳакда яна қаранг: Мабоҳис фи уълум ал-ҳадийс, 35-бет.

[16] Нуриддин Атар. Ал-Имом ат-Термизий, 51—52-бетлар.

[17] Шамсуддин аз-Заҳабий. Тазкират ал-ҳуффоз, 634-бет; Ибн Хажар ал-Асқалоний. Таҳзийб ат-таҳзийб, 9-жилд, 389-бет.

[18] Аш-Шайх Комил Мухаммад Авайда. Абу Исо ат-Термизий, 66-бет.

[19] Шурут ал-аиммат ас-ситта, 16-бет; Ибн Касир. Ал-Бидоя ван-ниҳоя, 11-жилд, 67-бет.

[20] Совет Шарқи мусулмонлари, 1990 йил, 3-сон, 4-бет.

[21] Ал-Мадхал, 288 а-варақ.

[22] Шурут, 12—13-бетлар.

[23] Ибн Ҳажар ал-Асқалоний. «Таҳзийб  ат-таҳзийб»,  9-жилд, 389-бет.

[24] Жомиъ ал-усул, 1-жилд, 114-бет.

[25] Ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзийб ат-таҳзийб, 9-жилд, 388-бет.

[26] Мийзон ал-эътидол, 2-жилд, 354—355-бетлар.

[27] Бу ҳақда кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Нуриддин Атар. Ал-Имом ат-Термизий, 238—262-бетлар.

[28] Мийзон ал-эътидол, 2-жилд, 354—355-бетлар.

[29] Бу ҳақда қаранг: Муҳаммад Анваршоҳ ал-Қашмийрий. Ал-Арф аш-шазий, 1-жилд, 6—7-бетлар

[30] Нуриддин Атар. Ал-Имом ат-Термизий, 275-бет.

[31] Ал-Жомиъ, 1-жилд, 7-бет.

[32] Ал-Жомиъ, 1-жилд, 321-бет.

[33] Ал-Жомиъ, 1-жилд, 41-бет; 11-жилд, 17-бет.

[34] Ал-Жомиъ, 1-жилд, 58-бет.

[35] Саҳийҳ ал-Бухорий, 2-жилд, 122-бет.

[36] Ал-Жомиъ, 1-жилд, 124—125-бетлар.

[37] Ал-Жомиъ, 1-жилд, 40-бет.

[38] Тартийб ал-Мудорак, 1-жилд, 195-бет.

[39] Ўша асар, 1-жилд, 195-бет.

[40] Тартийб ал-Мудорак, 1-жилд, 193-бет.

[41] Ас-Суютий. Танвийр ал-Ҳаволик, 1-жилд, 5-бет; ал-Қозий Ийод.1-жилд, 193-бет.

[42] Ал-Муватто би-шарҳ ас-Суютий, 1-жилд, 34-бет.

[43] Ал-Имом ат-Термизий, 302-бет.

[44] Ал-Хатиб ал-Бағдодий. Тарихи Бағдод, 2-жилд, 19-бет.

[45] Доират ал-маориф ал-исломиййа, 5-жилд, 230-бет.

[46] Ижтиҳод ҳақида кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Ислам (Энциклопедический словарь). Москва, 1991, стр. 91—92.

[47] Ал-Имом ат-Термизий, 324-бет.

[48] Қ а р а н г: Ал-Жомиъ, 1-жилд, 61-бет.

[49] Шарҳ ат-Термизий ли-аби ат-Таййиб ал-Мадиний,   1-жилд, 112—115-бетлар.

[50] Аз-Заҳабий. Сийар, 12-жилд, 296-бет; Мийзон ал-эътидол, 3-жилд, 198-бет.

[51] Ал-Каттоний. Ар-Рисола ал-мустатрафа, 11-бет.

[52] Совет Шарқи мусулмонлари, 1990 йил, 3-сон, 8-бет.

[53] Ал-Мавоҳиб ал-ладуниййа, биринчи қисм, 2-бет.

[54] Ушбу асар Тошкентда яна икки марта қайта нашр қилинган.

[55] Ал-Имом ат-Термизий, 387-бет, 4-изоҳ.

[56] Ҳожи Халифа, Кашф аз-зунун, 1-жилд, 375-бет.

[57] Ал-Муборакфурий, Сийрат ал-имом ал-Бухорий, 376-бет.

[58] Ал-Буфолий, ал-Ҳутта, 243-бет.

[59] Ас-Саховий, аз-Завъ ал-ломиъ, 6-жилд, 102-бет.

[60] Бу шарҳ ҳақида кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Шокир Маҳмуд Абдулмунъим, Ибн Ҳажар ва диросатуҳу, 395-бет.

[61] Қомус «ал-Аъом»да (5-жилд, 104-бет) бу асар ҳақида кенгроқ маълумот келтирилган.

[62] Фатҳ ал-борий, 1-жилд, 230-бет.

[63] Ҳожи Халифа, Кашф аз-зунун, 1-жилд, 376-бет.

[64] Ҳожи Халифа, Кашф аз-зунун, 2-жилд, 67—68-бетлар.

[65] Фуод Сезкин. Таърих ат-турос ал-арабий, 1-жилд, 249-бет.

[66] Ас-Сомий. Қомус ал-Аълом, 7-жилд, 208-бет.

[67] Ҳожи Халифа. Кашф аз-зунун, 2-жилд, 67-бет.

[68] Ал-Муборакфурий. Сийрат, 388-бет.

[69] Нуриддин Атар. Ал-Имом ат-Термизий, 407-бет.

[70] А. Б. Халидов. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. Москва, 1985, стр. 143.

[71] Ибн Хапликон. Вафойот ал-аъйон, 3-жилд, 407-бет.

[72] Шамсуддин аз-Заҳабий. Сийар аълом ан-нубало, 12-жилд, 404-бет.