Навоийнинг идеал ҳукмдор ҳақидаги орзулари Бобур фаолиятида муайян даражада акс этган. Бобур ўзи тузган “Буюк империя”да ислоҳотлар ўтказган ва мафкурасини мустаҳкамлаган. Бунинг назарий асосларини яратиш мақсадида диний‑фалсафий асарлар, ҳарб ишига оид китоблар ёзган. “Мубаййин” ва қатор рисолалари бунга далилдир.
Алишер Навоийгача ҳам ўзбек ёзма адабий тили муайян даражада шаклланган, шеъриятда ҳам анъаналар мавжуд эди. Алишер Навоий ўзининг турли мавзуга бағишланган шеърий ва насрий асарлари орқали ўзбек адабий тилини ривожлантирди. У бунинг учун ўзбек тили шевалари имкониятларидан фойдаланди, мавжуд адабий мактабларнинг анъаналарини ўзлаштириб ва умумлаштириб, ягона ўзанга солди. “Навоийнинг ўзбек тилида ёзиш ҳақидаги ташвиқот ва тарғиботлари ўз даврида у кутган даражада муваффақият қозонмаган бўлса ҳам, аммо ўзбек адабиётининг бундан кейинги тараққиётида жуда катта ижобий роль ўйнади”[1]. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг шеърий ва насрий асарлари шундан далолат беради.
Бобур Навоийнинг “олий услуб”ига тақлид қилмаган, у оддий туркона услубда асарлар битган. Навоий ўз асарларида замонанинг жуда муҳим ижтимоий ва фалсафий масалаларини кўтарган. Навоий ва Бобур ижоди бир даврда турли усуллар мавжуд бўлишининг ёрқин намунасидир. “Бобурнома” жуда содда, равон тил билан ёзилган. Бу фикрни Бобур шеърияти хусусида ҳам айтиш мумкин.
Бобур ўзига устоз деб билган Навоий ижодини чуқур ихлос билан ўрганган, кўпгина ғазалларини ёд олган. “Бобурнома”нинг 1499-1500 йилларга бағишланган бобида руҳиятида вужудга келган безовталик ҳақида бундай ёзади: “Гоҳи телбалардек ёлғуз пушта ва даштқа борур эдим. Гоҳи боғот ва маҳаллотни кўча-бакўча ахтарур эдим. Не юрумоқта ихтиёрим бор эди, не ўлтурмоқта, не бормоқта қарорим бор эди, не турмоқта.
Шеър:
Не борурға қувватим бор, не турарға тоқатим,
Бизни бу ҳолатқа сен қилдинг гирифтор, эй кўнгул”.
Ушбу мисралар Навоийнинг “Наводир уш-шабоб” девонидаги (385-рақамли) ғазалнинг учинчи байтидир. Руҳиятига мос келган байтини эслагани Бобур бу ғазални тўлиқ ёд олганини билдиради. Бобур Навоий ижодини чуқур билгани унинг лирикасида ҳам акс этган:
Ошиқ ўлғоч кўрдум ул шамшод қаддин юз бало,
“Оллоҳ, Оллоҳ, ишқ аро мундоқ балолар бор эмиш”.
Бобур ғазалидаги иккинчи мисра тазмин санъати асосида Навоийнинг қуйидаги байтидан олинган:
Ошиқ ўлдим билмадим ёр ўзгаларга ёр эмиш,
Оллоҳ, Оллоҳ, ишқ аро мундоқ балолар бор эмиш.
Маълумки, Навоийнинг кўпгина ғазаллари аниқ бир мавзуга бағишланган ва улар композицион жиҳатдан яхлит. Шоирнинг ушбу ғазали воқеабандликка қурилган. Бобур ижодида ҳам Навоий шеърлари таъсирида ёзилган бундай ғазаллар кўплаб топилади.
Навоий ғазаллари мавзу ва мазмун эътибори, воқеабандлик даражасига кўра ҳар хил. Бобур ғазаллари хусусида ҳам шундай дейиш мумкин.
Навоий нимага эътибор қаратмоқчи бўлса, асар давомида ўқувчи диққатини бот-бот ўша нуқтага жалб қилади, ана шу мақсадга етказадиган сўзлардан қайта-қайта фойдаланади. Шундай ҳолат Бобур ғазалларида ҳам мавжуд. Бунга қуйидаги ғазал мисол:
Қуёшим ҳар сориға азм қилса, заррае қолмон,
Не учунким, агар айрилсам ондин, кун кўра олмон.
Онингдек бўлмишам ҳайрон қуёш янглиғ юзунгаким,
Қуёшдек найзалар тегса кўзумга кўз ола олмон.
Агарчи ёр ишқи нотавон кўнглумға ўт солди,
Вале, мен нотавон ул ёр ишқида кўнгул солмон.
Ибодат вақти бўлса, ҳар неча меҳроб ўтрумда,
Қошин нақшин тасаввур қилмағунча, ерга бош чолмон.
Ироқу Форса гар етса сенинг бу шеъринг, эй Бобур,
Ани ҳифз этгуси Ҳофиз, мусаллам тутқуси Салмон.
Ғазалда шоир қуёш, ёр ишқи каби сўзларни қайта‑қайта ишлатади. Ғазалдан қуйидагича маъно англашилади:
Қуёшим (яъни ёрим) қай томон юрар бўлса, мен ундан зарра ҳам ортда қолмайман, нега десангиз, агар ундан айрилар бўлсам, кун кўролмайман.
Қуёш юзингга шунчалар ҳайрон бўлганманки, қуёш нурлари гўё найза бўлиб кўзимга санчилса ҳам ундан кўз узолмайман.
Ёр ишқи нотавон кўнглимга гарчи ўт солди, аммо мен нотавон ёр ишқида кўнглимни хотиржам қила олмайман.
Ибодат вақти бўлса-ю, меҳроб қаршисида турсам ёр қошининг нақшини тасаввур қилмагунча, сажда учун бош қўя олмайман.
Эй Бобур, агар бу шеъринг Ироқ ва Эронга етиб борса, Ҳофиз уни ёд олиб, Салмон эъзозлайди.
Ғазал мисралари мазмунан бир-бири билан мустаҳкам боғланиб, олдингиси навбатдагисига йўл очган. Шоирнинг бошқа ғазалида ҳам шундай манзара мавжуд:
Бу кеча кулбамға келди ул қуёшим ёшурун,
Қарнларда келмади ҳаргиз мунингдек кечқурун.
Оғзидек тор фурсат васли, вале, ҳажри туни,
Ул муанбар сочи янглиғ ҳам қоронғу, ҳам узун.
То хаёли оразинг тушти кўнгулга, эй қуёш,
Бўлди кўнглум бир ёнар ўту сўнгакларим – ўтун.
Бўлди кўнглумда гириҳи ҳасрат анинг тор оғзидин,
Бор магар жисмим менинг тору кўнгул анда тугун.
Олғали жонимни ҳижронға ҳавола қилди ёр,
Қўйма ҳижронға, ажал, жонимни ол, тенгри учун!
Сарвдек қадди фироқида фиғонимдур баланд,
Гул киби рухсори ҳажрида ёшимдур лолагун.
Ишқ ила девоналиғда бўлмишам соҳиб камол,
Ишқ аҳли, эмди Бобурни дегайсиз зуфунун.
Бу кеча қуёшим (яъни ёрим) кулбамга яширин келди, шунча замонлар ҳеч бундай кечқурун келмас эди.
Васл фурсати оғзидек тор, ҳажр туни эса анбар бўйли сочи каби ҳам қоронғи, ҳам узун.
Эй қуёш, оразинг (юзинг) хаёли кўнгилга тушгач, кўнглим ёнар ўту суякларим ўтин бўлди.
Тор оғзидин ҳасрат тугуни кўнглимда бўлди, жисмим тору кўнгил ундаги тугун.
Ёр жонимни олгани ҳижронга топширди, ажал, ҳижронга қўйгунча, тангри йўлида жонимни ол.
Сарвдек қадди фироқида оҳу фарёдим юксакка ўрлайди, гул каби рухсори ҳажрида кўзёшим лоларанг.
Ишқ девоналигида соҳиб камол бўлдим, ишқ аҳли, энди Бобурни зуфунун дейсизлар.
Бобурнинг бошқа шеърларидаги каби ушбу ғазалида ҳам арабча-форсча сўз ва иборалар нисбатан кам.
Ғазалдаги қофиядош сўзлар: ёшурун – кечқурун – узун – ўтун – тугун – учун – лолагун – зуфунун ўша давр шеърияти учун оҳорли қофия саналади.
Бобурнинг “Кошки” радифли ғазали бор. Лутфий ҳам, Навоий ҳам худди шундай радифли ғазал ёзган.
Навоий ғазалида:
Очмайғай эрди жамолинг олам аро кошки,
Солмағай эрди бари оламға ғавғо кошки,
дейилган бўлса, Бобур ғазалида янги фикр-мулоҳаза, ўзгача ҳиссиёт – армон-пушаймонлик ҳисси ифодаланади:
Кўрмагай эрдим жамоли олам оро кошки,
Бўлмағай эрдим бари оламға расво кошки.
Ихтиёр эт ўзга иш, Бобурки, ҳосил бўлмағай
Ишқу васлу айш ила ишратдин илло, кошки.
Навоийда ҳам, Бобурда ҳам ёр ёғлиғи (рўмоли) ҳақида ғазал бор. Муаллиф айтилмаса-да, улар кетма-кет ўқилса, шеършунос бўлмаган киши ҳам ғазалларнинг қайси бири Навоийга, қайси бири Бобурга тегишли эканини аниқ ажрата олади. Бунга, аввало, сўз ва ибораларнинг танишлиги; фикрнинг аниқ ва лўнда ифодаланиши; қўлланган бадиий-тасвирий воситалари имкон беради. Албатта, бу ижодкорнинг маҳоратидан далолат беради. Бобурнинг ёғлиқ ҳақидаги ғазалида ёрнинг рўмоли ошиққа “жон риштаси”дан тўқилганга ўхшаб кўриниши таъкидланади. Лирик қаҳрамон маъшуқага “рўмолинг жонларнинг ришталаридан тўқилган”, дейди. Шоир: “Хаста жонлар риштасидиндур магар ҳар тор анга?” деб савол берар экан рўмолга нисбатан ҳавасланиб:
Эврулур бошингғаю гоҳи юзунга юз қўяр,
Бу жиҳатдин от эмиш “гулпечу” гаҳ “гулзор” анга, –
дейди.
Бу байтдан шоир яшаган замонда рўмолнинг “гулпеч”, “гулзор” деган турлари бўлгани англашилади. Бизнингча, “гулпеч” – дурра, “гулзор” эса рўмол маъносида келмоқда.
Ғазалдаги сўнгги икки байт кўнгилга хитобан айтилган. Уларнинг бирида:
Эй кўнгул, юз пора қилса ёр тиғи, ғам ема,
Лутф этиб гар боғлар ўлса ёғлиғини ёр анга, –
деб кўнгилга тасалли беради.
Мақтаъда бу фикр яна ҳам кучайтирилади:
Кўнглум истар ёғлиғингни, балки андин бир насим
Етса Бобурға эрур жон бирла миннатдор анга!
Бобур ғазалда ёғлиқни байтма‑байт тадқиқ қилади ва унинг тўлақонли образини гавдалантиради.
Бобур ғазаллари хусусидаги фикрларни унинг рубоийларига нисбатан ҳам айтиш мумкин. Чунки Бобур ҳам ўз рубоийларида Навоийнинг одоб-ахлоқ ва инсоний комиллик мавзуларини давом эттирган. Масалан, Бобурнинг ижтимоий-сиёсий аҳволи билан боғлиқ, “Ёд этмас эмиш кишини ғурбатда киши” деб бошланадиган рубоийси Навоийнинг “Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш” мисраси билан бошланувчи рубоийсига маъно ва мазмунан оҳангдош. Ёки Бобур: “Рафторию қаддиға равоним садқа, Бир боқишиға икки жаҳоним садқа”, – деганда, Навоийнинг шу монанд мисралари эсга тушади. “Кўзум ичра ёр тутуб, кўнглумда манзил қилғудек” мисраси эса “Қаро кўзум…”нинг ўзгача талқинидир. Булардан келиб чиқиб Бобур ижоди Алишер Навоий ижодига ўхшайди, деб айта олмаймиз. Лекин адабий таъсир масалалари доирасида Навоий ва Бобур ижоди ўрганилса адабиётшуносликда янгилик бўладиган бир қатор тўхтамларга келиш мумкин.
“Шарқ юлдузи” журнали, 2016 йил, 2-сон
__________________
Хосият Бекмирзаева 1974 йилда туғилган. Ўш давлат университетининг филология факультетини тамомлаган. “Бобур шеъриятида поэтик образ”, “Экологик тарбия воситалари” номли китоблари нашрдан чиққан.
[1] Ҳайитметов А. Навоийнинг адабий танқидий қарашлари. – Тошкент, 1959. – Б. 95.