(“Lison ut-tayr” – forsiy-turkiy she’riyat sintezi sifatida)
Adabiyotshunoslik ilmida ming yillik forsiy va turkiy yozma so‘z san’ati ravnaqini yaxlit adabiy jarayon sifatida qarash tamoyili mavjud. Bu bejiz emas. Buni birgina buyuk o‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy ijodi misolida ham to‘la isbotlash mumkin.
Navoiy qalamiga mansub olti doston (“Xamsa”dagi “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ai sayyor”, “Saddi Iskandariy” hamda “Lison ut-tayr”) ning har biri eski o‘zbek tilida fors adabiyotidagi muayyan muallif dostoniga nazira-javobiya tarzida bitilgan.
Navoiy dostonlarining naziraviy xususiyatlarini o‘rganish ulardagi tipik o‘ziga xosliklarni ilmiy aniqlashtirishni osonlashtiradi. Biroq bundan endi ikkinchi bir masala ham kelib chiqadi: Navoiy dostonlari tatabbu’ belgilari jihatidan aynan bir xilmi? Xususan, “Xamsa” dostonlarining naziraviy jihati bilan “Lison ut-tayr”ning javobiya tabiatida keskin tafovut yo‘qmi? Bo‘lsa, ular aynan nimalardan iborat?
Bunda o‘ta muhim uch jihatni ko‘zdan qochirmaslik kerak.
Birinchidan, Navoiy “Xamsa”ni 42-44 yoshlar orasida yozib tugatdi. Bunday yoshdagi ijodkorda, tabiiy ravishda, salaflar bilan bellashishga moyillik o‘ta kuchli bo‘ladi. Qanday bo‘lmasin, salohiyatini to‘laligicha namoyon etgisi, xalqona aytganda, imkon qadar ko‘proq yangilik yaratgisi, ohorli, navoiyona atama bilan ifodalaganda, “tarhi (loyihasi) toza” asar bunyod etgisi kelaveradi. “Lison ut-tayr”ni u oltmish yoshga yaqinlashganida qog‘ozga tushirdi. Bu kishi ancha bosilib qolgan, mulohazakorlik kuchaygan, jo‘shqinlik o‘rnini falsafiylikka moyillik egallagan bir yosh hisoblanadi.
Ikkinchidan, muallifning “Xamsa” yozishdan ko‘zlagan maqsadi bilan “Lison ut-tayr”ni yaratishdan ko‘zlagan niyati o‘rtasida keskin farq bor. “Lison ut-tayr”da Farididdin Attor oldidagi ijodiy qarzdorlik hissi ustunlik qiladi.
Uchinchidan, “Xamsa”ga javob qaytarish an’anasi Navoiygacha ham shakllangan edi. Uning asosiy tajribalari mohiyatida, iloji boricha, ko‘proq yangilikka intilish yotar edi. Ulug‘ o‘zbek shoiri shu an’analarga suyanishi shart edi. “Mantiq ut-tayr”ga dastlabki javob bitgan shoir – hozircha Navoiy. Bu qanday bo‘lishi lozimligini shoirning o‘zi belgilagan. XVIII asrga kelib xorazmlik o‘zbek shoiri Mavlono Rizoiy Payvandiy Attorning “Mantiq ut-tayr”iga javoban “Qush tili” dostonini bitdi. Endi Payvandiyda Navoiyning ayni dostonga nazira bitish an’anasiga suyanish imkoni bor edi. Shu asoslardan kelib chiqib aytish mumkinki, naziralik darajasi sifatida “Xamsa” dostonlari – boshqa, “Lison ut-tayr” – boshqa maqomda turadi. Bu ilmiy da’voni birinchi galda shoirning “Xamsa” dostonlaridagi hamda “Lison ut-tayr”dagi o‘z salaflariga munosabatidan kelib chiqibgina isbotlash mumkin.
Ko‘plar Navoiy “Xamsa”sini Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”siga javob deb hisoblaydi. Bu – juda umumiy tasavvur mahsuli. Yuzaki qaragandagina shunday, xolos. Ya’ni, Navoiy ham xuddi Nizomiy “Xamsa”sidagi tartib asosida besh doston bitdi va bu dostonlarning tabiati ham syujet chizig‘i ham – o‘sha-o‘sha. Biroq, aslida, Navoiy faqat “Hayrat ul-abror”nigina Nizomiy “Maxzan ul-asror”iga javob tarzida yozgan. “Xamsa”dagi qolgan to‘rt dostoninning har biri – boshqa-boshqa shoirlar masnaviylariga javobdir. Aniqrog‘i, “Farhod va Shirin” – Xusrav Dehlaviyning “Shirin va Xusrav”iga, “Layli va Majnun” – Xoju Kirmoniyning “Layli va Majnun”iga, “Sab’ai sayyor” – Ashraf Marag‘oiyning “Haft avrang”iga, “Saddi Iskandariy” – Abdurahmon Jomiyning “Iskandarnoma”siga nazira. Bu haqda “Muhokamat ul-lug‘atayn” risolasida Navoiyning o‘zi aytadi: “Bu to‘rt devon (“Xazoyin ul-maoniy” devonlari – S.O.) ovozasin chun rub’i maskunga yetkurupmen, “Xamsa” panjasiga panja urupmen. Avvalkim, “Hayrat ul-abror” bog‘ida tab’im gullar ochibdur, Shayx Nizomiy ruhi “Maxzan ul-asror”idin boshimga durlar sochibdur. Yana chun “Farhod va Shirin” shabistoniga xayolim yuz tutubdur, Mir Xusrav (Dehlaviy – S.O.) dami “Shirin va Xusrav” o‘tidin charog‘imni yorutubdur. Yana chun “Layli va Majnun” vodisida ishqim po‘ya urub, Xoju (Kirmoniy – S.O.) himmati “Gavharnoma”sida nisorimga gavharlar yetkuruptur. Yana chun “Sab’ayi sayyor” rasadin zamirim bog‘labdur, Ashraf (Marag‘oiy – S.O.) “Haft paykar”ining yetti hurvashin peshkashimga yarog‘labdur. Yana chun “Saddi Iskandariy” asosin xotirim muhandisi solibdur, hazrati Maxdum (Abdurahmon Jomiy – S.O.) “Xiradnoma”sidin ko‘si isloh va imdod cholibdur”.
“Lison ut-tayr”dagi muallifning Attorga va bevosita uning “Mantiq ut-tayr”iga bo‘lgan munosabatidanoq ko‘p narsalar oydinlashadi.
“Lison ut-tayr”ni shoir “Foniy” taxallusi bilan bitdi. Holbuki, ungacha “Foniy” shoirning faqat forsiy she’rlarida qo‘llagan taxallusi edi. Doston – jami 192 bobdan iborat. Shundan olti bobda muallif bevosita Attor va uning “Mantiq ut-tayr”iga munosabatini bildirib o‘tadi. Savollar tug‘iladi. Avvalo, bu qaysi boblar? Qolaversa, ular asarda qanday o‘rin tutadi? Bundan tashqari, nega shoir bu gaplarini jamlab, bir bobda aytib qo‘ya qolmagan? Bularga javob topmay turib masalaning mohiyatiga yetish qiyin.
“Lison ut-tayr”ning[1] Attor va “Mantiq ut-tayr”ga munosabat bildirilgan boblari quyidagilar: 13-bob – “Qudvat ul ahror va qiblat ul-abror Shayx Farididdin Attor qaddasallohu ruhahug‘a madhu sano og‘ozi va o‘z arzi niyozi”; 169-bob – “Qushlarning fano husulidin baqo vusulig‘a yetkoni”; 173-bob – “Shayx avsofiyu o‘zining anga payravlig‘da ittisofi”; 174-bob – “O‘zining Shayx ruhi madadidin anga tatabbu’ qilg‘ong‘a qaqnus tamsili”; 189-bob – “Bu kitob nazmida o‘z munosabatining taqribi”; 191-bob – “Bu kitobda taxallus tag‘yirining uzri”.
Qiyos sifatida eslatib o‘tish kerakki, “Xamsa” dostonlarida salaf uchun bunchalik ko‘p bob ajratilmagan. Shuning o‘ziyoq muallifning salafga munosabati “Lison ut-tayr”da “Xamsa” dostonlaridagidan keskin farq qilishini ko‘rsatib turibdi.
Bu boblarda, dastlab, shoirning Farididdin Attorni qanday so‘zlar bilan ta’riflaganini ko‘rib chiqish lozim. Shulardan ham xalafning salafga ayricha mehri ma’lum bo‘ladi. Bu ta’riflarga misol keltiradigan bo‘lsak: “qudvat ul-ahror” (hur, ya’ni ozod kishilarning peshvosi), “qiblat ul-abror” (yaxshilarning qiblasi), “vahdat asrorini tafsir aylagan” (Ollohning yagonaligi sirini sharhlagan zot), “hodiyi komil” (kamolotga yetgan yo‘lboshchi), “jumlayi qushlar tili donosi”, “murshidi atvor” (hol piri, ya’ni yo‘l boshlovchisi), “qutbi avliyo” (avliyolar qutbi, ya’ni rahbari), “kashfi asrori haqoyiqda farid” (haqiqat (Alloh) sirlarini kashf etishda yagona), “ahli irfon soliki atvori” (fe’l-atvori bilan Xudoni tanish yo‘lidagi (so‘fiy)larning namunasi) kabi.
Navoiy nazdida ustoz shohlik, o‘zi qullik maqomida: “ul shahi oliysifat, men banda – qul”. Bular Attor ta’rifidagi so‘z va so‘z birikmalarining hammasi emas. Ammo shu boblarninggina mag‘zini chaqqanda ham, Navoiy Attorga qanchalar shogirdona samimiyat bilan munosabatda bo‘lgani oydinlashadi. Eng muhimi, bu boblarning biror yerida “Mantiq ut-tayr” tanqidi yo‘q. Ehtimol, Navoiyda bu dostonga nisbatan ham ozmi-ko‘pmi tanqidiy munosabat bo‘lgandir. Aytaylik, “Mantiq ut-tayr”dagi ko‘pso‘zlikmi, bir nazariy masala illyustratsiyasi uchun bir necha hikoyatni ketma-ket keltirishmi, ma’qul tushmagandirki, “Lison ut-tayr”da bunga aslo yo‘l qo‘yilmagan. Lekin xalaf (Navoiy) salafi (Attor)ga nisbatan tug‘ilgan bu ichki munosabatini hech yerda kitobxonga bildirmaydi. Bu ham – bir qat’iyat. Bu ham – bir odob. Bu ham – bir madaniyat.
Bunga sabab ham yo‘q emas. “Xamsa”ni yozishda salaf bilan xalaf o‘rtasidagi munosabatlar ustoz-shogird munosabatlarini eslatadi (hatto “Iskandarnoma” va “Saddi Iskandariy” asarlari o‘rtasidagi munosabatlar ham bundan mustasno emas), chunki bu yerda faqat adabiy ustoz-shogirdlik mavjud. Biroq “Mantiq ut-tayr” va “Lison ut-tayr” mualliflari o‘rtasidagi munosabatlar faqat adabiy doira bilan chegaralanmaydi: bu yerda ustoz-shogirdlikdan tashqari, tasavvufiy ma’nodagi bevosita pir-muridlik munosabatlari ham yuzaga chiqadi. Demak, “Xamsa” dostonlarining naziraviy tabiatiga, asosan, adabiy hodisa sifatida qarasak, “Lison ut-tayr”ning naziraviy tabiatiga ham adabiy, ham tasavvufiy hodisa sifatida qarashimizga to‘g‘ri keladi.
“Lison ut-tayr”ning liro-epiklik darajasi, hatto, “Hayrat ul-abror”dagi liro-epiklik darajasidan ham yuqori. Sababi – ana shu oltinchi dostonida muallif bevosita ichki insoniy, ya’ni bandalikka xos; so‘fiyona, ya’ni tasavvufona shaxsiy his-tuyg‘ulari, nozik va oliy istak-muddaolarini barcha masnaviylaridagidan ko‘ra ko‘proq, xo‘broq va oshkorroq tarzda ifodalagan.
Buning isboti uchun “Lison ut-tayr”ning “Qushlarning fano husulidin baqo vusulig‘a yetkoni” degan 159-bobini ko‘rib chiqish juda muhim.
Foniy qush tilidan so‘zlangan bu asar mohiyatida boshqa teran ma’nolar yotishi haqida so‘zlay turib, buni har kim ham tushunmasligini aytadi. Kutilmaganda bir shart qo‘yadi:
Shart bukim, onglag‘on sharh etmagay,
To tilidin boshqa ofat yetmagay.
Ya’ni: bu asar mohiyatini tushungan odam uni sharhlamasin, chunki xato qilib qo‘ymasin-da. Shunda muallif Alloh oldida istig‘for qilib, aytmas so‘zlarni aytib qo‘ygani uchun Uning o‘zidan panoh izlaydi:
Men deb, istig‘for qildim, yo Iloh,
Aytmas so‘zdin sanga qildim panoh.
Lekin bu yerda bir nozik jihat bor – Foniy o‘zidan hech narsa qo‘shmagan, faqat Attor sirlarini sharhlagan, xolos:
O‘z qoshimdin solmadim bu nav’ tarh,
Ayladim Attor asrorini sharh.
Shuning uchun, deydi shoir, kimga payravlik qilganimni nazora aylagil. Dostonning lirik qahramoni “himoyalanish”ning yaxshi yo‘lini topadi, ya’ni barcha “gunoh”ni Attorga to‘nkab qo‘ya qoladi, men xato qilgan bo‘lsam ham, U xato qilmaydi, chunki ko‘p qalam surib, kamolga yetgan zot hisoblanadi, mening xatomni ham undan deb bilinglar, deydi:
Men g‘alat qilsam anga yo‘qtur g‘alat, –
Kim kamol avroqig‘a ko‘p surdi xat.
So‘zda tab’im gar g‘alatqa qildi mayl,
Hodiyi komil so‘ziga qil tufayl.
Dostonning “Shayx avsofiyu o‘zining anga payravlig‘da ittisofi” deb nomlangan 173-bobida muallif yana Attorning ustozlik qilgani masalasiga qaytadi. Yozu qish Attor do‘konidan shakar olmoq niyatida yurar edim, deydi u, uning muqaddas ruhi arsh bog‘idan kelib, xuddi so‘zlay oladigan qush kabi qush tili mushkillarini yechishda yo‘l ko‘rsatdi, bu borada meni ustodga aylantirdi-yu, men turkiy tilda doston bitdim…
Navoiy o‘z “Xamsa”si dostonlarining birortasi haqida “tarjima” atamasini ishlatmagan. Aksincha, ularda imkon qadar ohoriylik haqida so‘z boradi. Masalan, “Farhod va Shirin”da, bu doston voqeasini sharhlashda o‘zgacha bir tarh (loyiha) chizishim kerak, deb hisoblaydi:
Zaruratkim, solib bir o‘zgacha tarh,
Bu mehnatnomani qilg‘umdurur sharh.
Bundan tashqari, “Farhod va Shirin”da shoir salaflarini tanqid ostiga oladi. Maqsadi – yangi, ularnikiga kam o‘xshagan, ulardan keskin ajralib turadigan asar yaratish. Dostonning 9-bobida buni isbotlaydigan dalil yetarli. Muallif o‘z oldiga bir dasturiy vazifa qo‘yadi. Maqolamiz maqsadi yo‘lida juda zarur bo‘lgani uchun kattaroq bo‘lsa ham, parcha keltiramiz:
Ki chun bu uyda qilg‘ung naqsh debo,
Kerak uy tarhi dog‘i bo‘lsa zebo.
Agarchi nazmi dilkash tushsa masmu’,
Aning afsonasi ham bo‘lsa matbu’.
Burun jam et nekim bo‘lg‘ay tavorix,
Borida ista bu farxunda torix.
Topilg‘ay shoyad andog‘ bir necha so‘z,
So‘z aytur elga ul yon tushmagan ko‘z.
Ani nazm etki, tarhing toza bo‘lg‘ay,
Ulusqa mayli beandoza bo‘lg‘ay.
Ya’ni, bir uyga naqsh solish uchun, avvalo, uyning tarhi ham chiroyli bo‘lishi kerak; nazmi quloqqa xush yoqishidan tashqari, uning afsonasi (syujeti) ta’bga o‘tiradigan bo‘lishi lozim; buning uchun avval shu mavzudagi o‘tmishda yozilgan asarlarni o‘rganib chiqish zarur; shunda, shoyadki, so‘z aytuvchilarning ko‘zi tushmagan toza (yangi) so‘z topilsa; chunki shunday narsani yozki, tarhing toza bo‘lsin, xalq uni beandoza (cheksiz) mayl bilan (intilib, qiziqib) o‘qisin.
Shoir, mabodo, shunday bo‘lmasa, nima bo‘lishi mumkinligi haqidagi savolga birato‘la javob berib ketishni ham unutmagan:
Yo‘q ersa nazm qilg‘onni xaloyiq,
Mukarrar aylamak sendin ne loyiq?
Xush ermas el so‘ngincha raxsh surmak,
Yo‘likim, el yugurmishtur, yugurmak.
Biravkim bir chamanda soyir erdi,
Nechakim gul ochilg‘on ko‘rdi, terdi.
Hamul yerda emas gul istamak xo‘b,
Bu bo‘ston sahnida gul ko‘p, chaman ko‘p.
XX asrning 20-yillarida yirik sharqshunos Ye.E.Bertels Navoiyning teng huquqli ohoriy (original) shoir ekanini ilman isbotlab ko‘rsatish uchun aynan “Lison ut-tayr”ni tanlagani bejiz emas edi. Bu bilan olim, hatto, Navoiyning olti dostoni orasidagi dominant (ta’sir etayotgan) asarga nisbatan eng yaqini hisoblangan “Lison ut-tayr” ham mustaqil ijod namunasi bo‘lgan ohoriy badiiy ijod namunasi, demoqchi bo‘lgan.
Biroq bundan qariyb bir asr ilgari yozilgan mazkur tadqiqotda muallifning maqsadi ko‘proq Attor va Foniy asarlari o‘rtasidagi farq-tafovutlarni bo‘rttirib ko‘rsatishdan iborat bo‘lib qolgan. Adabiyotshunoslik, jumladan, tarjimashunoslikning endigi vazifasi esa Attor va Foniy dostonlari o‘rtasidagi yalpi vobastalikni to‘la-to‘kis, ya’ni har taraflama ochib berishdan iborat bo‘lishi lozim. Ana shunda “Lison ut-tayr”da forsiy-turkiy adabiyot, boringki, forsiy-turkiy tamaddun uyg‘unligini bir yalpi hodisa sifatida to‘liq ko‘ra olamiz. Ayni shu maqsad yo‘lidagi tadqiqotlar davom etayotibdi.
Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, Nizomiyning “Xusrav va Shirin”i bilan Navoiyning “Farhod va Shirin”i, tabiiyki, bir sayyor syujet asosida yaratilgan dostonlar hisoblanadi. Ammo “Farhod va Shirin” dostoni bevosita “Xusrav va Shirin”ga nazira emas. Ko‘rib o‘tganimizdek, Navoiy dostoni Xusrav Dehlaviyning “Shirin va Xusrav”iga nazira tarzida bitilgan. Demak, Nizomiy “Xusrav va Shirin”i bilan Navoiy “Farhod va Shirin”i o‘rtasida sayyor syujet hodisasi mavjud, biroq Dehlaviy “Shirin va Xusrav”i bilan Navoiy “Farhod va Shirin”i o‘rtasida esa ham sayyor syujetlilik hodisasi, ham bevosita naziraviylik hodisasi bor.
“Lison ut-tayr”ga shu mezonlar bilan yondashilsa, ma’lum bo‘ladiki, Attorning “Mantiq ut-tayr”i bilan Foniyning “Lison ut-tayr”i o‘rtasida ham sayyor syujetlilik, ham naziraviylik va ham tarjimaviylik hodisasi kuzatiladi.
Albatta, Xusrav Dehlaviyning “Shirin va Xusrav”i – Nizomiy Ganjaviyning “Xusrav va Shirin”iga nazira. Demak, Navoiyning dostoni, o‘rtada Dehlaviy asari turgani uchun, Nizomiy masnaviysiga bevosita emas, balki bilvosita tatabbu’, xolos. Xullas, naziraning bir qat’iy talabi bor – u muayyan bir asarga o‘xshatma bo‘lishi shart, qandaydir bir syujetdagi bir necha asarga emas.
Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi besh doston aynan qaysi asarlarga nazira tarzida yozilganini shoirning o‘ziga suyangan holda qayd etdik. Biroq o‘zbek adabiyotshunosligidagi shu paytgacha Navoiy “Xamsa”si dostonlarini qiyosiy o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda muqoyasalar quyidagi tartib bo‘yicha olib borilgan: “Hayrat ul-abror” – Dehlaviy dostoniga; “Farhod va Shirin” – Nizomiy dostoniga; “Layli va Majnun” – asosan, Nizomiy, qisman, Dehlaviy va Jomiy dostoniga; “Sab’ai sayyor” – Nizomiy, Dehlaviy dostonlariga; “Saddi Iskandariy” – Nizomiy, Dehlaviy va Jomiy dostonlariga qiyoslab tadqiq etilgan.
Bunday tadqiqotlar olib borishga hech kim qarshi emas. Bir syujet chizig‘idagi bir vaznda bitilgan har qanday ikki asarni qiyosiy o‘rganish, hatto tipologik tahlil etish mumkin va bu ham ilm uchun juda kerak. Lekin birlamchi vazifa asarni aynan qaysi dostonga nazira qilingan bo‘lsa, o‘shanga qiyoslashdan iborat bo‘lishi lozim, chunki ilm uchun shu birlamchiroq, ahamiyatliroq, demoqchimiz, xolos.
Bir asarga yozilgan tatabbu’ga nisbatan “javobiya”, “nazira”, “o‘xshatma” atamalarini ishlatsa, bo‘laverar, ehtimol. Masalan, Xusrav Dehlaviy “Xamsa”siga kirgan dostonlar Nizoiy Ganjaviy “Xamsa”sidagi dostonlarga javob tarzida bitilgan. Biroq Abdurahmon Jomiy dostonlari ham Nizomiy, ham Dehlaviy dostonlariga, Navoiy dostonlari esa ham Nizomiy, ham Dehlaviy, ham Ashraf Farag‘oiy, ham Jomiy dostonlariga nazira. Chunki ularda naziraga nazira yozish jarayoni ham birga kechgan.
Ko‘rinib turibdiki, bu ikkalasi bir xil jarayon yoki aynan o‘xshash hodisa emas. Ilmda bir mavzu va syujetdagi bir asarga javobiya bilan bir mavzu va syujetdagi ikki yoki uch asarga javobiya o‘rtasida muayyan farqlar borligi ko‘rsatib berilishi lozim. Buning ustiga, Navoiyda o‘zga til masalasi ham o‘rtaga tushadi. Bir asarga o‘sha tilda javobiya aytish – boshqa masala, bir asarga o‘zga tilda nazira aytish – butunlay boshqa masala.
Bu fikrimizni tushunib, mohiyatiga yetish yanada chuqurroq tahlilni talab qiladi. Nizomiyning “Xusrav va Shirin” dostonida Xusrav bilan Farhodning munozarasi mavjud. Bu – juda mashhur savol-javob. Dostonga nazira yozganlar asarning bu kulminatsion nuqtasiga befarq qarashmagan. Jami 26 baytdan iborat bu parchada Nizomiy Xusrav bilan Farhodning fikrlarini bir misrada “biguft” (“dedi”) yo “bigufto”(“dediki”) tarzida keltiradi.
Ana endi dostonga tatabbu’ bitayotgan Xusrav Dehlaviyni bu o‘rinda nima qiynashi mumkin? Faqat va faqat Nizomiyga aynan o‘xshab qolmaslik. Lekin savol-javobni “biguft” yoki “bigufto” deb boshlash forsiy tildagi asarga forsiy tilda javob yozayotgan qalamkash uchun hech qanday muammo tug‘dirmaydi. Shuning uchun ijod jarayoni forsiy tildagi asarga turkiy tilda javob yozayotgan shoirdagiga nisbatan ancha oson kechadi.
Keling, Nizomiy va Dehlaviy dostonlaridagi ana shu munozaraning dastlabki besh baytini o‘zaro qiyoslaylik. Nizomiyning 26 baytli savol-javobiga Dehlaviy 25 baytli munozara bitadi. “Shirin va Xusrav” muallifi, o‘ziga xoslik bo‘lsin uchun, “bigufto” o‘rniga ba’zan “biguftash” shaklini ham ishlatadi.
Ana endi forsiy dostonga turkiy nazira bog‘layotgan Navoiy oldidagi muammoni ko‘z oldimizga keltiraylik. Birinchidan, hind-evropa tillari oilasining forsiy guruhiga mansub fors-tojik tilida avval “dedi” deb turib, keyin so‘zlovchining fikrini keltirish mumkin. Bu tilning sintaksisi uchun shu – tabiiy. Oltoy tillari oilasining turkiy tillar guruhiga kiradigan o‘zbek tilida esa buning teskarisi: avval so‘zlovchining fikri keltirilib, keyin “dedi” deyiladi. Ikkinchidan, “Xusrav va Shirin” aruzning “mafoiylun mafoiylun faulun (yoki mafoiyl)” tarzidagi hazaji musaddasi mahzuf (yoki maqsur) vaznida bitilgan. Turkiyzabon shoir aynan “biguft” yoki “bigufto”ga vaznan mos keladigan so‘z topishi shart.
Ana shu ikki masalani hal etish shoirni xuddi tarjimada kechadigandagidek ijodiy jarayonga olib kiradi. Navoiy buning ilojini topgan. Birinchidan, avval “dedi”ni ishlatib, keyin so‘zlovchining fikrini keltirish orqali bu masalani forsiy til foydasiga hal etgan. Inversiya bunga imkon beradi. Ikkinchidan, shoir qo‘llagan “dedi” va “dediki” so‘zlari vaznan “biguft” hamda “bigufto” kalimalariga mos keladi[2].
Xuddi shu tarjimaviy muammoga Nizomiy “Xusrav va Shirin”ini 1340 yili eski o‘zbek tiliga o‘girayotganda Qutb ham duch kelgan edi. U dostondagi 26 baytli parchani 21 bayt qilib, ya’ni, juda kam qisqartirish bilan, deyarli to‘liq tarjima qilgan. “Biguft” hamda “bigufto” so‘zlarini, birinchidan, forsiy grammatika talabiga binoan, satr boshida keltirgan, ikkinchidan, o‘zbek tilidan vazn boshiga mos keladigan ifoda topgan. Mana, uning dastlabki bayti:
Burun so‘rdi: “Ne yerliksan teyu san?”
Ayittikim: “Oshiqlar shahridinman”.
Navoiy “Farhod va Shirin”da, xuddi Dehlaviyning “Shirin va Xusrav”idagi kabi, bu munozaraga 25 bayt bag‘ishlaydi. Muayyan darajada tasavvur paydo bo‘lishi uchun uning dastlabki ikki baytini keltiramiz:
Dedi: “Qaydinsen, ey majnuni gumrah?”
Dedi: “Majnun vatandin qayda ogah!”
Dedi: “Nedur sanga olamda pesha?”
Dedi: “Ishq ichra majnunluq hamesha!”
Shu tahlilu mulohazalardan keyin bir nozik masalaga aniqlik kiritib olaylik. Albatta, Navoiy Nizomiy “Xusrav va Shirin”i hamda Dehlaviy “Shirin va Xusrav”i vazni va mavzusida yangi, ohoriy asar yaratgan, lekin Qutb Nizomiy dostonini tarjima qilgan. Orada farq – katta. Bu ikki ijodiy hosilasi bir hodisa emasligi ham –“Ikki karra ikki – to‘rt”, – degandek aniq. Lekin Qutb oldida ham, Navoiy oldida ham forsiy tildagi matnning ayrim xususiyatlarini ikkinchi tilda ifodalash vazifasi turgan edi. Ana shu nozik nuqtada Navoiy dostonining o‘ziga xos xususiyati namoyon bo‘ladi va biz shunigina ko‘zda tutyapmiz.
Xullas, “Mantiq ut-tayr” va “Lison ut-tayr” qiyosi bir yo‘la forsiy-turkiy she’riyat vobastaligini ko‘rsatishga, she’riyat ravnaqida tasavvufning o‘rnini oydinlashtirishga, Attor va Foniy munosabatlarini yoritishga, adabiyotlararo uyg‘unlik (sintez) qonuniyatlarini belgilashga, naziralarning turlarini aniqlashtirishga, naziraviylik va tarjimaviylik xususiyatlarini muayyanlashtirishga, tarjima-nazira degan forsiy-turkiy adabiyotlararo o‘ziga xos ijodiy hodisani tahlil etishga xizmat qiladi.
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2018 yil, 2-son
__________________
[1] Alisher Navoiy. MAT. 20 jildlik. 12-jild. – T.: “Fan” nashriyoti. 1996.
[2] “Dediki” so‘zi “bigufto”ga aynan mos keladi. Biroq “biguft” bilan “dedi” teng vazndagi so‘zlar emas. Chunki “dedi”ning ikkinchi bo‘g‘ini (“-di”) dostonda cho‘ziq hijo bo‘lib keladi. “Biguft”ning ikkinchi bo‘g‘ini (“-guft”) esa – o‘ta cho‘ziq hijo. Ammo Nizomiy Ganjaviyda ham, Xusrav Dehlaviyda ham u o‘zidan keyingi so‘zning unli tovush bilan boshlanishini talab etgan va shu tariqa “-guft” bo‘g‘inidagi “t” tovushi amalda o‘zidan keyingi so‘zga qo‘shib talaffuz etiladi (muallif izohi).