Yozuvchi Erkin A’zamovga maktub

Erkinjon, yaqinda yurtdan keldim. To‘g‘rirog‘i, Denovdan, Zoyir Mamajonning to‘yidan. Kenja qizini chiqardi. Ancha horg‘in ko‘rindi bu dolig‘uli ukam. Bitta to‘ylar Zoyirdek yigitlarni bunchalar toliqtirmasdi-yov. To‘g‘ri, gazetaning ishi ham og‘ir, ayniqsa, uni “Chag‘oniyon” qilib chiqaraman desang. Qolaversa, “zo‘ravon”lardan shikoyatchilar ko‘p kelisharkan redaktsiyaga. Xodimlar maslahat berib qaytarishsa ham kelishaverarkan: ishonishadi-da gazetasiga. Men dadil ayta olaman: “Chag‘oniyon” — to‘rtinchi hokimiyat bo‘libdi.
To‘yda Geldimurod Saidmalikovni ham ko‘rdim. Yelkasi pasayib, yoshiga yarashmagan bir yurish bilan biz o‘tirgan uyning derazasi pastidan o‘tdi. Men darhol o‘rnimdan turdim. Ana, quchoqlashuv, mana quchoqlashuv!
Ey, Erkinjon, nimaga munday, a, mening eng yaxshi ko‘rgan-ishongan uka-shogirdlarim… Negadir qamaladi. Zoyir akangizni bilasiz, ikki marta qamalib chiqib, yana gazetasi muharrirligini oldi: aybsiz-da! Mana, Geldimurod ham uch yil “yotib” keldi. Sababini hech kim tushuntirib berolmaydi. Ammo unga tag‘in viloyat gazetasi muharrirligini taklif etishganda, Geldimurod ko‘nmabdi. “Rahmat”, deb, “Termiz oqshomi” degan yangi bir gazeta ochibdi. Men uch-to‘rt sonini ko‘zdan kechirdim ( Toshkentga kelgach). Vey, bironta maqolasini ham keyin o‘qiyman deb o‘tib ketolmaysan: bari qiziq, ma’noli, ma’rifatga chorlovchi.
Aytmoqchi, bazm oqshomi Xurram akangiz (Maqsadqulov) bilan bir xonada yotdik. Ey, yaxshi shoir-a, shu yigit? Aruzdagi she’rlaridan talayini o‘qib berdi. Maza qildim. Keyin Mengziyo akangizni (Safarovni) eslashdik. U hayot bo‘lganida, mehmonxona to‘lib turardi shovqinga… Shafoat Rahmatulla Termiziyni surishtirdim. Kelib qolar deyishdi. Kelib qolmadi. Tojiddin Razzoqqa ham ilhaq bo‘ldim. Gumbirlab kirib kelib, dunyoning u yog‘idan kirib, bu yog‘idan chiqadigandek bo‘laverdi. Ko‘p o‘qigan, ko‘p narsani biladi-da, xumpar. Ey, Erkin, odam ortiq daraja bilimdon bo‘lsa ham, boshqalarni toliqtirib qo‘yishi mumkin ekan. Yoki xijolat torttirar ekan. Darvoqe, Tojiddinning maqolayu esselarida ham shu — tig‘iz bilim ko‘zga tashlanadi. Aytmoqchi, sizning “stsenariy”ingiz asosida olingan “Dilxiroj” filmi haqida “Mohiyat”dagi chiqishida ham shu ahvolni ko‘rdim… Erkinjon, filmingizning nomi xususida muxbir bergan savolga rejissyoringiz ham jo‘yali javob berolmadi. Axir, bu oddiy gap-ku: dil — dil, xiroj — boylik…
Ha, mayli. Shunday qilib, to‘yning ertasi Toshkentga qaytdim. Zoyirjon Bulung‘urgacha mashina qilib berdi. Boysunda to‘xtamay o‘tdim. Lolazor, lolazor…
Toshkentga — bog‘chamga yetib keldim-u, cho‘zilib qoldim. Uch kunda u yog‘i — 1000, qaytishi ham — 1000 kilometr bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tish og‘irlik qilarkan endi kaminaga. Buning ustiga, to‘yxonada haligi isqotidan uncha-muncha otilgan edi. O‘shaning asorati ezdi akangizni… Keyin, odatdagicha, javonda yotgan kitoblardan olib varaqlay boshladim. Yozolmaganingdan keyin ahvoling shu-da. Qarasam, kitoblarni avvalbahor xatm qilib qo‘ygan ekanman. O‘ylanib, rohatlanib… ha-ha, chindan ham rohatlanib yotdim. Masalan, Oydin Hojiyevaning “Panohim” degan bir jildli asarini allaqachon o‘qigan ekanman. Oydinning shoirligi o‘z yo‘liga, kitobning teng yarmisi she’rlar, qolgan yarmi… “hikoyalar” ekan. Ha-ha, hikoyalar. Balki ko‘zingiz tushgandir? Vey, Erkinjon, Oydin baloday prozaik ekan-e! Hikoyalari… to‘g‘ri, to‘laqonli hikoyalar emas: janr talabiga javob berishi uchun bir qamchi yetmaydi; asardan chiqadigan ma’no… jo‘n, hatto yo‘q darajada. “Odamlarimiz yaxshi-da”, degan gap, xolos. Biroq, Erkinjon, shunday chiroyli, shunday dilkashlik bilan, samimiy tasvirlaganki, uning bolaligi o‘tgan qishloq chizgilarini o‘qiganimda o‘zimizning Boysunni (Usmon Azim tasvirlamish) asl qiyofasi ko‘z oldimdan o‘tdi. Ha, o‘sha ibtidoiy Boysun… …O‘zidan ketib qolgan Boysun. Binobarin, Oydinning ham tug‘ilgan go‘shasi — Buxoroning Bo‘ston qishlog‘iga hayot o‘z tahririni kiritgani shubhasiz. Ammo Oydinoy turkumni shunday tugatadiki, Bo‘ston jilla o‘zgarmay qolib kelayotgandek, o‘sha odamlar — o‘sha odamlardek. Qiziq, ishonging keladi…
Fahmimcha, Oydindan yaxshigina yozuvchi chiqarkan-u, vaqtni o‘tkazib yuboribdi-da. Endi uning qalamida qandaydir titroq, hasrat ohanglari sezilayotir…
Uyalab yotib varaqlagan ikkinchi kitobim faylasuf Tilab Mahmudovning “Oqqan daryo…” degan bir jildlik… hikoyalari bo‘ldi. Erkin! Bu jilmaygan filosof ham aslida yozuvchi bo‘lishi mumkin bo‘lgan bir ijodkor ekan. Uning hikoyalari taxminan o‘ttiz yillar mobaynida yozilgan. Hajman kichik-kichik, uch-o‘rt, 5-6 sahifa keladi. Mazmuni tig‘iz, bo‘liq… Tag‘in: Tilab Mahmudov hikoya janrini pisand qilmaydigan bir ulkan adibu ushbularni qo‘l uchida yozib tashlagandek taassurot qoldiradi. Ammo aslida — havaskor adib, xolos. Shunisi borki, tanti, kamgap va madaniyatli, gap-gurungning me’yorini biladi. Biladi! Nazariy jihatdan hikoya nima ekanini bilishiga ham shubham yo‘q, albatta. Ammo qancha faylasufu adabiyotshunoslar janr nimaligini ko‘zlarini yumib aytib berishadi. Aytib berishadi, xolos… Ehtimol, Ozod aka ulardan mustasnodir. Erkinjon, domlamiz o‘zining “E’tiqodimdan nega qaytdim?” degan mardona asari bilan o‘ziga haykal qo‘ydi, a? Ul asar… yo‘q, u — roman emas, chala roman. To‘g‘rirog‘i, publitsistik roman. Agar shunday roman bo‘lsa… Hay, mayli, roman bo‘lmasa bo‘lmabdi-da. Baribir boshingni ko‘tarmasdan o‘qiydigan asar bo‘libdi. Umuman, Ozod aka keyingi yillarda juda ochildi. Ko‘z tegmasin… Gapimiz Tilab akaning hikoyalari haqida edi. Kiziq-da: ayrim hikoyalari, xudo haqqi, chexovona, qahhorona usulda yozilgan. Va xulosasi ham aniq — syujetdan sitilib chiqadi. Ba’zi hikoyalari esa… anchayin maqoladan farqsiz.
Ha-e, Erkinboy, nima desangiz ham, men Tilab akaning asarlarini o‘qib chiqqach, “attang, Oydinga o‘xshab vaqtni o‘tkazib yuboribdilar-da bu kishim ham”, deb achindim.
Xo‘sh, qo‘lga olgan uchinchi kitobim — janoblarining “Pakananing oshiq ko‘ngli” edi. Erkinjon, kitobingizni o‘qiganimga ancha vaqt bo‘lgan, biroq, hamon o‘shaning taassurotidan mast bo‘lib, Surxonga yo‘l olgan edim… Endi, gapning bo‘larini aytsam, Sizdan… kutmagan edim bunday asarlarni! Siz deputatlik ishi bilan, jurnal tashvishi bilan bo‘lib ketib, ijodga tanaffus e’lon qilgandek edingiz. Ana shuning uchun ham to‘pori akangiz Sizdan bir jahli chiqqanida, Sizlarning avlodlaringiz haqida, umuman, chunonchi, Murod Muhammad Do‘st va boshqa tengdoshlaringiz haqida ham shunday hunuk gap qilgan edim: “Bularning umri ham ijodi kabi 35 yoshida to‘xtab qolgandek tuyuladi”, deganman. Matbuotda chiqqan. Endi bilaman: dilingiz ranjigani rost ekan. Balki shu bois keyingi yillar mobaynida do‘stona gaplashmadik ham: Siz ham o‘zingizdan bilib jablashib kelmadingiz, men ham o‘zimni tortib yuraverdim…
Mana, kitobingizni o‘qidim-u, hayhot, nohaq ekanimni tan oldim. Va sizlar kabi yozuvchilar haqida o‘ylabroq so‘zlash lozimligini o‘zimga bot-bot uqtirdim. Alqissa, yana matbuot orqali ijodingiz haqida fikr aytib, shu bahonada ko‘nglingizni topgim, uzrimni aytgim keldi, vassalom.
Erkin, asarlaringiz haqida gapiraymi endi?
Qulluq.

2

“Pakananing oshiq ko‘ngli…”

Sarlavhani o‘qiboq g‘ijingan edim. Odamlarning nuqsonli tomonlarini munday ruknga olib chiqishmas edilar-da, odatda! Bilasiz-ku o‘zingiz? Axir, birovning diliga ozor yetkazishdan nari qochadigan yigitsiz. Biroq qog‘ozda…
Qog‘oz ko‘tararkan. Har qanday yukni ham, masalan, haqoratni ham… To‘g‘ri, Siz Pakanani “haqorat” qilmaysiz. Aksincha, har sahifada uni avaylab, yelkasini silab qo‘yasiz. Keyin… zo‘r-zo‘r, deb turib, kulib yuborasiz-da: “A, endi Pakana-da! Pakana!” deb takrorlaysiz. Go‘yoki, shu bilan ul bechoraga o‘zingiz kashf etgan sifat tamg‘asini yana yopishtirasiz… Ishoning, Erkin, yorlig‘ingiz yopishmaydi. Buning ustiga, “Pakana” atamasi-sifati ushbu holida biron-bir ma’noni anglatmaydi. Axir, Pakana ham — odam, faqat bo‘yi pastroq, xolos. Xo‘sh, bo‘yi pastlik uning xarakterini belgilaydimi? Yo‘q… Uning xarakterini ana shu pakanalikdan kelib chiqadigan qandaydir alammi, bo‘yi rasolarga rashkmi, Napoleon generaliga ayt ganidek — novchani “bir bosh pasaytirib” qo‘yish istagimi belgilashi mumkin edi.
Bu — omma tushunadigan va tan olingan jihat ediki, shak keltirib bo‘lmasdi.
Men shunday pakana kishilarni ham bilamanki, ular kamtar, kamsuqum bo‘lganlari holda Obid qiziqqa o‘xshab, o‘zlarining bo‘ylaridan kulishadi va bo‘ychanlarga na havas, na-da hasad bilan qarashadi: ular — kuchli odamlar.
Ammo, “pakanalik” xarakterning hal qiluvchi jihati bo‘lmagandek “oshiqlik” ham — xarakterning hal qiluvchi jihati bo‘lolmaydi. Bu — joziba hissi asarda tasvirlaganingizdek egasini jazavaga soladi. Va keyin o‘z-o‘zidan so‘nib ketadi…
Xo‘sh, Pakanani Harakatga keltiruvchi Kuch nimada? Asaringizda… yo‘q u kuch. Qahramonga zulm qilib, “sevdi, oshiq bo‘ldi, vassalom!” deb turib olasiz…
Axir, siz “xarakter” degan muqaddas kalima nimaligini yaxshi bilardingiz deyman? To‘g‘ri, aksar asarlaringizda bu hol unchalik sezilmasdi: ya’ni qahramon holatiga tushib yozganingiz uchun… Qahramonni Sizdan, Sizni qahramondan ajratib olish dushvor edi. Shunday esa-da, biz, qahramoningizga mutlaqo ishonardik…
Aytmoqchi, “Shukur akam tutun qaytara boshladi-ku?” deb jilmayib qo‘ygandirsiz.
Shu tobda mahmadonalikning xonasi kelib qoldi-da, uka… Men Sizga sizning asarlaringiz haqida hech qachon yolg‘on so‘z aytmaganman. Hatto shu jihatim bilan ayrim ijodkorlarni hayron qoldirgan ekanman ham. Esingizdami, 70-yillar edi. Qandaydir bir hikoyangiz qo‘limga tushdi: o‘shanda “Sharq yulduzi” nasr bo‘limining mudiri edim. O‘qib chiqdim. Negadir, yoqinqiramadi. Va Sizga qo‘ng‘iroq qilib, ushbu taassurotimni ochiq aytdim. Siz otashin bo‘lib ketdingiz. Ha. Keyin: “Tag‘in bir marta o‘qib chiqing, Shukur aka”, dedingiz. Yana o‘qib chiqdimmi, hikoyangiz jurnalda bosildimi — eslolmayman. Ammo Sizga qo‘ng‘iroq qilganimdan keyin xonada o‘tirgan xodimlardan birining “taassuroti” hozirgidek yodimda. U yigit ishshayib o‘tirib: “Shukur aka, artistlik qildingiz-a? Erkin A’zamovni baribir yaxshi ko‘rasiz-ku?” dedi. “Artistlik? Nima uchun artistlik qilar ekanman?” deb so‘radim. “Biz uchun-da…”
“Vey, Siz kim bo‘psiz o‘zi?” deb yubordim, shekilli… Shunaqa, bizning o‘zaro ro‘y-rost muomalamizni — riyokorlik deb tushunadigan tengqur hasadchilar ham bor.
Alqissa, “Pakana…” qissangizdagi “oshiq”likkayu “pakanalikka” berilgan bot-bot urg‘ularni xayolan olib tashlasam, o‘z-o‘zidan g‘amgingina, bip-binoyi qissa natural holda qoladi.
Endi

“Shoirning tug‘ilgan kuni”

ga o‘tamiz-da? Xo‘sh, bismillo deb qo‘lni bering, Erkinboy, tabriklayman. Xo‘b yaxshi, zamonaviy, og‘riqli, hamma biladi-yu, hech kim yozishga jur’at qilmagan mavzuni ishlab, uni badiiy san’at darajasiga ko‘tarib qo‘yibsiz.
Ey, Erkin, invalid shoirni Sibirdan O‘zbekistonga “olib kelish” fikri qayerdan kallangizga keldi? Qoyil, uka… Topildiq, bu. Man-man degan kallaga ham kelavermasligi mumkin…
Afsuski, asarning xotimasidagi bir-ikki jumla menga uncha o‘tirishmadi. Ya’ni Siz shoirning vafotidan keyin uning kimligi ma’lum bo‘lib adabiy davralarda ham, masalan, shov-shuv bo‘lib ketdi, deb yozasiz…
Yo‘g‘-e, yo‘q!
Asarning ruhiga zid keladi bu xulosa. Menimcha, so‘nggi jumlalar taxminan bunday bo‘lishi mumkin edi: Shoir vafot etgach, yoki halok bo‘lgach, qo‘ynidan uning “shoir”ligini tasdiqlovchi hujjatlari chiqdi. Ammo hech kim bunga ishonmadi. Shoir ekaniga ishonmadi?
Ana, fojia qayerda!
Xo‘sh, navbat

“Navoiyni o‘qigan bolalar”

ga keldi. Naqadar tiniq, hatto Navoiy she’rlaridek xayolchan va dardchil hikoya bo‘libdi! Navoiy boboning she’rlari qahramon tiliga singishibgina qolmay, o‘ziniki bo‘lib ketibdiki, nutqini o‘sha she’rlarsiz tasavvur etish qiyin… Ammo, Erkinjon, akangizning hikoya xotimasiga (yana xotima) andak e’tirozi borki, eshitasizmi? Eshita qoling: havoyilik jihatidan Pakanaga mengzab ketadigan qahramoningiz qanchalar nurli, havas qilgudek pok-pokiza! Xo‘sh, ulki (Sizni) hikoya qilguvchi qahramonni sevgilisi qoshigacha kuzatib, vaqtini xushlab boribdi. Keyin qaytibdi. Hikoyachi esa davom etib uch nuqtalar qo‘yadimi-e, qatorlar orasini havo bilan ajratadimi-e, u qilib-bu qilib, bechora oshiqni o‘ldiradi… Bunga nima ehtiyoj bor edi? Yo bir ma’no bormi? Yo‘q. Shunchaki… hikoyani tugatishda oqsab qolingan…
Holbuki, hikoyaning xotimasi o‘z o‘zidan chiqib turgan edi. Hikoya qilguvchi sevgilisi qoshiga bemalol ketdi. Ha, ketdi. Boyoqish oshiq esa… fidoyi oshiq esa ortiga burilib, Navoiy boboning bu dunyoda kim ma’shuqasi visoliga yetibdiki, masalan men yetibman, mazmunidagi g‘azalidan satrlar aytib ketaversa… Qor to‘zib yog‘ayotir. To‘zon ichida parishon yigit jilayotir. Dilgir. Ammo she’rdan bahra olib, ruhi ko‘tarilib borayotir.
Ha, ketaversin edi! Nima, qalamga olingan odamlarning qismatini tamoman hal qilib berishga mas’ul sezasizmi o‘zingizni? Buning ustiga, Siz unga “tavsiya qilayotgan bekat”da to‘xtamasa…
Ana shu ”to‘xtamasligini” aytish bilan yakunlash ham mumkin edi hikoyani, menimcha.
Jek Londonning bir qiziq hikoyasi bor. Unda ozg‘in bir ayol erinimi, ota-onasinimi, yoki yurti-vataninimi ko‘rgani oshig‘ich ravishda Bering bo‘g‘ozidan Alyaska tomonga suzayotir.
Ya’ni, eskimoslarning qayig‘ida suzayotir. Ular tilagan haqni berib borayotir. Ular yo‘lda, orolchalarda qolayotir, ayol esa yana olg‘a jilayotir…
Ayol sovqotgan, muzlay boshlagan, faqat ko‘zlarida o‘t bor.
Yozuvchi tuyqusdan hikoyani tugatib, xitob qiladi: “Ey, kitobxon, sen ham qiziqyapsanmi bu xotinning qayerga shoshilib borayotganiga? Shu holida, o‘lar holida… — Keyin o‘zi javob beradi: — Men ham uning borar manzilini bilishni istar edim. Ammo ko‘rib-bilib turganim shulki, u bir maqsad sari harakatda… Harakat qilaversin! Yaxshi-ku!”
Erkinjon, sizga yozuvchilikdan saboq berayotganim yuq. O‘zingiz o‘qib va uqib olgan hamda tajribadan yiqqan saboqlaringiz yetuk bir yozuvchiga yetarli ekanini asarlaringiz ko‘rsatib turibdi.
Shunchaki, “Navoiyni o‘qigan bolalar…”ning oxiri haqida ta-fak-kur-ga berilib, shu mulohazalarni bitib qo‘ydim. Holbuki, asaringiz qahramoni o‘lib bo‘lgan. Demak, bu gaplarim ortiqcha… Buning ustiga, marhumning orqasidan gapiryapman… Aftidan, Adabiyotda Marhumlar bo‘lmas ekan. Illo, ushbu hikoyangizni yana qayta o‘qiy boshlayin hozir — hozir qahramoningizga jon kirib, likonglab ketadi…
Endi, Erkinboy, Tog‘a haqidagi hikoyangizni… — Ko‘zimga tik qarang — “Klassik hikoya” degim keladi. Yopiray, Tog‘aning harakterini qarang! Qaysarligini ko‘ring. O‘z o‘lchamidagi or-nomus — uning inson sifatida bosh xususiyati… Endi asarning finaliga qarang. Qanday chiroyli yakun! Nechog‘lik oliyjanob ham ekan bu qaysar Tog‘a! Shunisi zo‘rki, uning oliyjanobligi ham qaysarligidan kelib chiqadi… Ana obraz, ana mohiyat!
Faqatgina hikoyaning kirish qismi meni andak zeriktirgani sababini aytishim kerak. Erkinjon, hikoya hali boshlanmaganu, obrazga nega buncha izohot-tafsillar berasiz? Tog‘aning fe’lu atvorini tasvirlashga hozirlik ko‘rish uchun uning qandayligini shunchalik ta’riflash shartmidi?
Biz yaxshi bilamizki, klassik adabiyot nasrida, odatda, hikoyalar, qissa va romanlarda ham shu usul qo‘llanilgan va hamon u ko‘pincha amalda bo‘lib kelayotir.
Biroq, rus adabiyoti “oltin davrni” boshidan kechirayotganida, ushbu — asarga “kirish va obrazlar haqida ma’lumot berish” usuliga qarshi birinchi bo‘lib Chexov bosh ko‘targan edi. “Ey, nima uchun sahnaga kirmagan odamning ta’rifini qilish lozim?” deb hayron bo‘lgan va ushbu kalimani takror -takror aytib qolgan edi: “ Hikoyani… yarmidan boshlash kerak! Toki asar qahramoni o‘zining xatti-harakatlarida asta-sekin namoyon bo‘lsin. Axir, bu — kitobxon uchun ham qiziq-ku…”.
Qisqasi, tepadagi gapimni takrorlayman: hikoyangiz, umuman, nuqsonsiz va klassik hikoya bo‘libdi. Zar qadriga zargar yetadi,Erkin! U hikoyani Afrikaning zanji o‘quvchisi o‘qib qolsa ham, tushunadi. Illo, unda inson — mukammal inson obrazi qiyomiga yetkazib tasvirlangan.

“Chapaklar va chalpaklar mamlakati”

Erkin, bu qissangiz haqida hajmi o‘shancha bo‘lgan maqola yozishim mumkin ekan: voy, dahshat asar… Go‘zal asar! Asarni go‘zal qilib turgan omil — demokratik tamoyillar ruhida tarbiya topgan pokiza bir insonning diktatura hukmronlik qilayotgan jamiyatning aft-angoriga qarab hayratlanishlari-yu, undagi har bir shaxsga nozik munosabatda bo‘lishi, diktatura hukmronligidagi jamiyat ichida yashab, har qadami xavf ostida ekanini teran sezaroq ehtiyot choralarini (kitobxon bot-bot ma’qullaydi) ko‘rishlari va ul tuzumdagi hayot havasidan zo‘rg‘a nafas olarkan, nihoyat, ul yurtni tark etish muddati yetib qolganda, ya’ni qahramon ozodlikka chiqib ketish oldidan mehmonxona derazasidan ko‘rib qolgani bir qizaloqqa munosabatida ekan: tavba, bir yosh, hali dunyoning bordi-keldisidan bexabar soddagina qizaloq — baxtiyor, quvnab-quvnab arg‘imchoq uchayotir. Mehmonxona pastidagi hovlida…
Asar qahramoni uni kuzatib turib ko‘ziga yosh oladi. Va alloma shoir Abdullajon Orifning o‘ta mashhur “Oltin baliqcha” she’rini eslaydi. Ha-da, o‘sha she’rdagi baliqchaning xuddi o‘zginasi emasmi bu qizcha?..
Vey, qanday nozik his etibdi qahramoningiz ul qizchaga munosabatini! Ishoning-ishonmang, arg‘imchoq uchayotgan qizchani “ko‘riboq” men ham shoirning o‘sha she’rini esga olgan edim… Naqadar rost tuyg‘u! Tuyg‘udagi mushtarak onlar…
Shu, shu emasmi — Adabiyot!
Qutlayman,Erkin A’zam!
Darvoqe, nega uni bunchalik qisqa qilib yozdingiz-a? Nega qulochni kattaroq otmadingiz? Jon-jon deb o‘qir edim! Axir, bu asarning mazmuni bizga bir qadar tanish bo‘lsa-da, uni natural holida ko‘rsatgansizki, tasavvur qiling, “Robinzon Kruzo”ni o‘qigandek, hatto uning olamiga tushgandek his etdim ham…
Qolaversa, Erkinboy, diktatura va diktatorlik tuzumlari haqida ko‘p gapiramiz. Ayniqsa, nazariy jihatdan gap sotishga ustamiz… Kerak bo‘lsa Rimdan, Sezardan ham oshib tushamiz…
Va, kerak bo‘lsa, yunon allomalarining diktatorlik tuzumlari ta’rifidagi risolalarni tilga olamiz…
Ammo diktatorlik tuzumini bu tarzda jo‘ngina qilib tasvirlash… vay, dahshat bo‘lar ekan. Eng qizig‘i — unday tuzumning qanday bo‘lishligi shundoqqina ko‘z o‘ngingda namoyon bo‘lar ekan…
Quvonib so‘zlash ham uf… toliqtirarkan odamni… Bu — aslo minnat emas: holatimni yashirmayapman, xolos.
Endi, asl muddaoyimga qaytsam, nima desam ekan, siz o‘ttiz besh yoshingizda…
Uzr, do‘ctim. Qaytanga, o‘sgan ekansiz. Shaxs sifatida ham. Grajdan-fuqaro sifatida ham, adabiy mahoratni egallash bobida ham, hatto bir davlat arbobi-vakil sifatida ham…

3

Endi nima haqida gapirayin, ukaboy?
Ha-ya, sog‘-salomat yuribsizmi, sherdek bo‘lib? Jiyanlar chopayaptimi? Ish ketayapti…
Mendan so‘rasangiz, sog‘liqdan qisilibroq turganim sababi, nima balo bo‘lib, Erkin bilan ochiqchasiga gaplashib qolay dedim shekilli… Mana, natijasi. E, yo‘g‘-e bu maktubni bitish fikri asaringizni o‘qib chiqib, mulzam tortganimdan keyin tug‘ilgandi.
Aytmoqchi, Murod Muhammad Do‘stniyam ko‘rmaganimga ham o‘n yillar bo‘ldi. Eshitishimga qaraganda, yangi asar yozayotgan ekan… Ah, qanday tabiiy, to‘pori yozuvchi!
Ana, xayollarim uning hikoyalariga keta boshlabdi. Ana “Dashtu dalalar”ga chiqayotirman… Stop! Kabinetimdaman — bog‘dagi hujramdaman… Sizning — ya’ni Erkin A’zam degan yozuvchining asarlarini varaqlab muhokamani davom ettiraman. Muhokama esa cheksiz, cheksiz ko‘rinadi…
Xullas, murod-maqsadimga yetdim, desam bo‘ladi. Hozircha bo‘ladi. Siz bilan ozgina suhbat qurdim, Adabiyot haqida ham gapirdik: aziz nasrimiz o‘tgan bu o‘n yilliklarda ham g‘imirlab yurgan ekan… Keyin Sizning asarlaringiz haqida o‘z mulohazalarimni bildirishga o‘tdim…
Endi uchrashib turarmiz, deyman. Demak, asarlaringiz haqida yana gaplashamiz…
Ko‘rishguncha xayr.

Do‘rmon, 2002 yil iyun.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 28-sonidan olindi.