Asrlar davomida G‘arb Sharqqa intiq bo‘lib yashaganini tarixdan yaxshi bilamiz. Buni yaqin o‘tmish Hermann Vamberi, Alfred Kurellalar hayoti va ijodiy faoliyati misolida ham ko‘rish mumkin. Buyuk Herder va Gyotelar ham katta muhabbat bilan Sharq poeziyasiga muro­jaat qilgan edilar. Buning samarasi o‘laroq Gyote ijodida “G‘arbu Sharq devoni” paydo bo‘lgan. G‘arbning bugun ham Sharq tomon shitob bilan intilayotgani haqiqat. Bu haqda faktlar bisyor. Bir paytlari Gyote: “Sharqlashmog‘imiz kerak”, degan bo‘lsa, bir asr o‘tib Alfred Kurella: “Sharqni shiddat bilan o‘rganmoq darkor”, degan edi. Bugun ushbu safda ko‘p va ko‘p mehnat qilayotgan Humboldt universitetining professori Ingeborg Baldauf tavalludining oltmish sanasini nishonlayotgan pallada olima haqda fikr yuritish, ijodiy-ilmiy faoliyatiga qisqacha nazar tashlashni joiz deb bildik.

Ingeborg Baldauf 1956 yilda Avstriyaning Liliyenfeld qishlog‘ida tavallud topgan. U bolaligidan sayohatlarni xush ko‘rardi. Fusunkor Sharqqa shaydolik va uni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoq Ingeborni sharqshunoslik sohasiga yetakladi. Vena universitetiga o‘qishga qabul qilingach,  arab va turk tillari, islom dini tarixini o‘rgandi. 1977–1978 yillari Afg‘onistonga safarga chiqib, “Afg‘oniston o‘zbeklari xalq qo‘shiqlari” mavzusida material to‘pladi. Shu bilan bir qatorda o‘zbek tilini ham mustaqil o‘rgandi. 1980 yilda dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qiladi. Keyinchalik, 1989 yilda Germaniyaning “Verlag Andreas Gehling” nashriyotida chop etilgan kitobi ham shunday ataladi. Ikki jildli, umumiy hajmi ming sahifadan  ziyod  bu kitob yosh olimaning o‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalari, terma, lapar va qo‘shiqlarini  katta mashaqqat bilan to‘plaganidan dalolat beradi. Olima bu yerda faqat afg‘onistonlik o‘zbeklarning xalq qo‘shiqlarini yig‘ibgina qolmagan, balki ularni nemis tiliga tarjima ham qilgan. Shu yo‘sinda, xalq og‘zaki ijodi bilan shug‘ullanayotgan nemis turkolog­lari ishini bir qadar yengillashtirgan ham.

Olima 1981–1982 yillarda “Turkiy xalqlar topishmoqlari” mavzusida izlanishlar olib boradi. 1982–1984 yillar Frayburg universitetida turkiy xalqlar adabiyoti, tarixi va folklori mavzularida  ma’ruza o‘qidi, 1984–1991 yillarda esa Bamberg universitetining turk tili madaniyati va tarixi kafedrasida ilmiy xodim bo‘lib ishladi.

Olima 1991–1992 yillar AQShning Indiana universiteti stipendiyasiga loyiq topiladi. U yerda  I.Baldauf amalga oshirgan asosiy ishlardan biri Mahmudxo‘ja Behbudiy asos solgan “Oina” jurnali materiallarining ingliz tiliga o‘girilib chiqarilishi bo‘lgan edi.

1991–1993 yillar olima hayotida mahsuldor yillar bo‘ldi. U professor K. X. Menges rahbarligida “Sovet turklari va musulmon Rusiyasida yozuvning o‘zgarishi va yozuv islohoti (1850–1937), siyosiy-madaniy, tarixiy-g‘oyaviy taraqqiyotning simptomi” deb nomlangan yirik tadqiqotini tugatdi. 1995 yil I.Baldauf malakali mutaxassis sifatida Frayburgdan Berlin Humboldt universitetining Osiyo va Afrika fanlari institutiga taklif qilinadi. Avvaliga Markaziy Osiyo madaniyati va tillari kafedrasi mudirasi, so‘ngra institut rahbari lavozimlarida ishlaydi. Turkologik aspektda global muammolarni yoritishda xalqaro doiradagi grantlarga bosh bo‘ladi.

Shu o‘rinda qiziq bir voqeaga e’tiboringizni qaratsak. Adabiyotda biror bir asar yoki obrazning yaratilishiga kimlardir sababchi bo‘lib qolishi, ijodkor faoliyatiga muayyan ma’noda ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunga adabiyot tarixidan yetarlicha misollar topsa bo‘ladi. Olima buyuk mutasavvif  Yusuf Hamadoniy qabrini ziyorat qilayotganda, unga  rassom Shuhrat Bobojon va shoir Bahrom Ro‘zimuhammad hamrohlik qiladi. Ziyorat chog‘ida Ingeborg shoirga: “Tunlari qabristonda Davsaman degan maxluq yurar ekan, uning qiyofasi qanday?” deya savol beradi. Shunda Bahrom Ro‘zimuhammad: “Eni ikki metr, balandligi juda baland, o‘n metrlar chamasi”, deya javob qaytaradi. Bundan ajab­langan Ingeborg: “Yo‘g‘-e, juda vahima qilmang, bunaqa ulkan maxluq hatto Shuhratning polotnosiga ham sig‘maydi”, deydi kulib. Ko‘p o‘tmay Bahrom Ro‘zimuhammadning Ingeborg Baldaufga bag‘ishlangan “Davsaman” she’ri yoziladi. Jumladan, unda:

Junlari hurpaygan va yiltiroq
ko‘zlari qip-qizil
tumshug‘i uzun
nafis harakatlar ila
mozordan mozorga sakrab yuradi, – 

satrlari ham bor edi.

Olima mazkur she’rni nemis tiliga o‘girib, 1995 yil Berlinda o‘tkazilgan  rasmlar ko‘rgazmasida uni nemis va o‘zbek tillarida o‘qiydi.

Atoqli adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov Ingeborg Baldauf faoliyatiga to‘xtalib, “U Munavvarqori to‘g‘risida gapiradimi, Avloniydan bahs yuritadimi, Behbudiyni tilga oladimi, ularning shaxsiyatiga, qoldirgan asarlariga, millat manfaatlari yo‘lida ko‘rsatgan jasoratlari va fidokorliklariga nisbatan teran bir hurmat bilan gapiradi. Bu hurmat zamirida shu buyuk siymolarni bergan xalqqa, uning madaniya­tiga, iqtidoriga muhabbat jo‘sh urayotganini sezmaslik mumkin emas edi”^[1], deya yuksak baho beradi.

Olimaning turkiy xalqlar og‘zaki ijodi, O‘rta Osiyoda jadidchilik harakati, Markaziy Osiyoni madaniy sovetlashtirish, o‘zbek tili taraqqiyotida tatarchaning roli, ma’rifatparvarlik davri o‘zbek adabiyoti, qadimshunoslik, musulmonlar dunyosidagi islohotchilik va modernizm mavzularida olib borgan tadqiqotlari Yevropa sharqshunosligida alohida bosqichni tashkil etadi.

I.Baldauf Fitratning “Shaytonning tangriga isyoni”, U.Nazarovning “Chayon yili”, Shukrulloning “Kafansiz ko‘milganlar” asarlari va Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Bahrom Ro‘zimuhammadning ko‘plab  she’rlarini nemis tiliga o‘girgan, bu asarlar Germaniyaning markaziy nashriyotlarida chop etilgan. Baldauf o‘zigacha bo‘lgan atoqli sharqshunos va turkshunoslar – Y.Bentsing, Annemariya fon Gabayn, Annemariya fon Shimmel, D.Shults va boshqalarning tadqiqot usullaridan farqli tomoni shundaki, u adabiyot yoxud tilning ma’lum bir davri yoki muayyan bir qismini o‘rganish bilan chegaralanib  qolmay,  mavzuga kengroq, batafsilroq yondashadi, o‘zi o‘rganayotgan sohaning tarixi, taraqqiyot tamoyillari va bugungi kundagi holatini qiyoslashga intiladi. Bu esa uning keng tafakkur va teran bilimli tadqiqotchi ekanligidan dalolat beradi.

Olimaning o‘zbek ma’rifatparvarlari va jadid adabiyoti namoyandalari ijodi chuqur tahlil qilingan “Haqiqat izlab…”, “Mahmudxo‘ja Behbudiy Falastinda” singari yirik tadqiqotlari, adabiy ta’sir va tipologiya masalalari ko‘tarilgan “Tavfiq Fikrat va Cho‘lpon” nomli ma’ruzasi va shunday xarakterdagi qator ilmiy-nazariy maqolalari borki, ular haqida ham iliq fikrlar aytish mumkin. Darvoqe, “Tavfiq Fikrat va Cho‘lpon” tadqiqoti tarjima qilinib, o‘zbek vaqtli matbuotida ham chop etilgan.

I.Baldauf o‘z faoliyati davomida Alisher Navoiy, Cho‘lpon kabi buyuk so‘z san’atkorlari ijodini G‘arbda keng targ‘ib qilib keladi, ular ijodiga bag‘ishlangan qator ilmiy-amaliy konferentsiyalar tashkil qilishda bosh-qosh bo‘ladi. U Naim  Karimov, Begali Qosimov,  Shuhrat  Rizayev, Bahodir Karimov kabi taniqli o‘zbek adabiyotshunoslari bilan muntazam ilmiy-ijodiy aloqalar o‘rnatgan. Cho‘lpon tavalludining 100 yilligi munosabati bilan Germaniyada tashkil qilingan  shunday konferentsiyalarning birida Naim Karimov, Xurshid Do‘stmuhammad, Shuhrat Rizayevlar ham ishtirok etishgan. O‘tgan yili Alisher Na­voiy tavalludining 575 yilligi munosabati bilan Berlinda o‘tkazilgan  tantanalarda esa professor Shuhrat Sirojiddinov, O‘zbekiston xalq yozuvchisi Muhammad Ali, navoiyshunos  Aftondil Erkinov qatnashdi.

Men Ingeborg Baldaufni sharqshunoslik sohasining atoqli vakili  Annemariya fon Gabaynga qiyoslagim keladi. Gabayn juda sermahsul olima bo‘lganligi sababli, vafotidan so‘ng o‘nga yaqin shogirdi yillar davomida uning biobibliografiyasi tuzish bilan band bo‘lishgan ekan. Ingeborg Baldauf ham sharq mamlakatlari tili, adabiyoti va madaniyatining turli jabhalari qamrab olingan salmoqdor va keng miqyosli  tadqiqotlari bilan Gabaynning izidan bormoqda.

Yirik sharqshunos olimlar Annemariya fon Gabayn, Ville Bang Kaup, Yohannes Bentsing, Annemariya fon Shimmel, Karl Haynrix Menges kabi  zahmatkash olimlarning ezgu an’anasini davom ettirayotgan olimaning aytishicha, uning bisotida  hali chop etilmagan ko‘pgina tadqiqotlari bor bo‘lib, ularni tez orada g‘arb ilm ommasi, shu jumladan, bizga ham taqdim etish taraddudida ekan.

So‘zimiz so‘ngida ayni ijodiy quvvatga to‘lgan, xalqaro adabiy-madaniy aloqalar rivoji yo‘lida tinimsiz mehnat qilayotgan bu fidoyi olimaga tashakkur bildirgan holda, uning kelajakdagi ishlarida muvaffaqiyat tilaymiz.

“Jahon adabiyoti”, 2016 yil, 12-son

_________________

^[1] Baldauf I. XX asr o‘zbek adabiyotiga chizgilar. –T.: Ma’naviyat, 2001. 3–4-bet.