E’tiborga loyiq bo‘lgan badiiy yetuk asarlarga javobiya aytish yoki tatabbu’ bitish mumtoz adabiyotimizda an’anaga aylangan hodisa edi. Bu o‘ziga xos ijodiy musobaqa bir qancha teng qimmatli rang-barang asarlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Alisher Navoiy va Jomiy orasida ham ana shunday ijodiy hamkorlik, bir-birining asarlaridan ilhomlanish bo‘lganini bilamiz. Ammo tadqiqotchilarimiz aksar hollarda Navoiyning Jomiy ijodidan ta’sirlangani haqida fikr yuritadilar. Vaholanki, Abdurahmon Jomiy hazratlari ham Navoiy asarlaridan ta’sirlanib, tatabbu’lar yozgan. Jumladan, Alisher Navoiyning fors tilida yaratgan «Tuhfat ul-afkor» qasidasi Hirot adiblari orasida keng shuhrat qozonadi. Aslida bu qasida Xusrav Dehlaviyning «Daryoyi abror» qasidasiga javob tarzida yozilgan bo‘lib, Jomiyga bag‘ishlangan edi. Navoiy ushbu qasidani Marvda yakunlab, Hirotga — Jomiyga yuboradi. Jomiy asarni o‘qib, tahsin va tuhfalar bilan Navoiyga maktub yo‘llaydi. Bundan tashqari, «Bahoriston» asarida «Tuhfat ul-afkor» qasidasini forsiy she’rning mumtoz namunasi sifatida alohida qayd etib, uning matlaini keltiradi:

Otashin la’le, ki toji xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast.

(Podsholar tojini bezagan olovday qizil la’l boshdagi xom xayollarni pishiradigan cho‘g‘dir.)
«Tuhfat ul-afkor» qasidasiing «yigirmadan ortug‘roq bayti muammo tariqi va istilohi bila» (Navoiy) yozilgan edi. Bu Jomiyni yanada to‘lqinlantiradi va boshdan-oxirigacha muammo tariqida bir qasida yaratadiki, uning matla’i quyidagicha:

Joh dory johiloso dar sar, ey komil, mudom,
Johilat xonam, na komil, chun turo joh ast kom.

(Ey o‘zini komil hisoblagan odam, johillar kabi boshingda mansab (joh) g‘ami bor. Seni komil emas, johil deyman, chunki maqsading mansabdir.)
Alisher Navoiy Jomiyga bag‘ishlagan «Xamsat ul-mutahayyirin» asarida buni faxr bilan qayd etadi.
«Xamsat ul-mutahayyirin» asarida shunga o‘xshash yana bir muhim ma’lumot keltirilgan. Navoiy yozadi: «Bir qatla bu faqirning turkcha bu matlaikim:

Ochmag‘ay erding jamoli olamoro koshki,
Solmag‘ay erding bori olamg‘a g‘avg‘o koshki —

el orasida shuhrat tutub erdi va podshoh hazratlarining (Husayn Boyqaroning — N.K.) suhbatlarida dag‘i o‘qilur erdi. Shuyu’ (ovoza) va shuhrati ul yerga yettikim, hazrati Maxdumg‘a dag‘i masmu’ bo‘lub (eshitilib), alarg‘a ham dag‘dag‘a ulkim, bu bahru qofiya va radifda she’r degaylar. Bu doiya (niyat) paydo bo‘lub, chun turkcha alfoz bila nazmg‘a iltifot qilmas erdilar, bir forsiy g‘azal ayttilarkim, matlai budur:

Didame didori on dildori ra’no koshki,
Dida ravshan qardame z-on ro‘yi zebo koshki.

Demak, Abdurahmon Jomiy turkiy tilni yaxshi bilgan, bu tilda yaratilgan asarlarni o‘qib zavqlangan. Shuning uchun u Navoiyning faqat dostonlarinigina emas, balki lirik asarlarini ham mutolaa qilib, yuksak baholagan, Navoiyni ulug‘ ijodiy ishlarga ruhlantirib turgan. Navoiyning so‘zlaridan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, Jomiy ulug‘ o‘zbek shoirining forsiy she’rlariga ham, turkiy asarlariga ham javobiya aytgan, biroq turkiy she’rga turkiy tilda emas, balki forsiy tilda tatabbu’ bitgan. Bu o‘ziga xos nodir adabiy hodisa, ikki xalq hamkorligi, ruhiy yaqinligining ifodasi edi.

Biroq muhimi yana shundaki, Jomiyning tatabbu’ tariqida yozgan g‘azali ham el orasida shuhrat topib, Husayn Boyqaro e’tiborini qozonadi va podshoh Navoiyga ushbu forsiy g‘azalga musaddas bog‘lashni (har bir baytni olti misralik bandga aylantirish) amr etadi. Hazrat Navoiy bu amrni bajaradilar — yana yangi bir ajoyib asar vujudga keladi. Musaddas bunday boshlanadi:

Kardame dar xoki ko‘yi do‘st ma’vo koshki,
Sudame ruxsori xud bar xoki on po koshki,
Omadi berun zi ko‘y on sarvi bolo koshki,
Burqa’ afkandi zi ro‘yi olamoro koshki,
Didame didori on dildori ra’no koshki,
Dida ravshan kardame z-on ro‘yi zebo koshki*.

(Do‘st ko‘chasi tuprog‘ida makon-ma’vo tutsaydim, ul oyoqlar tuprog‘iga yuzimni surtsam qani edi, u sarv qomatli yor ko‘chasidan chiqsaydi koshki, olamni yorituvchi yuzidan niqobini olsaydi, u ra’no dildorning diydorini ko‘rsaydim, ko‘zimni o‘sha zebo yuzdan ravshan qilsaydim koshki.)
Alisher Navoiy ushbu musaddasni forsiy she’rlar to‘plami — «Devoni Foniy»ga kiritgan.
Bu o‘rinda shuni aytish kerakki, Alisher Navoiy «koshki» radifi bilan uchta g‘azal va bir muxammas yozgan. Chunonchi, «Badoye’ ul-bidoya» devonida ikkita «koshki» radifli g‘azal bor. Birinchi g‘azal matlai:

Sihatim ozurda jononimda bo‘lg‘ay koshki,
Dardi oning tinmag‘ur jonimda bo‘lg‘ay koshki.

Ikkinchi g‘azali matlai:

Bo‘lg‘oy erdi yuz tuman, ming ranju mehnat koshki,
Bo‘lmag‘ay erdi balovu dardi furqat koshki.

Uchinchi g‘azal matlaini yuqorida keltirdik**. Shuni ham qayd etamizki, Navoiy o‘zining «el orasida shuhrat tutgan» bu g‘azaliga o‘zi muxammas bog‘lagan va «Navodir ush-shabob» devoniga kiritgan. Ya’ni bu yerda shoir o‘ziga o‘zi tatabbu’ qilgan, deyish mumkin. Bunday «taxmis»lar (g‘azalni muxammasga aylantirish) Navoiyda ancha.
Endi Jomiy bilan Navoiyning zikr etilgan «koshki» radifli g‘azallarining qiyosiy tahliliga o‘tamiz. Buning uchun har ikki g‘azalni quyida keltiramiz.
Navoiy g‘azali:

Ochmag‘ay erding jamoli olam oro koshki,
Solmag‘ay erding bori olamg‘a g‘avg‘o koshki.

Chun jamoling jilvasi olamg‘a soldi rustaxez,
Qilmag‘ay erdi ko‘zum oni tamosho koshki.

Bo‘lmag‘ay erdi ko‘zum o‘tluq yuzung ko‘rgan zamon,
Ishqing o‘ti shu’lasi ko‘nglumda paydo koshki.

Aylagach ishqing balosi zor ko‘nglumni hazin,
Qilmag‘ay erding meni mahzung‘a parvo koshki.

Tushmagay erdi firibomuz lutfung bilmayin,
Notavon ko‘nglumga vaslingdin tamanno koshki.

Lutf ila vaslingdin ko‘nglumni tama’gar aylabon,
Qilmag‘ay erding yana zulm oshkoro koshki.

Bevafoliq anglag‘och, ishqingni ko‘nglum tark etub,
Qilmag‘ay erdi o‘zin olamda rasvo koshki.

Emdikim devonayu rasvoyi olam bo‘lmisham,
Vasl chun mumkin yo‘q, o‘lturgay bu savdo koshki.

Ey Navoiy, bevafodur yor, bas ne foyda
Nechakim desang agar, yoxud magar yo koshki.

Jomiy g‘azali:

Didame didori on dildori ra’no koshki,
Dida ravshan kardame z-on ro‘i zebo koshki.

Xotir andar soyai tubi nayosoyad maro,
Soya kardi bar saram on sarvi bolo koshki.

Garchi imro‘z az jamoli o‘ nagashtam bahramand,
Va’dai in davlat aftody ba fardo koshki.

Oshiqonro ruxsati gul chidanu didan chi sud,
Budi on gulchehraro izni tamosho koshki.

Koshki go‘yam maro gashti visoli tu nasib,
Benasibonro nasibe nest illo koshki.

Bovujudi aqlu din somon nagirad kori ishq,
Dar hujumi in shudi on har du yag‘mo koshki.

Nazmi Jomiro, ki shud dar vasfi lutfi o‘ chu dur,
Jo nabudi g‘ayri go‘shi shohi volo koshki.

Shoh Abulg‘ozi, ki mego‘yad shahi anjum zi dur,
Budiyam dar silki nazdikonu o‘ jo koshki.

Har chi xohad bod hosil dar harimi bazmi o‘,
V-az harimi bazmi o‘ sad sola rah to koshki.

(Mazmuni: Koshki o‘shal ra’noqadli dildorning diydorini ko‘rsaydim, (o‘shanda) ko‘zlarimni u zebo yuz nuridan ravshan qilardim. Mening xotirim jannatdagi tubi daraxti soyasida tinchlanmaydi, koshki ul baland sarv boshimga soya solsaydi. Agar bugun uning jamolidan bahramand bo‘lmasam-da, bu davlatga erishish va’dasi tong-la kunga qoldirilsaydi. Oshiqlarga gul terish va ko‘rishga ruxsatdan nima foyda, ul gulchehrani tomosha qilishga izn berilsa edi koshki. Koshki, sening visoling menga nasib etdi deb aytsam edi, benasiblarga «illo» (yo‘q)dan boshqa nasib bo‘lsaydi koshki. Ishqning ishi aql va din bilan rivojlanmaydi, ishq hujumi tufayli bu ikkisi barbod bo‘lsaydi koshki. Shoh vasfiga dur kabi tizilgan Jomiy nazmi ulug‘ podshoh qulog‘idan boshqa yerda joy olmas edi koshki. Shoh Abulg‘oziki, yulduzlar (osmon) shohi uzoqdan: «Uning yaqinlari qatorida bo‘lsaydim koshki», deydi. Uning bazmi harimi (mahrami)da neki bo‘lsa hosil bo‘lsin, ammo shunisi borki uning bazmi mahramligidan «koshki»ga qadar yuz yillik yo‘l bor.)

Har ikki g‘azal ham to‘qqiz baytdan iborat. Jomiy, Navoiy aytganidek, «bahr va qofiya va radif»ni saqlagan. Ammo diqqat qilib qiyoslaganda, ikki g‘azal orasida ma’no va mazmun nuqtai nazaridan sezilarli farq borligini ko‘ramiz. Bu farq nimalarda ko‘rinadi?
Birinchidan, Navoiy g‘azalida afsus, pushaymonlik, sodir bo‘lgan voqeadan zadalik, ozurdalik hissi aks etgan. Ya’ni shoir tasviriga ko‘ra, Yor jamolining jilvalanib zohir bo‘lishi (bu Alloh tajallisi ham, yerdagi mahbub husnining ko‘rinishi ham bo‘lishi mumkin) oshiq dilini iztirob va qiynoqlarga soladi, oshiq «qani edi seni ko‘rmasam, bu balolar ham boshimga tushmas edi, ishq domiga tushmagan bo‘lardim», qabilida nola chekadi. Shu bois Navoiy g‘azalida inkor ma’nosidagi so‘zlar ko‘p. Chunonchi: «ochmag‘ay erding», «solmag‘ay erding», «qilmag‘ay erdi», «bo‘lmag‘ay erdi», «tushmagay erdi» va hokazo. Biroq shunisi borki, mana shu inkor, afsuslar zamirida tasdiq va taslim g‘oyasi yotadi. Boshqacha aytganda, ishq, bu — taqdiri azal, bu oshiq uchun marhamat, husn paydo bo‘ldimi, Ishq ham paydo bo‘ladi — ko‘ngil aqlga bo‘ysunmaydi.
Jomiy g‘azalida esa, buning aksi o‘laroq, afsus-nadomat emas, balki talab va qumsash ma’nosi ifodalangan. Shoirning lirik qahramoni Yor yuzini ko‘rishga mushtoq: qani edi u ra’no yuzni ko‘rsam, diydoridan to‘yib, ko‘zumni ravshan qilsam, deydi.
Umuman, «koshki» so‘zi qani edi, agar, agarda, shunday bo‘lsaydi yoki shunday bo‘lmasaydi kabi ma’nolarni anglatib keladi. Abdurahmon Jomiy Yorga intizorlik, sadoqat izhorini ifodalasa, Navoiy ishqqa giriftor ko‘ngilning iztiroblarini tasvirlagan.
Ikkinchidan, Navoiy g‘azalining ichki qurilishi bilan Jomiy g‘azali tuzilishi orasida ham farq bor. Navoiyda: birinchi baytda Yor jamolining olamda ochilishi, ikkinchi baytda ko‘zning shu Jamolga tushishi, uchinchi baytda ishq shu’lasining ko‘ngilda paydo bo‘lishi, to‘rtinchi, beshinchi va oltinchi baytlarda husnning ko‘ngilni lutf bilan siylashi, avrashi, keyingi baytlarda Yor lutfining aldamchiligi, bevafoligi tasvirlanadi, ya’ni: Jamolni ko‘z ko‘radi, ko‘zdan ko‘ngilga o‘t tushadi, bu o‘t avval rohat bag‘ishlaydi, so‘ngra zulm qilib, firoqqa soladi, qiynaydi. Oxiri bechora oshiq bunga ko‘nikadi.
Demak, lirik qahramon boshidan o‘tgan voqea bir silsila shaklida tasvir etilgan. Abdurahmon Jomiy g‘azalida bunday voqeabandlik sistemasi yo‘q. Unda sog‘ingan ko‘ngilning orzulari, ishq tavsifi, yor va’dasiga umid bog‘lash g‘oyalari o‘zaro bog‘lab tasvirlanadi.
Uchinchidan shuki, Jomiy g‘azali sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan, shoir shohning «yaqinlari — mahramlari qatorida bo‘lsaydim koshki», degan so‘zlar bilan asarni yakunlagan. Navoiy g‘azali hech kimga bag‘ishlangan emas.
To‘rtinchidan, Navoiy an’anaga amal qilib, o‘z taxallusini g‘azalning oxirgi baytida keltiradi, Jomiy esa o‘z taxallusini yettinchi baytda keltirgan. Jomiyning bundan maqsadi shohga bo‘lgan hurmatini ifodalash bo‘lgan, albatta.
Ammo Alisher Navoiy Jomiy g‘azaliga musaddas bog‘laganda, taxallusini keltirmagan. Bu ham an’anaga zid. Chunki birov g‘azaliga muxammas yoki musaddas bog‘laganda o‘z taxallusini qo‘shib qo‘yganlar. Aftidan, bunda Navoiy ham Jomiy va sulton Husayn Boyqaroga ehtirom yuzasidan shunday yo‘l tutgan. Ammo Navoiy musaddasi sultonga ham, Jomiyga ham ma’qul keladi va yangi asar sifatida badiiy so‘z ixlosmandlari og‘ziga tushadi.
Alisher Navoiy musaddas yozish talablariga to‘liq rioya etgan, ya’ni ilova qilingan baytlar g‘azal baytlari ma’nosini rivojlantirgan, to‘ldirgan. Mavjud mavzu va mazmundan chetga chiqish ko‘zga tashlanmaydi.
Shu tariqa, ushbu adabiy hodisa, bir tomonidan, Navoiy ijodiy salohiyatining bemisl qudrati, uning asarlari qadru qimmatini, Navoiy bilan Jomiy orasidagi zehnu zakovat, adabiy maslak va qalb yaqinligini ifodalasa, ikkinchi tarafdan, bu ikki buyuk adibning davr podshosi, «shohu darveshlik»ni o‘zida mujassam etgan noziktab’ shoir Husayn Boyqaroga munosabatini ham belgilab turibdi yoki, boshqacha aytsak, Husayn Boyqaroning adabiy hayotga faol ishtiroki, Navoiy va Jomiyga bo‘lgan chuqur hurmati, ular iste’dodi mevalarini ko‘paytirish sari qilgan harakatlari namunasini ko‘ramiz. Bu uch buyuk zot XV asr Hirot adabiy muhitining markazida turganlar va ular siymosida adabiyot va xalq, ma’naviyat va davlat birlashgan edi.
Ularning bir-birini qo‘llashi, ilhomlantirib turishi ulug‘vor bir madaniyatning, so‘z san’ati namunalari bo‘lgan o‘lmas obidalarning yaratilishiga sabab bo‘ldi.
_________
* Oxirgi misra «Xamsat ul-mutahayyirin»da «Diyda ravshan kardame az xoki on po koshki» tarzida kelgan.
** Ammo shuni aytish kerakki, ushbu matla’ turli nashrlarda turlicha. Masalan, «Hazoin ul-maoniy»ning 1959 yilgi H.Sulaymon nashrida «Jamoling olam aro koshki» (II jild, 629-bet), 20 jildlikning 2-jildida «Jamol olam aro koshki», 4-jildda «Jamoli olam oro koshki» tarzida keladi. Bizningcha, oxirgisi to‘g‘riga o‘xshaydi. Chunki u vaznga ham, umumiy ma’noga ham muvofiq keladi. «Xamsat ul-mutahayyirin»da ham shu ko‘rinishda keltirilgan.

Najmiddin Komilov
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2004 yil 6-sonidan olindi.