1943 йилнинг кузида Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига таниқли ўзбек шоири Мадамин Давроннинг Курск остоналаридаги қақшатқич жангларда ҳалок бўлгани тўғрисида хабар етиб келди. М. Даврон Усмон Носир, Амин Умарий, Темур Фаттоҳ, Иброҳим Назирий сингари қўқонлик шоирлар билан бирга улғайиб, бирга ижод майдонига кириб келган эди. У 1912 йилда Қўқонда таниқли маърифатпарвар Иброҳим Даврон оиласида туғилиб, 1924—1928 йилларда Фарғонадаги таълим-тарбия техникумини тугатганидан сўнг, 1931—1933 йилларда Самарқанддаги Акмал Икромов номли Педагогика академиясида таҳсил кўради ва, ниҳоят, Ўзбекистон Тил ва адабиёт илмий-тадқиқот институтининг икки йиллик аспирантурасини тугатади. Мадамин Даврон 1934 йилда Тошкентга кўчиб келиб, «Гулистон» ойномаси идорасида дастлаб адабий ходим, кейинчалик эса масъул котиб лавозимларида ишлади. 1940 йилдан бошлаб жумҳурият Ёзувчилар уюшмасининг таржима шўъбасида маслаҳатчи вазифасини адо этди. 1926 йилдан бошлаб шоир, таржимон ва адабий танқидчи сифатида ижод қила бошлади. 30-йилларнинг одоғига келиб, эл оғзига тушди, асарларида шира пайдо бўлди. Унинг шоир сифатидаги истеъдоди шеърият мухлисларида катта умид туғдиради.

Шоирга 1942 йил мартида армияга чақирилиши муносабати билан берилган қуйидаги тавсифнома қам ана шу умиднинг асосли эканлигидан дарак беради.

ТАВСИФНОМА

Ўзбекистон Совет Ёзувчилари уюшмасининг аъзоси Мадамин Даврон ёзувчилар ташкилотининг асосий ходимларидан биридир. Унинг олтита тўпламида, рўзнома ва жаридаларда рус ва ўзбек тилларида чоп этилган шеърлари Ўзбекистон китобхонлари оммаси ўртасида машҳурдир.

Ўр. Давроннинг таржима соҳасидаги ишлари ҳам катта аҳамиятга эга. У М. Горький, Лермонтов, Шота Руставели сингари жаҳон, рус классик ва совет адибларининг кўпгина асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

Ёзувчи Даврон уруш даврида совет ёзувчисига мансуб бўлган барча яхши фазилатларни намойиш этди. У қизил аскарларнинг қатор оммабоп қўшиқларини яратди (улар Ўздавнашр томонидан ўзбек ва рус тилларида нашр этилган), фашистларга қарши қаратилган шеърлар тўпламини чиқарди, фашистларга қарши тарғибот кўргазмаларини — «ЎзТАГ ойнаси» плакатларини ташкил этишда кўзга кўринарли ишлар қилди.

Ёзувчи Давроннинг мудофаа мавзуидаги ижодий ишлари катта сиёсий аҳамиятга эга эканлигини қисобга олиб, ЎзСЁУ уни қайта аттестацияга тавсия этади ва ундан РККА (Қизил Армиянинг район комиссариатлари) қисмларида бевосита адабий ихтисоси бўйича фойдаланиш лозим, деб ҳисоблайди.

Ўзбекистон Совет Ёзувчилари уюшмасининг масъул котиби Ҳамид ОЛИМЖОН.

Мана шу тавсифноманинг орқа томонига рус тилида яна қуйидаги сўзлар ёзилган: «РККА сафига чақирилган ўр. Даврон ўзининг ижодий ишларини давом эттирди. У қаерда бўлмасин, ватанпарварлик руҳида шеърлар ёзиб, Ўзбекистонга юбориб турди ва улар ўзбек ҳамда рус тилларида эълон қилинди. Ўр. Давроннинг РККА сафида туриб яратган асарлари халқни Ватанимизга бостириб кирган немис варварларини узил-кесил тор-мор этишга сиёсий сафарбар қилишга ёрдам берди ва ёрдам бермоқда».

Бу сўзларнинг ким томонидан ёзилгани қайд этилмаган. Лекин унда айтилган фикр ҳақиқатдан узоқ эмас. Даврон қайси фронтда бўлмасин, ватанпарварлик ғоялари билан йўғрилган шеърлар ёзиб, Ёзувчилар уюшмаси, рўзнома таҳририяти, таниқли шоир ва ёзувчиларга йўллаб турган қамда улар жумҳурият матбуотида босилган.

Ана шундай ватанпарвар шоирнинг қаҳрамонларча ҳалок бўлгани тўғрисидаги хабар ёзувчилар қалбини ларзага солди. Ўзбекистон Езувчилар уюшмаси ҳайъатининг 1943 йил 24 ноябрда Ҳамид Олимжон раислигида бўлиб ўтган йиғилишида М. Давроннинг қаламкаш дўстлари марҳум жангчи шоир тўғрисида сўзлаб, унинг хотирасини абадийлаштириш бўйича қатор тадбирларни белгилашди. Ана шундай тадбирлардан бири 26—27 ноябрда «фронтда, Ватан учун жангларда ҳалок бўлган» шоир хотирасига бағишланган кеча ўтказиш бўлиб, уни ташкил этиш Абдулла Қаҳҳор, Темур Фаттоҳ ва В. А. Вильховий зиммасига юклатилди. Жумҳурият матбуоти учун М. Давронга бағишланган мақолани ёзиш эса Шайхзодага топширилди. Шоир адабий меросини ўрганиб, унинг шеърлар китобини нашр учун тайёрлаб бериш вазифаси Темур Фаттоҳ чекига тушди. Бундан ташқари, Ёзувчилар уюшмаси жумҳурият Халқ Вазирлари Кенгашига мурожаат этиб, М. Даврон оиласи аъзолари (қизи, ўғли ва синглиси)га шахсий нафақа белгилашни сўради; уларни озиқ-овқат маҳсулотлари, пойафзал ва кийимбош билан таъминлаш масаласи ҳам ўртага қўйилди. Ҳатто Тошкент кўчаларидан бирини Мадамин Даврон номи билан аташ ҳақидаги таклиф билан жумҳурият Олий Кенгашига мурожаат қилинди.

М. Даврон хотирасини абадийлаштириш бўйича белгиланган бу тадбирларнинг аксари тез орада амалга ошди. Бир қанча ойлар мобайнида М. Даврон фронтда қаҳрамонларча ҳалок бўлган шоир сифатида ҳурмат қозониб келди.

Аммо орада хийла вақт ўтгач, турли миш-мишлар тарқади. М. Давроннинг тирик эканлиги, ҳатто немислар қўлида хизмат қилаётгани тўғрисида гаплар оралади.

1943 йилда рўй берган воқеани М. Давроннинг ўзи бундай ҳикоя қилган:

«1943 йилда Курск ёйида бўлган жангларда контузияга учраб, асир тушдим. Бир йилдан зиёдроқ вақт мобайнида Белоруссия, Польша ва Германияда асирликда бўлдим. Саксониядаги концентрацион лагерда турганимда оғир хасталикка гирифтор бўлдим. Лагерга келган врачлардан бири мен билан суҳбатлашиб, Матёқуб Абдуллаевнинг Германияда жарида нашр этаётгани, шунингдек Берлинда Туркистон қўмитаси деб аталган ташкилот мавжудлиги ва бу ташкилотда мен таниган бир неча киши хизмат қилаётганини айтди. Мен жаридада ишлашга розилик бердим. Орада бир неча кун ўтгач, немис армиясининг офицери келиб, мени Берлинга олиб кетди. Мен жаридага адабий ходим бўлиб ишга ўтдим ва Туркистон қўмитаси ташкилотига аъзо бўлиб кирдим.

Жаридага ишга кирганим ва Туркистон қўмитаси ташкилотига аъзо бўлганимнинг боиси шунда эдики, мен урушдан кейин ўз халқимнинг бахт-саодати йўлида ишлашда давом этиш учун ижодий кучимни сақлаб қолмоқчи ва ҳарбий саноатга алоқадор фронт орқасидаги ишлардан ўзимни олиб қочмоқчи эдим.

Мен жаридага ҳеч нарса ёзмадим ва ҳеч нарсани эълон қилмадим. Аммо мен бир неча ишқий шеър ва обзор мақолалар ёзишга мажбур бўлдим ва бу нарсалар немис рўзномаларида босилиб чиқди. Мен ўзимнинг жаридада олиб борган ишимни ва немис рўзномаларида эълон қилган асарларимни, шунингдек Берлинга боришимни нафақат хато, балки жиноят деб ҳисоблайман.

Берлин совет қўшинлари томонидан ишғол этилгач, мен 1945 йилнинг июнь ойида Совет Иттифоқига бош эгиб келдим ва етти йилга кесилдим. СССР Олий Кенгашининг 1955 йил 17 сентябрда қабул қилган фармонига кўра, озод этилдим ва барча ҳуқуқларим тикланди».

Шундай қилиб, Мадамин Даврон фронтда қаҳрамонларча ҳалок бўлмаган, аксинча, душманга асир тушиб, Туркистон қўмитасида хизмат қилган эди. У ана шу айби учун етти йил қамоқ муддатини ўтагач, яна уч йил мобайнида Красноярск ўлкасидаги ўрмон саноатига қарашли корхонада ишлади. Бу корхонада ишлаганлар уч йиллик меҳнат стажига эга бўлганларида йиллик даромаднинг 10 фоизи, беш йиллик стаж эгалари эса йиллик даромаднинг 20 фоизи миқдорида мукофот олганлар. Шу тарзда корхона ишчиларининг ойлиги 40 фоизга қадар ошиб борган. Аммо М. Даврон корхонада талаб этилган тезкорликка эга бўлмагани учун бундай имтиёзли жойда ишлай олмас эди. Шунинг учун у ўзининг кейинги ҳаётини адабиёт билан, бадиий ижод билан боғлашга уриниб, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига ариза билан мурожаат этишга мажбур бўлди. У 1955 йил 23 сентябрда уюшма номига йўллаган рус тилидаги аризасида бундай деб ёзди:

«Мен ҳарбий хизматга сафарбар этилгуним (1942 йил марти)га қадар сизларда ишлаганим учун мени ЎзСЕС ёхуд Адабий жамғарма қошидаги бирор ишга тиклашингизни илтимос қиламан. СССР Олий Кенгашининг 17.IX.55 й. фармонига мувофиқ мен Улуғ Ватан уруши фронтидан қайтган қисобланаман.

Иш жойига келишим учун йўл ҳаражатлари билан ёрдам беришингизни сўрайман».

М. Даврон мазкур аризадан ташқари, уюшма ҳайъатига мурожаатнома ҳам йўллаб, даҳшатли қамоқхона ҳаёти маҳсули «ширу шакар» услубидаги бундай сўзларни айтган:

«Агар сизлар мени башарти адабий ижодга яроқсиз топган тақдирингизда ҳам, лучше мне быть окололитературным типом, чем примазываться к другим профессиям.

Я должен остаток своей жизни прожить прокармливаясь около литературы. На худой конец я гожусь в завхозы в доме отдыха «Инжиқобод», должность которая в одно время никто не хотел взять на себя, даже из-за этого закрыли дом отдыха.

СССР Олий Советининг 17.IX.55 йилда эълон этилган фармони асосида мен Ўзбекистон Ёзувчилар союзи идорасида 1942 йил мартига қадар ишлаб турган ўрнимни талаб этишга ҳақлидирман. Лекин бундай масала Тошкентга етиб борганимда ҳал бўлажак.

Ҳозирча сиз мени союзнинг завхозими, қоровули ёки печларга ўт қаловчиси сифатида ишга қабул этишингизни илтимос этаман. Қонун бўйича узоқ ердан ишга қабул этилган одамнинг оиласини иш жойига келтириш учун поезд кира ва йўл харжи тўланади…»

М. Давроннинг ана шундай мазмундаги ариза ва мурожаатномасига рад жавоби берилган. Аммо кўп ўтмай, унинг ўзи Тошкентга қайтиб келиб, Ёзувчилар уюшмасининг аъзолигига тиклашларини сўраб, яна ариза берди. Жумҳурият Ёзувчилар уюшмаси ҳайъатининг 1956 йил 27 февраль куни бўлиб ўтган йиғилишида М. Давроннинг шахсий иши ва аризаси кенг муҳокама қилинди. Муҳокамада сўзга чиққан ёзувчилар собиқ ҳамкасбларига турли саволлар бериб, унинг уюшмага аьзо бўлиб тикланиши масаласига ўз муносабатларини изҳор этдилар.

Мана, йиғилишнинг рус тилидаги қайдномасидан кўчирмалар:

«А. Қаҳҳор. Немислар билан ҳамкорлик қилганмисиз?

Даврон. Туркистон қўмитаси томонидан нашр этилган немис жаридасида ҳамкорлик қилганман. Рўзномаларга ишқий шеърлар ва обзор мақолалар ёзиб берганман.

А. Қаҳҳор. Ниқобланиш мақсадидами?

Даврон. Мен шундай қилишга мажбур эдим.

А. Қаҳҳор. Сиз асирликдан ўз юртингиздаги қариндош-уруғларингизга хат ёзиб турганмисиз?

Даврон. Йўқ, ёзмаганман, иложим йўқ эди.

А. Қаҳҳор. Бир эслаб кўринг, балки ёзгандирсиз? Сизнинг хатингиз мактаб дафтарининг варақларига ёзилган эди. Мен уни ҳаммага кўрсатганман. Уч ойдан ортиқ вақт давомида ўша хатингизни олиб келган Ватан хоинини қидирдик, аммо топа олмадик. Яна сиз виждонингизнинг тозалиги ҳақида сўзлаб ўтирибсиз.

И. Султонов. Муса Жалил деган шоирни биласизми? Ана ўшандай кишилардан ёзувчи чиқади, сизга ўхшаганлардан эмас!

Шевердин. Сиз немислардан маош олганмисиз ё қалам ҳақи? Қаерда яшагансиз? Соқчининг назари остидами ё йўқми? Чиқарган варақаларингизнинг характери қандай эди?

Даврон. Мен ойлик олганман — ойига 300 марка. Хусусий хонадонда яшаганман ва Берлинда эркин юрганман. Туркистон қўмитаси совет қўшинларига қарши курашга чорловчи миллатчилик руҳидаги ва туҳматдан иборат варақалар чиқарар, улар асирлар ўртасида тарқатилар эди.

М. Муҳамедов. Сиз пешқадам ўзбек ёзувчилари тўғрисида немис рўзномаларида нималарни ёзгансиз?

(Даврон жавоб бермади).

Ғ. Ғулом. Немис тилини биласизми? Сиз ахир Гейнени асл нусхадан таржима қилгансиз?

(Даврон жавоб бермади.)

Мирмуҳсин. Ўзингизни хоин деб ҳисоблайсизми?

Даврон. Ҳа, ҳисоблайман.

А. Раҳмат. Шахсан сиз араб ва лотин ёзувларида чиқарилган советларга қарши варақаларни ёзганмисиз?

(Даврон жавоб бермади.)

М. Бобоев. Сизни лагердан Берлинга қандай юборишган, соқчи биланми, ё?..

Даврон. Мени немис офицери олиб борган.

М. Ҳакимов. Қандай ҳолатда контузия бўлгансиз? Сиз қатнашган рўзноманинг муҳаррири ким эди?

Даврон. Мени 1943 йилнинг 8 июнида ертўладан олиб чиқишган. Рўзноманинг муҳаррири Абдулла Тўлаганов эди».

Шундай мазмундаги савол-жавоблардан сўнг ёзувчилар Давроннинг шахсий иши бўйича сўзга чиқишган:

«М. Ҳакимов. Даврон ўз аризасида контузия орқасида асирликка тушганман, деб ёзган. Мен уни соппа-соғ ҳолда асир тушган, деб айтишни хоҳлардим. У Туркистон қўмитасига ўз ихтиёри билан ишга кирган. Модомики, у хусусий хонадонда яшаган ва Берлинда эркин ҳаракат қилган экан, бизнинг томонга қайтиб ўтиши мумкин эди. Мени унинг «виждоним тоза» деган сўзлари ғазаблантирмоқда. Даврон сингари кимсалар туфайли бизнинг қанчадан-қанча ажойиб одамларимиз ҳалок бўлиб кетди.

Туркистон қўмитаси чиқарган варақалар ва немис рўзномалари бизнинг фронтдаги ишимизга жуда катта талафот келтирган. У бўлса, бу рўзномаларда ишқий шеърлар билангина иштирок этган эмас…

Ғ. Ғулом. Муса Жалил мардлиги ва совет кишисининг пок юрагига эга бўлгани учун унга вафотидан кейин Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвони берилди. У чеккан азоб-уқубатларига қарамай, сўнгги кунларига қадар ўз Ватанига содиқ бўлиб қолган. Мен таклиф этаман: бундан кейин Даврон ташкилотимиз бўсағасини хатлаб ўтмасин. У ҳозирнинг ўзидаёқ бу хонани бўшатиб қўйсин. Бизнинг орамизда унга жой йўқ!

Уйғун. Сиз, Даврон, аблаҳ эдингиз ва аблаҳ бўлиб қолгансиз… Давроннинг совет халқининг юзига қарашга ҳеч бир маънавий ҳуқуқи йўқ. У илгари ҳам истеъдодсиз, разил бир одам эди…

М. Бобоев. Мен Муса Жалил асарларини ўзбек тилига таржима қилдим. Китоб ҳозир босмадан чиқди. У софдил инсон эди. У бизнинг тузумимиз, бизнинг Ватанимизни севарди. У ўз жонини сақлаб немисларга адабий иши билан хизмат қилиш ўрнига ишчи батальонларида ишлаши лозим эди… Бу шармандали жиноят. У бизга ёлғон гапиряпти. Унинг сўзларига ишониш мумкин эмас.

Мирмуҳсин. Даврон нима учундир бизни лақиллатмоқчи. Авфга кўра, озодликка чиққан кишилар яшаб ишлашлари мумкин. Совет ҳукумати уларга нисбатан инсонпарварлик қилган… Аммо биз сизни ўртоқ деб айтолмаймиз. Сизнинг йўлингиз — Ватан хоинининг йўли. Сизнинг бирор сатрингиз ҳам матбуотда босилмаслиги керак. Сизга ўхшаган кишиларга бизнинг сафимизда ўрин йўқ.

М. Муҳамедов. Ватанимиз унинг ҳаётини сақлаб қолгани учун у ўзини бахтиёр деб билиши лозим. Унга ўхшаган кишиларнинг яшашга ҳақлари йўқ…»

Ёзувчилар уюшмасининг ҳайъати шу куни М. Давроннинг аризасини бир оғиздан рад этиб, унинг уюшмага аъзо қилиб тикланишига қарши овоз берган. Даврон кейинчалик ҳам Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг раҳбариятига мурожаат этиб, аъзолик ҳуқуқини тиклаб беришларини бир неча бор сўради. Шеърлар китобини нашр этиш учун саъй-ҳаракат қилди. Аммо унинг манглайидаги “хоинлик” тамғаси бу ҳар икки ишнинг рўёбга чиқишига халал бериб турди.

Иккинчи жаҳон урушининг бошланганига букун ярим асрдан ошди. Урушда вайрон бўлган шаҳар ва қишлоқлар аллақачон тикланган. Қанчадан-қанча ҳарбий жиноятчилар вақт ўтиши сабабли авф этилган. Шунинг учун ҳам бугун Мадамин Даврон сингари замона зайли билан урушнинг ўзга соҳилда қолган қурбонларига, уларнинг ҳар икки соҳилдаги фаолиятларига янгича тафаккур қонунлари асосида ёндошиш лозим бўлади. Агар уларнинг ўз халқлари маданиятининг манфаати йўлида чеккан заҳматлари тароз босгудек бўлса, ҳамюртларимизни балки улар ижоди билан таништириш вақти етиб келгандир. Ахир, рус биродарларимиз ҳам аллақачоноқ шу йўлдан оғмай-толмай бормоқда.

Инсонпарварлик ва олижаноблик биз яшаётган хилқатнинг ягона қонуни бўлиши лозим.

Тўғри, шундай гуноҳлар бўладики, улар ҳамиша афсус ва надомат билан, лаънат сўзлари билан тилга олинади. Бу — халқига, ватанига нисбатан қилинган жиноятдир. Халқ ва ватан олдидаги жиноят эса фақат уруш майдонларида эмас, тинчлик ва омонлик йилларида, Орол бўйлари ва Чернобилдек бахти қаро жойларда ҳам содир бўлиши мумкин. Буни авлодлар ёдда тутиши лозим.

“Фан ва турмуш” журнали, 1990 йил, 10-сон