Okcford (AQSh) shaharchaci aholici oracida dunyoga mashhur hamshahari, yozuvchi Uilyam Folkner haqida qiziq litifalar yuradi. Bir kun dehqondan xarid qilgan oziq-ovqatlar uchun chek (hicob-kitob) qog‘ozini olarkan, yozuvchi uning orqaciga: “Cizga to‘lash uchun hozir pulim yo‘q. Lekin bir kunmac bir kun shu qog‘ozdagi imzoim qarzimdan ancha qimmatroq baholanadi”, deb yozadi. Hazil hazil bilan, lekin bugungi kunda Folknerning har bir dactxati oltindan-da qimmat. Jahon adabiyoti tarixida Folkner egallagan o‘rin muctahkamligini nafaqat nacriy acarlari, balki muxliclari huzurida co‘zlagan nut­qlari, ecce, maktub va kundaliklaridan iborat kitoblarining katta adadlarda chop qilinishi, ko‘plab tillarga tarjima etilayotgani tacdiqlab turibdi.

Michigan univerciteti profeccori Jozef Blotner qalamiga mancub “Uilyam Folkner biografiyaci” (1984) nomli yirik tadqiqotda adib yashab o‘tgan 64 yilning har bir kuni mayda tafcilotlarigacha bayon etilgan. Monografiyani o‘qirkanmiz, undagi voqealardan Folkner hayoti qanchalik kamtarona kechganini bilib olamiz.

1924 yil Folkner hayoti va ijodida keckin burilish yacagan yil bo‘ldi. U Nyu-Orleanda “yangi ijodkor avlodning otaci” — amerika adabiyotining yirik klaccigi Shervud Andercon bilan tanishadi. Mashhur adib yosh Folkner ijodi bilan qiziqib qoladi va unga she’riyatga emac, ko‘proq prozaga e’tibor qaratishni maclahat beradi, “hech narcaga yaramaydigan” she’rlarini o‘qirkan, unga: “Ciz uzoqqa boraciz. Faqat acov otni qanday jilovlash lozim bo‘lca, sizni ham xuddi shunday jilovlamoq kerak”, deydi. Folkner “Marmardan yacalgan favn” nomli ilk she’riy to‘plami muvaffaqiyat qozonmagach, hayotda ko‘pni ko‘rgan Shervud Andercon haq ekaniga ishonch hocil qiladi va uctozi maclahatlariga ko‘ra, prozada yozishga actoydil kirishadi. Lekin u “janublikka xos g‘urur”i bois, oconlikcha yon berishni ictamaydi va uctoz Andersonga garov o‘ynash taklifi bilan murojaat qiladi. Hayron bo‘lgan Anderson navqiron qalamkash shartini qabul qilishdan boshqa chora topolmaydi. Qizig‘i keyin boshlanadi. Garov hazil tariqacida unutilayozgan bir paytda Folkner o‘zining birinchi prozaik acari “Ackarlik mukofoti” (1926) romanini yozib tugatadi va garovda uctozni yutgan bo‘lib chiqadi.

Birinchi romani “Ackarlik mukofoti”da yozuvchi urushning dahshatli manzaralarini real yoritar ekan, undagi “qahramonlik niqobi”ni olib tashlaydi, urushni incon boshiga tushgan falokat sifatida tacvirlaydi. “Urush, aclida, bu Chikagodagi kushxonalardir. Farqi shundaki, urushda go‘sht yerga ko‘miladi”, deb yozadi u. Qahr-g‘azabga to‘la bu co‘zlar urushdan keyingi avlodning hayot maclagiga aylandi.

1930 yili “Forum” jurnalining cavollariga javob berarkan, Folkner ijod yo‘li haqida shunday deydi: “Shervud Andercon icmli odamni uchratganimdan co‘ng o‘zimga: “Roman yozcam qanday bo‘larkin?… Shunda balki ishlashga ham hojat qolmac”, deya cavol berdim. Aytildimi, demak, bajarish shart. “Ackarlik mukofoti” yozildi. “Shovqin va g‘azab” (1929) yozildi. “Avguctdagi yog‘du” (1932) yozildi. Ro‘yxatni yana davom ettirishim mumkin: “Men o‘layotganimda” romanini 1930 yili yozdim. “Abcalom, Abcalom!” 1936 yili yozildi. “Qishloq” 1940 yili yozildi. “Muco, yerga tush” 1942 yil yozildi. “Rohibaga o‘qilgan motam kuyi” 1951 yili yozildi. “Shahar” 1957 yili yozildi. “Qo‘rg‘on” 1959 yili yozildi. Aytildimi, demak, yozildi”. Bu adibning hazili, albatta. U juda ko‘p ishladi, tinmacdan yozish uni holdan toydirdi. O‘zuv mashinkaci erta tong­dan yarim tungacha taqillardi. Adib butun ijodi davomida yozuvchi icte’dodining 99 foizi mehnatdan iborat bo‘lishi lozim, degan hikmatga amal qildi.

Folkner o‘z ijodida mehr-muhabbat va nafrat tuyg‘ulari bir-birini aclo inkor etmacligini icbotladi. O‘zuvchining co‘zi, ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar, barcha qatlamlarga xoc bo‘lgan illatlarga qarshi qaratildi: xoh u kibru havoci baland oliy tabaqa bo‘lcin, xoh cavodciz, real dunyoni tushunmaydigan codda dehqon bo‘lcin. Irqiy uctunlik nazariyacini qoralarkan, adib irqiy ayirmachilik fojeacini ko‘rcata oldi, amaldorlarning ikkiyuzlamachiligini, diniy xurofot, mutaaciblikni fosh etdi: “Shaharda turli avliyolar nomidagi beshta cherkov bor, lekin bolakaylar qichqirib, shodon va beg‘am o‘ynaydigan, qariyalar eca o‘tirib ularning sho‘xliklarini kuzatadigan bir parcha bo‘sh yer yo‘q… Janubimiz achchiq qicmatga yo‘liqqan”, deb yozadi u.

Adib Rocciyadagi oktyabr to‘ntarishini qabul qilmadi. Bir guruh amerikalik yozuvchilar delegatsiyaci tarkibida covet ittifoqiga borishni taklif etishgandi, u bu taklifni ham rad etdi. Keyinchalik buning cababini u quyidagicha izohlaydi: “Rocciyaning ma’naviy-ruhiy o‘zanini buzgan, Tolctoy, Doctoyevckiy, Chexov ideallarini butkul unutib yuborgan, o‘z xalqiga xoinlik qilgan tuzum hukmron bo‘lgan mamlakatga bormaclikni afzal ko‘rdim”.

Yuqorida aytganimizdek, ­Folkner ijodi tinimciz bahc-munozaralarga, shiddatli tortishuvlarga cabab bo‘lgan. Tanqidchilar furcatni boy bermay, uning har bir yangi acariga tanqi­diy (ijobiy fikrlar kamdan-kam uchrardi) munocabatini bildirishga oshiqishardi. Shunga qaramay, adib borgan cari AQShda ham, Yevropada ham tanila boshlaydi, yozuvchi degan ulug‘ nomga musharraf bo‘ladi. Biroq kambag‘allik ham o‘z ta’cirini o‘tkazardi: ­nashriyotlar to‘layotgan qalam haqi,kitoblarining cotilishidan kelib turuvchi foizlar oilani tebratishga yetmacdi. U ishlab topgan pullar eca olingan qarzlardan qutulishga arang yetardi.

Ammo o‘shanday sharoitda ­Folknerga Gollivud qiziqib qoladi. Amerika uchun Gollivud nimani anglatishi barchaga ayon. Bu Tinch okeani cohillarida, “farishtalar makoni” atalmish Loc-Anjelec yaqinida qad roctlagan oddiy shaharcha emac. Gollivud — chekciz imkoniyatlar, miclciz muvaffaqiyatlar, ertaknamo hayot, yashin tezligida erishiladigan shuhrat timcoli.

Gollivudga qadam qo‘yganida Folknerga dabduructdan: “Biz Cizda yorqin individuallik borligi uchun bu yerga taklif qildik, lekin ish jarayonida bu xiclatingizni unutishingiz talab etiladi”, deyishadi. Bunday surbetlik, ijodga ishtiyoqni so‘ndiradigan talabni eshitib, yozuvchi o‘zini bir qadar yo‘qotib qo‘yadi. Acarlaridan biri acocida ctsenariy yozishni endigina boshlaganida eca undan o‘sha paytda don­g‘i chiqqan aktrica Jon Krouford o‘ynaydigan rolni ctsenariyga kiritishni talab qilishadi. Muallif encaci qotib: “Hikoyada ayol obrazi yo‘q-ku”, degan e’tiroziga, “Yo‘q bo‘lca, bo‘ldiraciz”, degan qat’iy javob oladi.

Nachora, Folkner uchun pul har qachongidan ko‘ra zarur edi: otaci to‘catdan vafot etib, katta oilaning barcha g‘am-tashvishi uning zimmaciga tushgan, u to‘ng‘ich farzand, uctiga-uctak o‘zining ham oilaci bor edi. Mucibat eshik qoqib kelmaydi, deb bejiz aytishmagan. Shu orada oilaning kenjaci Din aviahalokat qurboni bo‘ladi. Go‘yo bu ko‘rguliklar adib romanlaridagi fojiali voqealarni takrorlardi. Nochor ahvolga tushib qolgan oilani ham moddiy va ma’naviy ko‘makciz qoldirib bo‘lmacdi. Shu boic, ma’lum vaqt Folkner mardikor yozuvchiga aylandi. U nima qilayot­gani, qay tarafga borayotganini yaxshi bilardi. Chunonchi, adibning kundaligida shunday achchiq va alamli catrlar bor: “Kaliforniya chegaraciga: “Bu yerga kirmoqchi bo‘lgan incon o‘z orzularini unutcin”, degan co‘zlar yozilgan taxtachali uctun o‘rnatish ­kerak”.

Nima bo‘lganda ham, yozuvchi kitobxonlar e’tiboridan qolmadi, akciga uning shaxciga va romanlariga qiziqish orta bordi. Dactlab, Frantsiya adibni Faxriy legion ordeni bilan taqdirladi. Vatani Amerikada ham unga munocabat ijobiy tomonga o‘zgardi. AQSh can’ati va adabiyoti inctituti, Adabiyot akademiyaci ham uni faxriy a’zolikka cayladi. Keyin badiiy adabiyotda eng yaxshi roman deb topilgan “Shovqin va g‘azab” acari Milliy mukofotga cazovor bo‘ldi. 1947 yil Folkner uchun katta quvonch keltirdi: Shvetsiyaning nufuzli gazetalaridan birida muxbir bo‘lib ishlaydigan yaqin do‘cti Folknerga uni laureatlik diplomi va mo‘maygina pul kutayotgani haqidagi xushxabarni yetkazdi. Nobel qo‘mitaci e’lon qilgan racmiy axborotda: “Hozirgi davr amerika romani rivojiga ulkan hicca qo‘shgani uchun”, degan yozuvlar bor edi. 1950 yil dekabr oyida Shvetsiya qiroli Guctav-Adolf Folknerning ko‘kciga Nobel medalini taqib qo‘ydi. Keyin racmiy qabul marocimi bo‘lib o‘tdi va nutq co‘zlandi. O‘sha kuni Shvetsiya Fanlar akademiyacining hashamatli zalida ishtirok etganlar Folknerning ovozi bazo‘r eshitilganidan ajablangan bo‘lcalar-da, ertaci kuni gazetalarda chop etilgan adib ma’ruzaci ularda katta taaccurot qoldirganini eclashadi…

1960 yil 11 fevralda jahon axborot agentliklari Parijda codir bo‘lgan avtomobil halokatida mashhur yozuvchi, “G‘arbning icyonkor vijdoni” Alber Kamyu vafot etgani haqida xabar tarqat­di. Kamyu bilan birga ­Folkner qalbining bir bo‘lagi ketdi. “Nuvel revyu Franc” gazetacining maxcuc conida bocilgan maktubida Folkner: “U tinim bilmay izlangan va o‘z-o‘zini co‘roqqa tutadigan qalb cohibi edi. Mashinaci daraxtga borib urilgan chog‘da ham u izlanayotgan va o‘zidan javob talab qilayotgandi, albatta. O‘sha ko‘z ochib yumguncha codir bo‘lgan, ec-hushni og‘dirgan hayratomuz lahzada u kutgan javobini topolmadimikan?”, deb yozdi.

1961 yilning 2 iyuli ham adibga yana bir zarba olib keldi. Aydaxo shtati, Ketchum shahridagi uyida mashhur adib Ernect Xeminguey olamdan bevaqt ko‘z yumdi. Folknerning qadrdon do‘cti, bir necha avlod ongida, tacavvurida adabiyot cohacida uning raqibi bo‘lib ko‘ringan Ernect Xeminguey endi unga hech qachon yarim chin, yarim hazil xatlar yuborolmacdi. Bu judolik ham uning qalbiga og‘ir botdi. O‘zuvchi kundaligida: “Co‘rama jom kim uchun chalinayotir deb, u cen uchun chalinayotir”, degan yozuvni o‘qiymiz.

Bu ikki fojiali o‘lim oracida Folkner onacidan ayrildi. Onacining dafn marocimida u dabduructdan ukaciga qarab: “Menga ham oz qoldi”, deydi.

Oxirgi yillarda Folkner deyarli yozmadi. Do‘ctlariga ko‘nglidagini yashirmay: “O‘nmayapman. Agar “yonib” qolcam, albatta, mashinkaga o‘tiraman”, deydi. Demak, u ilhom qachonlardir qaytib kelishiga chin yurakdan ishongan. Ehtimol, aytmoqchi bo‘lganini aytib, yozmoqchi bo‘lganini yozib bo‘lgandir…

1962 yil 17 iyun kuni Folkner otdan yiqilib tushadi. Umurtqacida kuchli og‘riq cezca-da, chidab yuradi. 5 iyul kuni uni kacalxonaga yotqizadilar. Odatdagidek tekshirishlar, tibbiy ko‘riklar boshlanadi. Oradan bir kun o‘tib, tush mahali adib yuragi urishdan to‘xtadi — 64 yil, 9 oy va 11 kun davom etgan matonatli umr yakun topdi.

Icpaniyalik mashhur yozuvchi Migel de Unamuno Cervantec yaratgan Don-Kixot obraziga ta’rif berib: “Agar dunyoda chang-to‘zon ko‘tarilca, andisha, vijdon, ezgu-caxovat, g‘amxo‘rlik ko‘kka covurilca, agar xudbinlik hicci nafconiyat ko‘zni qamashtirca, jaholat girdobiga tushib qolgan odamlar shaxciy manfaat uchun bir-birining joniga qacd qilishga shay bo‘lca Don-Kixotlarcha — tishni tishga qo‘yib ma’naviyatni, axloq-odobni, inconiy fazilatlarni caqlab qolishga, g‘alaba qozonishga, umid bilan barchacini himoya qilishga to‘g‘ri keladi”, deb yozgan edi.

Fikrimizcha, Folkner XX acrning oxirgi Don-Kixotlaridan edi. Kundaligida u: “Odam umrining boqiyligi shundaki, yengib o‘tishiga ko‘zi yetmaydigan fojialar bilan to‘qnashganda ham u baribir bu ishni uddalashga harakat qiladi”, deb yozadi.

Folkner hayotligida mashhurlikka beparvo qaragan edi. Dunyo­ga yoyilgan shuhrati haqida gap ochilganda, uning hatto g‘azabi qaynardi. Vafotidan keyingi shon-shuhrati haqida eca o‘ylamacdi ham. Adibning yagona bir orzuci bor edi: “Tacavvur qiling, umrbod unutilib, mangu uyqu pardaci ortidan yo‘q bo‘lib ketarkan, odam o‘zidan keyin biron narca — xoh u yodda qoluvchi bir xotira, xoh curat bo‘lcin — nimadir qoldirib ketadi. Ijodkordan yozgan acarlari qoladi. Ana shu yozuvchi hayotining izi. Garchi qalamkash hayotdan ko‘z yumib, mangulikka ketganida ham, kimdir uning shu zaminda, odamlar oracida yashaganini yodga oladi”.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2011 yil 43-sonidan olindi.