Tasavvuf she’riyatini o‘rganish jarayonida, so‘fiy shoirlar foydalanadigan timsollar (obrazlar) uncha ko‘p bo‘lmaganini bilib olish qiyin emas. Bu timsollar qisqa iboralar (formulalar)dan tashkil topgan bo‘lib, bir necha turlardan iboratdir. Ular she’rning yaratilishida bir boshlang‘ich nuqta vazifasini o‘tar ekan, deyarli o‘zgarishlar, shunchaki, o‘zaro o‘rin almashgan holda, shoirning fikrini ma’lum bir yo‘lga solib boradi.

Agar bu timsollar so‘zning o‘z ma’nosida tushuniladigan bo‘lsa, bunday tushuncha shoir fikrining nochorligini va uning o‘z ijodi doirasiga yangi mazmun kiritishga xushi yo‘qligini ifodalagan bo‘lardi. Ammo so‘fiylar she’riyatida ahvol butunlay boshqacha. Unda timsolning o‘zi mustaqil qimmatga mutlaqo ega emas; uning vazifasi – haqiqiy falsafiy ma’noning yuzasiga parda bo‘lib turuvchi iyeroglif so‘z – belgi bo‘lib xizmat qilishdir. Tasavvuf she’riyatining asosiy mavzusi avvaldan belgilab qo‘yilgani va unda tavhid hamda va vahdati vujuddan boshqa hech narsani madh etish mumkin bo‘lmagani uchun, timsolning rang-barang bo‘lishiga ehtiyoj qolmaydi. Shunday ekan, falsafiy ta’limotni o‘rganishga kirishayotgan so‘fiy shoirga avvaldan ma’lum unsurlar birikmasining maqsadga muvofiq tarkibini kashf etish asosiy o‘ringa o‘tadi. Endi diqqat markazi o‘zgaradi, ya’ni yangi vositalardan foydalanib, yangi badiiy timsollar yaratish emas, mavjud vositalardan so‘fiylik falsafasi muammolariga aniqlik kiritish uchun iloji boricha yaxshiroq foydalanish asosiy vazifa bo‘lib qoladi.

Refleksiyani (o‘z ruhiy holatini tahlil qilishga moyillikni) so‘fiy she’riyatdagi zaruriy integratsiyalovchi (birlashtiruvchi) kuch deb tan olganimizdagina so‘fiylar she’riyatini shunday tushunishimiz mumkin bo‘ladi. Sharq manbalarida keltirilgan ma’lumotlar ko‘proq bu jihatni inkor etishga olib kelishi mumkin: ko‘pincha bizga, falon shoir o‘z asarlarini kuchli ehtiros jo‘shgan paytda yozgan, u o‘z fikrlarini bayon etmay, balki aqli kullning zohir bo‘lishiga vositachi bo‘lib xizmat qilgan, xolos, deyishadi. Ba’zi hollarda sharq adabiyotshunoslari albatta haqdirlar – Jaloliddin Rumiyga o‘xshagan shoirlarning lirik asarlari kuchli ehtiros natijasi, – deb tan olsa arziydigan asarlardir. Bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan so‘zlarni ishlatish, bitta so‘zni takrorlashga moyillik, ko‘pincha, hatto ma’nosi bo‘lmagan xitoblar – bularning hammasi go‘yoki shunday nuqtai nazarni tasdiqlaydiganga o‘xshaydi. Ammo, bu o‘rinda shuni ta’kidlash kerakki, agar shu xildagi ijod haqiqatga to‘g‘ri kelsa, u holda unga moslab jo‘shqin ehtirosli holatni yaratishning ham imkoni bo‘lishi mumkin. G‘arb adabiyotida “shoirona tartibsizlik” degan texnik usul ham bor-ku! Tadqiqotchi, muallifning eng nozik tuyg‘ularini ocha bilishi, ijodxonasining eng yashirin yerlarigacha ko‘ra bilishi zarur. U shunday qilishi kerak, ammo hozircha bunday ish uning qo‘lidan kelishi amri mahol. Bu yo‘lda biror ishonchli mezonga ega bo‘lish uchun fors tasavvuf she’riyati haqidagi bilimimiz nihoyatda kamlik qiladi, shuning uchun bunga o‘xshash masalalarga tuyg‘u bilan emas, balki mutlaqo ongli yondashuvimizga hali ancha bor. Buning uchun avvalo, ushbu asarlarga so‘fiylar qanday nazar bilan qaragan bo‘lsa, biz ham xuddi shunday nazar bilan qarashimiz zarur, ya’ni bu asarlardagi fikrlar u yoki bu darajada yorqin an’anaviy timsollarning oddiy almashuvi emas, balki, tasavvuf falsafasi talablariga asoslangan fikrlarning mantiqiy silsilasi bo‘lib qolishi kerak. Timsol obrazlar faqat timsollargina bo‘lib qolmay, balki, ma’lum bir falsafiy tushunchalarga aylanishlari kerak, ya’ni ma’nolarni berkitib turgan (iyeroglifik) parda olib tashlanishi zarur.

Timsollar pardasini ochish bilan, biz uning ortidan tushunchalarning yangi silsilasini – tasavvuf falsafasining shartli texnik atamalari – istilohotni topamiz. Ularni idrok etish esa yanada chuqur qatlamlarga kirib borishimizga, tasavvufning negizini topish uchun uning falsafiy zaminini izlashimizga imkoniyat beradi yoki keyingi ishlarda foydalanmoq uchun, olingan natijalar bilan qoniqishimiz kerak bo‘ladi.

Bu timsollar ma’nosini ochish, ularni ta’limot tiliga aylantirish zarurligini so‘fiylarning o‘zlari ham sezganlar. She’riy asarlarga yozilgan behisob sharhlar shuni ko‘rsatadi. Aslini olganda, timsollarning unchalik ko‘p emasligi, ularni tartibga solib, bir necha asosiy turlarga bo‘lib to‘plash mumkinligi ham sezilib turar edi. O‘ziga xos bir kod (ixcham shartli belgi) yaratish, ya’ni bunday istilohot ush-shuaro tuzishga bo‘lgan urinishlar ham shundan dalolat beradi. Afsuski, menga ma’lum bo‘lgan bunday ishlarning aksariyati sifat nuqtai nazaridan uncha yuqori darajada emasligi tan olinishi kerak.

Osiyo muzeyida qo‘lyozma holida saqlanuvchi shunday lug‘atlardan menga ma’lum bo‘lgan uchtasi ham bir xilda to‘la emas, so‘zlarni tushuntirish nihoyatda qisqa va hamma vaqt ham aniq emas. Ularning ikkitasida yozilgan yillari keltirilgan, uchchalasida ham mualliflarning ismlari ko‘rsatilmagan, shuning uchun ularning qimmati anchagina past. Mahmud Shabistariy (vafoti 720/1320-21) o‘zining “Gulshani roz” asarida keltirgan, sharh qilingan timsollarning nisbatan uncha katta bo‘lmagan ro‘yxatini eng qadimiy nusxalardan biri desa bo‘ladi.

Mir Husayn Saodatning savollariga javob berib, u quyidagi atamalarni tushuntiradi:

1. ko‘z (chashm), 2. lab, 3. zulf, 4. xat, 5. xol, 6. sharob, 7. sham’, 8. go‘zal (shohid), 9. xarobot, 10. but, 11. zunnor, 12. tarso.

Ro‘yxat uncha katta emas, lekin barcha zaruriy jihatlarni qamrab olgan. Faqat tasavvuf she’riyatini mutolaa qilishda uchragan barcha murakkab masalalarga javob topish uchun bu ro‘yxatga yana biroz qo‘shilsa yetarli bo‘ladi.

Ammo boshqa bir jiddiy mushkulot mavjud. Qo‘lyozma XIV asrning boshlarida yozilgan, ya’ni u tasavvuf nazariyasining eng rivojlangan davriga mansub. Bundan avvalgi davr she’riyatini tahlil qilishda undan foydalanishga haqlimizmi, yo‘qmi?

Timsolni tahlil etishda asosiy e’tibor, avvalo, butun tarkibni yaxlit holda ko‘tarib turuvchi asos tertium comparationis, ya’ni nisbiy oraliq bo‘g‘inini topishga qaratilishi kerak bo‘ladi. Tertium comparationis mantiqqa asoslanishi shart. Aks holda timsol unmaydi, she’r lug‘atlari taomiliga kirib borolmaydi, rivojlanmaydi va boshqa o‘smaydi. Bu shart so‘fiylarga ham tanish. Lohijiy “Gulshani roz”ga yozgan sharhida, ko‘pincha u yoki bu mavzuni kiritish uchun qonuniy asos sifatida vajh-i shibh (nisbiy oraliq bo‘g‘in)ni dalil qilib keltiradi. So‘ngra, timsollarni tahlil qilishda, ularning ishlatilishi odatda o‘ziga xos dixotomiya (bir butun narsani avval ikkiga, so‘ng ularning har birini yana ikkiga va hokazo… bo‘lishga aytiladi) shaklida yuz berishini doimo esda tutish kerak. Ijobiy timsol odatda inkori hisoblangan tazodi bilan birgalikda keladi. Agar tavhidning asosiy ma’nosi bir-biriga zid bo‘lgan ikkita qiymatning u yoki bu tarzda birikuvidan iboratligi nazarda tutilsa, bunday dualizm (ikki xillilik, ikkiga bo‘linish. Bu yerda shu ikkita zid jihatni barobar tan olish demakdir – tarj.) g‘alati tuyulmaydi. Bosh ziddiyat, ya’ni vojib-mumkin (zarurat-imkoniyat)dan kelib chiqib, bu ikkiga bo‘linishni barcha so‘fiyona ta’limotlarda, ruhiy olamlarning qarama-qarshiligidan tortib to voqif shaxsning ruhiy iztiroblarigacha o‘tib kelishini ko‘ramiz va quyidagi juft iboralarni uchratamiz:

havf-rijo (umid)
bast (yoyilish) – qabz (biqiqlik)
sahv (hushyorlik) – sakron (mastlik) va h.k.

She’riyat atamalarida quyidagi juft so‘zlar doimiy qarama-qarshilikda bo‘ladi:

gabr (otashparast) – mo‘min
sarv – sunbul
daryo – qatra
zulf – ru (yuz)
oftob – moh (oy)
oftob – abr (bulut) va h.k.

Bu juft so‘zlarni osongina bir tartibga keltirish va ma’lum bir jadvalga solish mumkin, bu jadval esa aynan shu muallifning ushbu asarida ularning ishlatilishi qanchalik qonuniy ekanligini ko‘rsatadi. Albatta, hech narsaga birikmagan, jufti yo‘q timsollar ham bo‘lishi kerak. Bu, zaruratga qarab, tavhiddagi vazifaning o‘zidan kelib chiqadi. Bunda mazkur timsollar xayolot olamining shartli bo‘linishlaridan yuqori turuvchi umumiy qoidani ifoda etish uchun xizmat qiladilar va mana shu alohidalikni qayd etish, aql-idrokdan tashqari ekanligini ta’kidlash zarur bo‘lganda hamda muridning so‘nggi maqsadi – fano zaminiga o‘tishini ma’lum qilish kerak bo‘lgandagina ishlatiladilar. So‘nggi maqsadga yetishmoqlik tasavvuf she’riyatidan ko‘rinib turganidek, hayotda kamdan-kam amalga oshuvchi, ko‘proq intilish, izlanish, yo‘qotilgan narsaga dard chekish ruhidagi va ayrim hollardagina istalganni topib shodlanish, zavqlanish tuyg‘ulari ruhidagi holat bo‘lgan.

Shuning uchun, timsolni o‘rganishga kirishishdan oldin uni atroflicha ko‘rib chiqish, uning ko‘proq ishlatilishi sabablarini aniqlash, agar unga juft timsol borligi ma’lum bo‘lsa, ularni bir-biridan ajratmay, birgalikda tadqiq etish zarur, chunki musbat qutubning tuzilishi manfiy qutub tuzilishini tushunishga yordam beradi, muammoni oydinlashtiradi.

Men shunday timsollarni tahlil etishga bag‘ishlangan, shunday timsollarni mantiqan asoslab, ularni ongli ravishda qo‘llashga imkoniyat beruvchi maqolalar yozishni maqsad qilib qo‘ydim. Tadqiqot zarurat yuzasidan, tarix oqimiga teskari yo‘nalishda olib borilishi kerak bo‘ladi. Avval, lug‘at tuzgan va sharh yozganlarning fikrlarini nazarda tutib, ular taklif etgan timsollarning tuzilishi haqidagi tushunchalarni o‘rganib, so‘ngra olingan natijalardan foydalangan holda qadimiy, asarlariga sharh yozilmagan mualliflarni tadqiq etish zarur. Timsolning ichki mohiyatini chuqur o‘rganish, sharh natijasida idrok etilgan tushunchani yanada qadimiyroq mualliflarning asarlariga tadbiq qilish qonuniy ekanligini aniqlashga va shu yo‘l bilan bizga, nasrda yozilgan falsafiy asarlar yetib kelmagan so‘fizm davri falsafiy asosini topishga imkoniyat beradi.

Timsolning genezisi (kelib chiqishi va taraqqiyoti – tarj.)ni tahlil qilishdan men ongli ravishda voz kechaman, chunki, birinchidan, qadimiy zamonlardan qolgan mavjud ma’lumotlar yetarli emasligi va nihoyatda ozligidan bu ishni amalga oshirish mushkul, ikkinchidan esa (bunday yondashish – tarj.) tarixiy-adabiy masalalarga emas, balki, juda nozik tarixiy-ruhiy (psixologik) masalalarga olib kelgan bo‘lar edi, bunga esa mening kuch-quvvatim, imkoniyatim yetarli darajada emas.

Shunda timsollardan men o‘zim tuzgan uzun ro‘yxatdan tasodifan olingan bir jufti, ya’ni zulf va uning tazodi (ziddi) bo‘lgan yuz ushbu maqolaga mavzu bo‘ladi.

* * *

Gapni Osiyo muzeyida ko‘rgazma shaklida saqlanayotgan uchta tasavvuf she’riyatida atamalari lug‘atida berilgan ta’riflardan boshlaylik. Bizni qiziqtirayotgan atamalar ularda quyidagicha izohlangan.

A – Nov. 29 (V 1810), v. 246b – 251a majmuasidagi muallifi noma’lum lug‘at:

Zulf g‘aybati huviyyatro go‘yand ki kasro badon roh nist.

Mazmuni: Zulf deb asl mohiyatni yashiruvchini aytadilar va u tomonga hech kim uchun yo‘l yo‘q.

Rux tajalliyoti mahz ro guyand.

Mazmuni: Yuz deb xolis (hech narsaga aralashmagan) sof tajalliyotga (jilvalanishiga – tarj.) aytiladi.

B – Attorning g‘azaliga yozilgan sharhdagi kichkinagina lug‘atcha (o‘sha qo‘lyozmaning o‘zi):

Va chun ruxsor zikr kunand, murod avolami mavjudot boshad.

Mazmuni: Yuz deganda esa haqiqiy mavjud bo‘lgan olamlar ko‘zda tutiladi.

Va chun zulf zikr kunand, murod avolami ma’dumot boshad.

Mazmuni: Zulf deganda esa, haqiqatda mavjud bo‘lmagan olamlar ko‘zda tutiladi.

V – “Mirot ul ushshoq” atamalar lug‘ati:

Zulf sifoti jaloli va tajalliyoti jamoliro go‘yand, ki mujibi istitori vahdati jamoli mutlaq shavad.

Mazmuni: Zulf deb jamoli mutlaq (barkamol go‘zallik)ning yaxlitligiga parda bo‘lib turuvchi sifoti jaloliy (go‘zallikning jilvasi)ga aytiladi.

Rux va ruxsor mazhari husni zoti va tajalliyoti jamoliro go‘yand.

Mazmuni: Yuz va ruxsor deb husni zotiy va tajalliyoti jamoliyning zuhur bo‘lish joyiga aytiladi.

Ushbu uchta manbadagi ta’riflar aniq-ravshan berilgan, deb bo‘lmasa ham, ammo bu uch xil ta’riflardan bir xulosa chiqarsa bo‘ladi. Darhaqiqat, “yuz” ularning uchchalasida ham chin haqiqatga, ya’ni, tarkibiy bo‘lmagan, yaxlit, mutlaq, ruhga, “zulf” – bo‘lsa – haqiqiy qimmatga ega bo‘lmagan, xayolot aralash tajalliyot (jilvalanishlar)ga to‘g‘ri keladi. Faqat, ushbu istilohga A manbaning munosabati uncha tushunarli emas. B ham V ham ruxsorga haqiqiylik, zulfga esa mavhumlik ma’nosini beradilar. A zulfni “g‘iybati huviyyat” (“asl mohiyatni yashiruvchi”) deb ta’riflaydi, ushbu istiloh “olami ahadiyyat”ni, ya’ni iloji boricha real voqelik par exellence ni anglatadi.

Ushbu anglashilmovchilikni aniqlash uchun Lohijiy sharhlagan Shabstariy matniga marojaat qilamiz.

Zulf istilohini tushuntirib, Shabistariy bunday deydi:

Mapo‘rs az man hadisi zulfi purchin,
 Majunbonid zanjiri majonin.

(Mendan u jingalaklarga to‘la soch haqida rivoyat so‘rama, telbalarning zanjirini tortib silkitma).

Lohijiyning tushuntirishicha, zulf, – “tajalli jaloliy” – “ilohiy qudratning jilvalanishi”dir. Uning natijasida mutlaq birlik (“ahadiyat”) pastlab tushib, nozil bo‘lib, bizning atrofimizdagi tabiiy dunyoning haqiqiy bo‘lmagan, xayoliy bisyorligini yaratadi. “Zulfning uzunligi” – bu borliqning behad ko‘p shakllarda namoyon bo‘lishi va tayin narsalarning beqiyos ko‘pligiga ishoradir. Zulf va tayin narsalar (ta’ayyunot) o‘rtasidagi nisbiy oraliq bo‘g‘in tertium comparationis (vajhi shibh), – deb davom etadi. Lohijiy, – quyidagicha: zulf mahbubaning yuziga tortilgan parda bo‘lganiday, uning har bir tayin holga kirishi (taayyun) va ko‘plikdan alohida hodisa shaklida individuallashishi (tashaxxus) yagona mohiyat (ya’ni, haqiqat)ni yashiradi va niqob ostiga oladi.

Bundan yuz, ruxsor nimani bildirishi ravshanlashadi, tabiiyki, u tajalliyot (jilvalar) pardasi ostidagi mutlaq haqiqatni anglatadi. Ushbu ta’rifni biz keyinroq, yuz haqidagi bobning boshlanishida uchratamiz. “Yuz, ruxsor – ilohiy zotga ishoradir” – deydi Lohijiy.

Shunday qilib, timsolning asosiy tarkibi bizga biroz ravshanlashdi. Endi, mohiyatni chuqurroq o‘rganib, moddiy timsolning rivoji falsafiy talablarga qanchalik mos kelishini ko‘raylik. Zulfning qanday xossalari bor? Nozik jingalak sochlar go‘zalning har bir harakatidan to‘lg‘anib, goh uning yuzini berkitib, gohida ochib turadilar.

 Nayobad zulfi u yak lahza orom
 Gohi bom ozarad, gohi kunad shom.

Mazmuni: Uning zulfi bir lahza ham tinim bilmaydi,

Goh tong olib keladi, gohida shom qiladi.

Mutlaqlik (absolyut) – o‘zgarish uning uchun yot bo‘lgan olam, barqarorlik olami, u yerda faqat turg‘unlik, harakatsizlik bor. Tajalliyotning (jilvalanishning) mavhum olami bo‘lsa, aksincha, doimo o‘zgarib turuvchi, beqarorlik olami, u biror soniya ham bir holatda bo‘lmaydi, har daqiqada paydo bo‘lib yana yo‘qolib turadi. Demak, moddiy timsol va falsafa talablarida mutanosiblik, parallel (mutavoziy) holat, o‘xshatish mavjud.

Yana zulfga kelsak, u jingalak, egri-bugri, egrilik-to‘g‘rilikning ziddi, inkori, demak, zulf mohiyati bo‘yicha ikki xil tushunchani – to‘g‘rilik va uni inkori – egrilikni o‘zida mujassam qilgan. Olami vohidiyyatda qarama-qarshilik bo‘lishi mumkin emas, u yerda hamma narsa bir bo‘lib qo‘shilgan, u yerda “nihoya” “avvaliga” teng, “zohiriy” “botiniy”ga teng. Tushunchalarning namoyon bo‘lishi uchun esa, aksincha, sifat (atribut)larning qarama-qarshi qismlarga bo‘linishi zarurati bor. Binobarin, bu sifatlarning go‘yo bir ishorasi tarzida Ollohning tashqi belgisi hisoblangan nomlari paydo bo‘ladi. Natijada bir-biriga butunlay qarama-qarshi tasavvurlar paydo bo‘ladi, jumladan, muzill (yo‘ldan ozdiruvchi) va hodiy (to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi), zohir (ochiq ravshan), botin (sirli, yashirin) kabi. Bunday yondashuv zulfning egri-bugriligini eslatish orqali ifodalanadi. “Zulf egriligi – nomiy va sifatiy qarama-qarshiliklarning namoyon bo‘lishidir”, – deydi Lohijiy.

Halqa shaklidagi gajakning egriligi, oshiqona she’riyatga taalluqli bo‘lgan dom timsolini esga oladi, unga mahbubasiga intilayotgan oshiqning qalbi ilinib qoladi.

Chu dom fitna mishud chanbari o‘,
 Ba sho‘xi boz kard az tan sari o‘.

Uning (ya’ni zulfning – Ye.B.) halqasi fitna domi bo‘lgach, sho‘xlik qilib uning boshini tanidan judo qiladi, – deydi Shabistariy.

Ammo so‘fiylar tajalliyot olamini oxirgi yakunlovchi bo‘g‘ini odamda tutashuvchi halqa sifatida tasavvuf qiladilar. Shunday qilib, aytish mumkinki, xudoga talpinayotgan so‘fiy tuban olamlar halqasiga tushib qolgan va undan qutulishga intilishi zarur. Bu holat yuqorida keltirilgan timsolga to‘laligicha to‘g‘ri keladi. Olamning ko‘rinishlari – bisyor, ularning har biri insonni rom etishi, to‘g‘ri yo‘ldan ozdirishi va asosiy maqsaddan chalg‘itishi mumkin, zalf esa shunchalar serhalqaki, ularning har biri tajribasiz, sodda qalb uchun qo‘yilgan tuzoqlardir.

 Muallaq sad hazoron dil zi har so‘,
 Nashud yak dil bo‘run az halqai o‘…
 (Shabistariy)

Mazmuni: Yuz minglab dil har yerda muallaqdir,

Ulardan birontasi ham bu halqadan chiqib ketolmadilar.

Ya’ni, ushbu fantasmagorik (xayoliy) olamda har bir qalb o‘zga biron narsaga shaydo bo‘lib qolgan, u bilan zanjirband etilgan. Bu shaydolik esa uning uchun mahbubning yuzini berkitib turuvchi pardaga aylangan.

Lohijiy noma’lum bir shoirdan shunday iqtibos keltiradi:

 Suxani zulfi mushavvash bigzor.
 Dil az in shiftatar notavon kard.
 Ibtilo nist dar in kor maro
 Ki az in hech xabar notavon kard.

(Chigal sochlar haqidagi so‘zlarni qo‘y,
Dilni bundan ortiq oshufta etib bo‘lmaydi.
Men bu holga mubtalo emasman,
Chunki bu haqda gapirib bo‘lmaydi).

Yuqorida aytib o‘tilganlar inobatga olinsa, bu so‘zlar mutlaqo tushunarli. Olam – mavhumot, haqiqiy emas, u bir fantasmagoriya (sharpa), chigil, uni oxirigacha o‘rganib bo‘lmaydi, o‘rganmoq – dilni oshufta etmoq, men bu olamni bilmayman, bilishim ham kerak emas, chunki men faqatgina yaxlit haqiqatga intilmoqdaman.

Mutlaq olamda qarama-qarshiliklar yo‘q, iymon – bizning nomukammal koinotimiz uchun yaratilgan, taayyunot (g‘oyalar) pardasini olib tashlasang, iymon kufrga teng bo‘lib qoladi. So‘fiylar ko‘p qaytaradigan quyidagi oddiygina so‘zlar endi ancha tushunarli bo‘ladi:

 Iymon va kufri man hama ruxsoru zulfi tust,
 Dar bandi kufr mondau iymonam orzust.

Mazmuni: Mening iymonim va kufrim hammasi sen (ya’ni, xudo – Ye.B.)ing ruxsor va zulfingdan (iboratdir), men kufrga bandi bo‘lib qolganman-u, ammo iymonni orzu qilaman.

Ya’ni, men haqiqiy mohiyat, mazmun ko‘rinmaydigan ushbu olamdaman, ammo vahdat olamiga kirishni orzu qilaman. Yoki mana bu misol:

 Az ruyi ust in hama mo‘min ayon shuda,
 Va-z zulfi ust in hama kuffor omada.
 On yak zi ruyi ust ba tasbeh mushtag‘il
 V-in yak zi muyi ust ba zunnor omada.

Mazmuni:

Uning yuzi tufayli hamma mo‘minlar ayon bo‘ldilar,
Uning zulfi tufayli hamma kofirlar yuzaga keldilar.
Biri uning yuzi yodida tasbeh bilan mashg‘ul,
Boshqasi esa uning zulfi yodida zunnor bog‘ladi.

Sho‘x go‘zal ba’zan o‘zining qop-qora zulfini kesib tashlashni ixtiyor qilib qoladi, ya’ni, haqiqiy bo‘lmagan olam boqiy emas, mutlaqlik (absolyut) uni yo‘qotib yuborishi va haqiqiy vahdat (birlik) nuriga g‘arq etib yuborishi mumkin. Go‘zalning jingalak sochlari hamisha tun kabi qora, yuzi quyoshdek nurafshon; bisyorlik (haddan tashqari ko‘plik) zulmatini yorituvchi vahdat tajalliyotini (fayzi, jilvasini) quyoshga o‘xshatilishi tasavvuf shoirlarining devonlarini bir marta bo‘lsa ham varaqlab ko‘rganlar uchun yaxshi tanish.

Bunday taqqoslarni davom ettirish mumkin, timsollar mazmuni haddan tashqari teran, tasavvurlar nihoyatda muvaffaqiyatli topilgan va ularga falsafiy mohiyat nazokat bilan singdirilgan. Bu masalani yanada chuqurroq tahlil etishning hojati bo‘lmasa kerak, chunki Lohijiy fikrlarini quvvatlash uchun qilgan urinishlarimiz muvaffaqiyat bilan yakunlandi. Shuning uchun zulfdan endi ikkinchi mavzu – uning mohiyatan qarama-qarshisi (antiteza) yuz to‘g‘risida fikr yuritaylik. Agar qarama-qarshiliklar bisyorlik, ko‘plik olami haqida anchagina mulohaza yuritish, unga turli jihatlardan nazar tashlash mumkin bo‘lsa, mutlaqot (absolyut)ni ta’riflab bo‘lmaydi. Unda yo‘q narsaning o‘zi yo‘q, lekin shu bilan birga, hech narsa ham yo‘q. Men uning haqida qanday so‘zlar aytmayin, agar o‘z fikrimning aksini ham aytmasam, u holda gaplarim yolg‘on bo‘lib chiqadi. Shu sababdan yuz (ruxsor) tasvir timsolining tuzilmasi oddiyroq va bir necha asosiy nuqtalardangina iboratdir.

Birinchidan umumiylik:

 Rux injo mazhari husni xudoist.

(Yuz bu yerda – ilohiy husnning zuhur bo‘lish o‘rnidir), – deydi Shabistariy. Lohijiy keltirgan boshqa bir shoir bunday xitob qiladi:

 Ey, jumlai jahon dar ruxi jonbaxshi tu paydo,
 V-ey, ro‘i tu dar oyinai kavn huvaydo.

(Ey, jumlai jahon sening jonbash ruxsoringda namoyon bo‘lgan zot, yuzing esa mavjudlik, borliq ko‘zgusida huvaydo (ayon) bo‘lgan zot).

Ya’ni, hamma narsa mutlaqlikda mujassam, ammo, mavhum, haqiqiy bo‘lmagan olam mutlaqlikning in’ikosi bo‘lib, u faqatgina haqiqiy olamning bir soyasidir, xolos.

Ikkinchidan, do‘st jingalak sochlar – niqobini olib o‘zining husnini oshiqqa namoyon qiladi:

 Chun niqobi zulfi mushkin az jamoli xud go‘shud
 Subhi sodiq dar shabi dayjur nogah ro‘ namud.
 Ham bachashmi do‘st didam chun jamolash jilva kard,
 K-oftob az mashriqi har zarra tobon gashta bud.

(U o‘zining mushkin zulfi niqobini jamolidan olib tashlagach, qorong‘i tunda subhi sodiq yuz ko‘rsatdi. Do‘st ko‘zi bilan men uning jamoli jilvasini ko‘rdim va har bir zarraning sharqidan oftob charaqlab chiqdi.)

Borliqning har bir shakli mutlaqlikning in’ikosi bo‘lganidan keyin, vahdati mavjudni har bir zarrada, gardda topsa bo‘ladi.

O‘sha asrdan boshqa bir misol:

 Sad qiyomat gasht har dam oshkor.
 To jamolash parda az rux bargushod.
 Chun niqobi zulf az rux bargirift,
 Joni oshiq gasht vosil bar murod.
 To ba zulfash sarfarozi mikunam,
 Soyai o‘ az sari mo kam mabod.

(Har damda yuzlab qiyomat namoyon bo‘lib turdi, to uning jamoli pardani ruxsoridan olguncha. U zulfining niqobini yuzidan olganida (esa) oshiqning joni vasl murodiga yetishdi. Men zulfidan to sarfaroz bo‘lar ekanman, uning soyasi mening boshimda kam bo‘lmasin.)

Barcha timsollar ravshan va tushunarli. She’rda quyidagi ma’no bor: men bu omonat dunyoga ortiqcha shaydo bo‘lmasligim kerak, agar men shaydo bo‘lsam, bu dunyo botqog‘iga butunlay botib, mutlaqlik nuri (nuri ilohiy)dan bahramand bo‘lmay o‘tay.

Yana boshqa misol:

Agar yakbor zulfi yor az ruxsor barxizad,
 Hazoron ohi mushtoqon zi har su zor barxizad.
 Agar g‘amzash kamin sozad dil az jon dast bafishonad,
 Va gar zulfash bar oshubad zi jon zinhor barxizad.

(Agar yor zulfi bir zum yuzidan ko‘tarilsa (yuzini to‘smasa), mushtoqlarning har tarafdan qilgan ohlari eshitiladi. Agar uning g‘amzasi tuzoq qo‘ysa, dil jondan (umid uzib) qo‘lini yuvadi va agar zulfi to‘lg‘ansa, jon ham shafqat so‘raydi).

Yana boshqa misol:

 Har dam bayodi ro‘yash jam’ ovaram dilu jon,
 Bozam kunad parishon savdoi zulfi dilbar.
 Az rux niqobi zulfat bardor to nomonad,
 Nomu nishoni olam az mo‘min v-az kofir.

(Har dam yuzining yodida dil bilan jonni bir joyga qo‘yaman, ammo dilbarning zulfi savdosi yana mening holimni parishon etadi. Yuzingdan soching niqobini olib tashla, toki bu olamda na mo‘min va na kofirdan nomu nishon qolmasin.)

Bu she’rda ham mutlaqlikka intilayotgan, ammo atrof-muhit changalidan chiqa olmayotgan so‘fiyning iztirobi mantiqan pishiq va yorqin ifodalangan.

Xuddi shunday tasvir mana bu misolda ham namoyondir:

Oshiqi devona chun xohad ki binad ro‘yi yor,
 Zulfi o‘ oshufta gardad, pechu tobi mikunad.
 To jamoli o‘ ayon binand mushtoqon, agar –
 Parda bardorad zi rux, fikri savobi mikunad.

(Telba oshiq yor yuzini ko‘rishni xohlaganda, uning (yorning Ye.B.) zulfi to‘lg‘anib-chulg‘anadi. Mushtoqlar uning jamolini yaqqol ko‘rishlari uchun, u yuzidagi pardani olmoqchi bo‘lsa, savob fikr qilingan bo‘ladi.)

Bu yerda mushtoqlikning boshqa bir ko‘rinishi aks ettirilgan. Odatda, hamma so‘fiylar, tashqi olam, kishi undan qo‘l siltashga intilganida u yana-da jilvalanib namoyon bo‘lishi va shaydo etishidan noliydilar. Masihiy avliyolarning hammaga ma’lum bo‘lgan vasvasalari tasviri ham shunday iztiroblar ifodasidir.

Timsolning ko‘rinishini ko‘rib chiqdi, endi tadqiqotimiz boshida aytib o‘tganimiz ta’rifga anchagina ishonch bilan qaytib, uni qanchalik to‘g‘riligini aniqlab olsak bo‘ladi. Shu narsa ravshanlashadiki, B va V o‘z fikrlarini uncha aniq ifodalamasalar ham, hozirgina biz sharhlagandagi kabi talqin etmoqchi bo‘lganlari shubhasiz. Aksincha, A yanglish ta’rif beradi, bu xato, ushbu holda qiyoslash mumkin bo‘lgan yagona tertium comparationis (nisbiy oraliq bo‘g‘in) – sochning qora rangi tasavvuridan kelib chiqqan xatolikdir. Qiyoslashni davom ettiraverishning iloji yo‘q, bu o‘rinda parallelizm ham imkon bermaydi. Bu xatoni shundan ham bilsa bo‘ladiki, A.da berilgan ta’rif boshqa lug‘atlarda ham bor bo‘lib, faqat ular bu ta’rifni zulfga emas, xolga nisbatan keltiradilar va bu ta’rif timsolni to‘g‘ri ifodalaydi, o‘z o‘rnida to‘g‘ri ishlatiladi. Buni men vaqti kelganda insho etarman.

* * *

O‘quvchilarni charchatib qo‘ymaslik uchun men bu timsollarni yanada chuqurroq sharhlashdan o‘zimni tiyaman. Ularning tuzilishi to‘laligicha oydinlashdi va mantiqiyligi asoslandi. Endi yanada batafsilroq tahlil qilish mumkin va bu tahlil timsollarning qatlam-qatlam ochib borishdan iborat bo‘ladi, xolos. Forsigo‘y shoirlarning go‘zal yuzini (atr) gulga, zulfini sunbulga o‘xshatishlari hammaga ma’lum. So‘fiylar timsolning ko‘p qatlam bo‘lishidan mantiqan to‘g‘ri foydalanadilar va uni yanada murakkablashtiradilar, mavhumlashtiradilar. Yuzning munavvarligi va zulfning qoraligi tun va kun timsolini kiritish imkonini beradi, bunday yondoshliklarni esa orttirib boraverish mumkin. Ammo ularni ham ko‘rib chiqish bizni asosiy mavzudan chalg‘itgan bo‘lar edi. Hozir bizning oldimizda muhimroq masala turibdi. Biz, eng qadimiy shoirlarning ushbu timsollarga munosabatlarini aniqlab olishimiz zarur. Yuqorida e’tibor berganimizdek, ushbu timsollardan foydalanish mukammal ishlab chiqilgan metafizik ta’limot asosini taqozo etadi. Aks holda ular o‘zlari ifodalayotgan tasavvurga mos tushmaydilar, timsol bo‘lish huquqidan mahrum bo‘ladilar.

Ammo, boshqa nuqtai nazarlar ham mavjud, masalan, tasavvufning G‘arbdagi tadqiqotchilari (men asosan, R.A.Nikolson va E.Brounni nazarda tutmoqdaman) fors tasavvufining birinchi davrida faqat “tariqat”ning barqarorlashgan tarkibinigina ko‘rishga, metafizik asos bo‘lmagan ruhiy iztiroblar, hayajonlarning ifodasi deb tushunishga moyildirlar.

Dastlabki davr so‘fiylari ba’zan, bu fikrni quyidagi hadisga asoslanib, hatto ta’kidlab ham o‘tadilar:

 La tafakkiru fi zoti Allohi va tafakkiru fil a’ixi.

(Allohning zotini (mohiyatini) o‘ylamang, uning mehrini, marhamatini o‘ylang).

Uchta ilk so‘fiy shoirlar devonini ko‘rib chiqish G‘arb olimlarining fikri to‘g‘rimi va haqiqatan ham qadimgi fors so‘fiylari metafizik mulohazalardan o‘zlarini tiyganlarmi, yo‘qmi, ekanini aniqlashga imkon beradi. Agar metafizika ularga begona bo‘lsa, u holda ularning she’riy asarlariga nisbatan mulohazalarimiz noo‘rin bo‘lib chiqadi. Lekin, biz ta’kidlab o‘tgan asosiy holatlar ularda ham mavjud bo‘lsa, bu bilan ularda o‘xshash metafizik tarkibot borligi isbot qilinadi.

Bizgacha to‘la holda yetib kelgan eng qadimiy uchta devonni tadqiqot uchun eng ma’qul manba sifatida tanladim, bular: Bobo Ko‘hiy Sheroziy, Sanoiy va Ahmadi Jomlarning devonlaridir. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bu devonlardan o‘sha atamalar uchraydigan barcha parchalarni keltirishga imkoniyat yo‘q, chunki bu parchalarning forsiy matnining o‘zi, hech qanday qo‘shimcha va izohlarsiz salmoqli bir juft bo‘lur edi. Men faqat bir necha, eng yorqin misollar bilan kifoyalanaman, shularning o‘zi oldimga qo‘ygan maqsad uchun yetarli bo‘ladi.

Avvalo ushbu uch muallifdan eng qadimiysi sifatida Bobo Ko‘hiy devonini olaman. Unda biz zulf eslatilgan quyidagi baytni o‘qiymiz:

 Dar xami zulfi sayohkori tu chun darbandam,
 Zor chun murg‘i shabi tor binolam chi ajab.

(Qora ishlar qiluvchi zulfingning chigaliga band bo‘lganimdan,
agar men qush kabi qorong‘u tunda nolalar qilsam ne ajab?)

Timsol, biz yuqorida ko‘rganimiz, Lohijiy keltirgan misolga mutlaqo mos keladi. Haqiqiy bo‘lmagan olamdagi mushtoqlik, iztirob quyidagi misolda ham o‘z ifodasini topgan:

 Chun parishonast zulfi yori mo,
 Juz parishoni naboshad kori mo.

Mazmuni: Bizning yorning zulfi parishon bo‘lganidan, bizning ishimiz ham faqat parishonlikdir.

Zulfning parishonligi (chigalligi)ni biz yuqorida ko‘rib, nisbiy tushunchalar olamining qarama-qarshiliklari sifatida tushuntirgan edik.

Yana boshqa misol:

 Dar shabi torik peshi zulfi yor
 Rahnamoi oshiqon omad sabo.

Mazmuni: Yor zulfi oldida, qorong‘i tunda sabo (bahor shabbodasi) oshiqlarga rahnamo bo‘ldi.
Ya’ni ilhom – biz yashayotgan olamning pardasini ko‘taruvchi shabbodadir.

Yana misol:

 Shab raftaim dar sirri zulfi tu chun sabo
 Zulfat ba tob guftki: darvesh marhabo.

(Tunda biz shabbodaga o‘xshab zulfning orqasiga kirdik, sochlar to‘lg‘anib “darvesh kel, marhabo”, – dedi.)

Ya’ni parda, orqasiga o‘tishga, ruh asrorini bilishga jazm qilinganda, mavhumot istovchini ushlab qolishga, uni o‘ziga paydo qilishga urinadi.

Yana misol:

Ba zulfi xo‘d barovar jonam az tan –
 Ki, Yusuf dar taki chohast imshab.

(Zulfing ilmog‘ida tanamdan jonimni sug‘urib ol, chunki Yusuf bu tunda choh tubida yotibdi.)

Ya’ni, tan jonni, ruhni bandi qilib turibdi, sen unga ozod bo‘lishga yordam ber, unga tajalliyot olamining sirlarini bilib, undan yuksaklarga ko‘tarilishiga imkon ber. Bu timsol “Yusuf” va “choh” istilohlarini tushuntirishni talab etadi. Ammo men vaqtni tejash uchun ular haqida to‘xtalib o‘tirmayman. Faqat, aytib o‘tishim kerakki, Ko‘hiy chohga (quduqqa) sochini tushirib, u yerdan Yusufni tortib olayotgan do‘stning timsolini xush ko‘radi va bu mazmunda sochni hablul-matin (mustahkam arqon) sifatida tushuntiradi. Bu bilan u Qur’onning mashhur oyatiga ishora qiladi.

Nakarda sajda agar ixtiyor zulfashro
 La’yin dar dili Odam nadid zoti xudo.

Mazmuni: Agar uning zulfiga sajda qilishni ixtiyor etmagan bo‘lsa, la’nati (ya’ni, shayton-E.B.), odam dilida xudoning zotini ko‘rmaganidandir.

Shaytonning la’natlanish sababi to‘g‘risidagi mashhur rivoyatga ishora qilinmoqda. U odamga sajda qilishi kerak edi; bu yerda tenglik alomati qo‘yilgan: inson-zulf. Ya’ni odam tajalliyot silsilasining oxirgi nuqtasi va so‘nggi maqsadi sifatida ko‘riladi.

 Manam xoli siyohi ro‘yi mohash
 Miyoni chini zulfayin musammo.

Mazmuni:

 Ikki zulfi deb atalmish gajaklar orasida
 Men, oy yuzining qora xoliman.

Bu yerda zulf, tasavvuf ta’limotida, tajalliyot yo‘li bilan ismdan kelib chiqqan narsani anglatuvchi musammo iborasi bilan aniq tushuntiriladi, asmo’ – xudoning nomlari – ya’ni olam.

Muhammadi ki du zulfash buvad shabi Me’roj…

Mazmuni:

Ikki zulfi Me’roj tuni bo‘lgan Muhammad…

Bu, dastlabki timsolning yanada murakkablashtirilishidir. Tunning timsoliy mavzusi kiritilib, Muhammad – komil inson – ahadiya-i jam’ (bisyorlikdagi birliklar) o‘rtasida tenglik alomati qo‘yilgan.

Bu misra Muhammad haqida demiurg (bunyodkor kuch) sifatida tasavvur hosil qilishni nazarda tutadi.

Endi ruxsor haqidagi mulohazalarga o‘taman. Biz oldin taxmin qilganimizdek, ruxsor ancha kam esga olinadi.

So‘xtam parvonason az sham’i ruxsori shumo.

Mazmuni: Men parvona kabi sizning ruxsoringiz sham’idin kuydim.

Ya’ni, u vahdati mutlaqda fanoga erishgan. Timsol sham’ motivini kiritish bilan murakkablashtirilgan.

Dar zarra-zarra bin ruxi o‘ro dar oftob.

Mazmuni: Har bir zarrada uning oftobday yorqin yuzini ko‘r.

Ya’ni, butun olam-vahdati mutlaqning (absolyut birlikning), bitta ahadiyyatning ifodasidir. Bu yerda oftob timsoliy mavzusi kiritilgan.

 Ba havoi guli ruxsori tu, ey sarvi baland,
 Ham chu bulbul bachaman zor binolam chi ajab.

Mazmuni: Ey sarvi baland, gul ruxsoring havasida agar men chamanda bulbulday zoru nola qilsam ne ajab?

Bu – gul va bulbul timsollarini kiritish bilan murakkablashtirilgan bizga tanish mavzu.

Keltirilgan misollar, Bobo Ko‘hiyning ushbu istilohlardan biz yuqorida kelgan xulosalarga to‘la mos ravishda foydalanganiga hamda uning falsafiy qarashlari, umuman olganda, keyingi davr mualliflarining nuqtai nazarlari bilan bir xilda ekaniga ishonch hosil qilish uchun yetarli bo‘lsa kerak.

Ahmadi Jom devonidan olingan misollar ham shu fikrni tasdiqlaydi.

Agar az zulfi tu yak halqa padidor oyad,
Ey baso pir ki az xirqa bazunnor oyad.

Mazmuni: Agar zulfingdan bir halqasi namoyon bo‘lsa, Bir talay pirlar xirqasini tashlab, zunnorga o‘tadilar.

Bu yuqorida aytilgan fikrga butunlay mos keladi. Bu timsoliy mavzuga Ahmadi Jomning anchagina moyilligi ko‘rinib turibdi.

Hama xo‘bon va shohoni jahonro
 Zi holat donau zulfi tu dom ast.

Mazmuni: Jahonning barcha yaxshilari va shohlari uchun sening xoling don, zulfing – domdir.

Juz kamandi zulfi yoram dar jahon
 Oshiqonro poybandu dom nist.

Mazmuni: Bu jahonda yor zulfi sirtmog‘idan boshqa, oshiqlar uchun tuzoq va dom yo‘qdir.

Zulfi o‘ domi balou xalqi olam saydi o‘,
Har yaki jon midihad to xud ki yobad donai.

Mazmuni: Uning zulfi – balo domi, xalq esa uning – o‘ljasi,
Har kim ham donni topish uchun jonini beradi.
Ya’ni, odamlar birlikni (vahdatni) istab bisyorlik (ko‘plik) domiga ilinadilar.

 Kofiri juz dar miyoni tobi zulfi yor nist,
 Gabragi juz dar bar on nargisi xunxor nist.

Mazmuni: Yorning to‘lg‘angan zulfidan boshqa hech yerda kofirlik yo‘q, ushbu qonxo‘r nargisning ko‘kragidan boshqa hech yerda majusiylik yo‘q.

Shunday izchillik bilan yuz istilohi ham qo‘llaniladi.

 Baski jonam zi tamannoi ruxi yor biso‘xt
 Dili har so‘xta bar zoriye man zor biso‘xt.

Mazmuni: Yor yuzining tamannosi bilan jonim shunchalar kuyadiki, har bir kuyganning dili mening zorlanishimdan zorlanib kuyadi.

Bo vujudi dardi xo‘d darmon chikor oyad maro,
 Be jamoli ro‘yi tu bo‘ston chikor oyad maro.

Mazmuni: Mening dardim bor ekan, darmon menga ne kerak?! Yuzingning jamolisiz bo‘ston manga ne kerak?!

Bu yerda bo‘ston so‘zi jannat so‘zining ma’nodoshi sifatida keltirilgan. Ya’ni jannat – har holda bisyorlik, ko‘plik, shuning uchun men undan voz kechaman va vahdatni (birlikni) istayman.

Aynan shunga o‘xshashlik Sanoiy devonida ham bor. Undan bir necha misol keltiraman:

Az fitnai zulfi mushkborash
 Go‘yi ki hamisha dar xumorim.

Mazmuni: Mushkin zulfining fitnasidan biz go‘yoki doim xumormiz.

Bu – tasavvufda suqron (xumorlik) deb ataladigan holatga ishora.

Chi rasmast on nihodan zulf bar do‘sh
Namudan ro‘zro dar zeri shab po‘sh.

Mazmuni: Sochni yelkaga tushirish qanday rasm bo‘ldi, kunni tun chodirasi ostida ko‘rsatish (qanday odat?!)

Fitnaro dar olami oshubu sho‘r
Bo sirri zulfayni tu asrorho.

Mazmuni: Fitnaning, tug‘yon va g‘alayonli olamida sening ikki zulfing sirlariga o‘xshash siri ko‘pdir.

Garchi xo‘bast bagirdi ruxi tu zulfi daroz
Xat base xo‘btar az zulfi daroz ovardi.

Mazmuni: Yuzing atrofidagi uzun sochlaring go‘zal bo‘lsa-da, ammo sen uzun sochingdan ham go‘zalroq xatingni namoyon qilding.

Ya’ni, vahdati mutlaq (absolyut birlik) bu go‘zal dunyodan afzalroq.

Andar xami zulfi butparastat,
Hojat naoyad baro‘shnoyi.

Mazmuni: Sening butparast zulfing gajagi ichra yorug‘likka ham hojat qolmaydi.

Yana soch gajagi bilan bog‘liq kufroniylikka ishorat. Yuzga misol:

Mo oshiqi ro‘yi on nigorim
Z-on xastavu zoru dilafgorim.

Mazmuni: Biz ul nigorning yuziga oshiqmiz, shuning uchun biz bemoru zoru dilafgormiz.

Shu devondagi diqqatga sazovor yana bir baytni keltirmay ilojim yo‘q. Biz ko‘rib chiqqan istilohlar, Mahmud G‘aznaviy sharafiga yozilgan qasidada Sanoiy tomonidan tasavvufiy ma’noda qo‘llanmagan. Ammo tasavvuf g‘oyasiga yaqin bo‘lsa ham, bu timsollar yuqorida belgilangan usulimizga to‘la mos tushmaydi.

Qiblai xud soxta az poyi imonu kufr
Zulfi niguni turo, ro‘i stoni turo.

Mazmuni: Imon va kufr o‘zi uchun quyi tushgan soching va yuqori ko‘tarilgan yuzingni qibla qilib oldi.

Parda zanon ro‘zu shab halqai zulfi turo.
G‘oshiyakash charxi pir baxti javoni turo.

Mazmuni: Tun va kun, zulfing halqasiga parda tortib turadi, (go‘yo) Ko‘hna charx xizmatkori sening navqiron baxting yopinchig‘ini ko‘tarib yurgandek.

Ehtimol, bu o‘rinda ushbu istilohlar rivojining boshlanishini, dunyoviy, ko‘proq xalq ishqiy lirikasidan tasavvuf shoirlarga o‘tgan deb bilish lozim bo‘lar.

* * *

Bu timsollarning mukammal ro‘yxatini tuzish va ularning tuzilishi, tarkibini diqqat bilan o‘rganish o‘z-o‘zidan zarur vazifa. Odatdagidek, yondashilganda faqat tashqi jihatdangina qabul qilinadigan va ovrupolik o‘quvchilarga umuman tushunarsiz bo‘lgan misralar bunday o‘rganilganda tushunarli bo‘ladi, muallifning asl niyati ravshanlashadi va uning haqida to‘g‘ri mulohaza yuritishga imkoniyat beradi. Yana bir narsani ta’kidlab o‘tishim joiz. Men hech ham, yuqorida o‘zim ishlab chiqqan uslub hamma tasavvuf shoirlariga majburiy va ular o‘z fikrlarini bildirishning boshqa imkoniyatlariga ega bo‘lmaganlar, demoqchi emasman. Ayrim siymolar, mavjud an’anaviy shaklni buzib yangi yo‘llar izlagan bo‘lishlari mumkin. Albatta, an’analarga katta ahamiyat beruvchi Sharq uchun bu kam uchraydigan holat, ammo u yerda (Sharqda-tarj.) ham bunday bo‘lib turadi. Bunday an’analardan ongli ravishda chetga chiqish holatiga yaxshigina qiziqarli misol keltirishim mumkin.

Turk shoiri Shahidiy Dedening ancha katta bo‘lmagan masnaviysi bor. U, Mavlaviy mazhabiga mansub darvesh, Menteshe nomli viloyatning Muele degan yerida tug‘ilgan. “Gulshani vahdat” deb ataluvchi bu masnaviy 927 / 1520-21 yillarda yozib tugatilgan va u, go‘zal yuzining ayrim qismlari bahsi haqidagi timsoliy hikoyatdan iborat bo‘lib, mukammal doston darajasidagi o‘ziga xos bir munozaradir. Asarga yozilgan nasriy so‘z boshida muallif bu masnaviyni Attorning mashhur “Mantiqut-tayr”i ta’sirida va unga nazira sifatida yozilganini ta’kidlaydi. “Mantiqut-tayr” mavzusi – turli darajadagi so‘fiylarning qiyosi, ularning tavhidga yetishdagi yo‘l va uslublarining ifodasi bo‘lib kelgan. Shu bilan birga asarda ayrim yo‘nalishdagi so‘fiylar turli qushlar sifatida majoziy tasvirlanganlar. Shahidiy ham o‘z oldiga xuddi shunday vazifani qo‘yadi, faqat qushlar o‘rniga go‘zalning yuzini turli qismlari: zulf, xol va shunga o‘xshashlarning bahsini yozadi.

Agar an’anaviy timsollardan odatiy ma’nosida emas, boshqa ma’noda foydalansa, qanday mushkulotga duch kelishini Shahidiy yaxshi tushunganini aytib o‘tish darkor. Anglashilmovchilikni chetlab o‘tish u o‘z masnaviysiga fors tilida batafsil so‘z boshi yozdi (masnaviyning o‘zi turk tilida yozilgan) va unda o‘z istilohlarining qanday ma’nolarda tushunish zarurligini aytib o‘tdi. “Yuz, – deb yozadi u, – so‘fiylarning majlisini mash’alday munavvar qiluvchi mahbubni anglatadi”. Zulf oldida vahdat asrorining mohiyati namoyon bo‘lgan, tavhidga intiluvchi oshiqning timsolidir. Bu oshiq namoyon bo‘lgan sirni o‘zida saqlab tura olmaydi va beixtiyor xuddi Mansur (ya’ni, al-Halloj)dek “Anal-Haq” (“Men – haqiqatman”) – deb xitob qiladi.

Tan olish kerakki, tashbeh anchagina muvaffaqiyatli tanlangan va ma’lum bir darajagacha to‘g‘ri keladi. Ammo, faqat ma’lum darajagacha, chunki biz bu yerda mukammal moslikni topa olmaymiz va xuddi shu o‘rinda muallifimizning asrlar davomida kamol topgan tasavvuf an’analari oldida ojizligi namoyon bo‘ladi. Hozir men ushbu asarni to‘la tahlil qilmayman, bunday tahlil bizni asosiy maqsadimizdan chetga tortgan bo‘lur edi.

Xulosa qilib yana bir narsani aytmoqchiman. Biz nisbatan ozgina ishni bajardik, tasavvuf she’riyati bizning ixtiyorimizga bergan boy materialdan juda kam qisminigina ko‘rib chiqdik. Shunga qaramay (bu ish) o‘z mevasini berdi. Biz darhol oyog‘imiz ostida ishonchli zaminni sezdik va endi mulohazalarni komil ishonch bilan aytishga qodirmiz. Bu ishlarsiz hech bir asosga ega bo‘lmay, havoda muallaq qolib ketgan bo‘lardik. Bu erishilgan muvaffaqiyat, boshlangan ishni xuddi shu yo‘nalishda davom ettirishning juda zarur ekanini aytib turibdi. Keyingi qo‘yilgan har bir qadam yangi zafarlarga olib keladi va oxir-oqibatda biz yaxshi hamda ishonchli, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi dasturga ega bo‘lamiz. Bu dastur bizlarni yo‘ldan adashishdan va tasavvuf majozlari zulmatining ko‘chki qumlarida halok bo‘lib ketish xavfidan saqlaydi.

Ruschadan Urfon Otajonov, Alimulla Habibullayev tarjimasi.

* * *

Mumtoz she’riyatimizda shoirlar go‘zallarning qoshu ko‘zini, xattu xol va zulfini, qaddu ruxsorini vasf etib, ularni badiiy aks ettirishda turli timsollardan foydalanganlar. Bu timsollar ba’zan o‘zlarining asl ma’nolaridan tashqari, majoziy ma’nolarga ham ega bo‘lib, ma’lum bir falsafiy nuqtai nazarni, ruhiy holatni yashirincha izhor etishga ham xizmat qilganlar. Bunday majoziy ma’noni o‘zida mujassam etgan timsollar, asosan, tasavvuf ruhidagi she’rlarga mansub bo‘lib, ular orifona ruhdan tashqari, dunyoviy tuyg‘ularni ham ifodalaganlar. Garchi bu timsollar asl ma’nosida tushunilganda ham, kitobxon asardan zavqlansa-da, lekin uning yashirin ma’nosining mag‘zini topganida va o‘sha yashirin ma’no asosida asarni uqqanida o‘quvchi undan beqiyos ko‘p zavq oladi, shoirning ma’naviy dunyosini imkoni darajasida kashf etadi.

So‘fiyona ramz va timsollar adabiy merosimizga o‘zining chuqur izini bosgan bo‘lib, doimo nafis adabiyot muxlislari va tadqiqotchilarining diqqat markazida turgan. Buning natijasi o‘laroq, so‘fiy istilohlarining bir qator lug‘atlari va sharhlar yozilgan. Sayyid Ne’matulloning (vafoti 1431 y.) “Risola dar istilohoti ahli sufiya” (“Tasavvuf ahli qo‘llaydigan atamalar haqida risola”), Abdurahmon Ahmad Surning (XVII a.) “Kashf ul lug‘ot va islohot” (“So‘zlar va atamalar kashfi”), Shayx Ruzbexon Baqliy Sheroziyning (vafoti 1209 y.) “Aroyis” va “Kitob ul anvor fi kashfil asror” (“Kelinchaklar” va “Sirlarni ochish uchun nurlar kitobi”), Lohijiyning “Sharhi gulshani roz”, Abdurahmon Jomiyning “Lavome’” va “Lavoyeh” (“Yarqiroq narsalar” va “Ravshanliklar”), bulardan tashqari yana “Lug‘oti maslaki muttaqin” (“Taqvodorlar maslagi lug‘ati”), “Mirotul-ushshoq” (“Oshiqlar ko‘zgusi”), “Istilohoti shuaro” (“Shoirlar qo‘llaydigan istilohlar”) kabi lug‘atlar va sharhlar shular jumlasidandir.

O‘tmishdoshlarimiz ma’naviy muhit jihatidan tasavvuf ta’limotiga bizga nisbatan yaqinroq turganlariga qaramay, bu she’riyatni tushunishda qo‘shimcha ma’lumotlar, o‘ziga xos “kalitlarga” shunchalik ehtiyoj sezganlari holda, biz tasavvuf g‘oyalaridan uzoqlashib ketgan bo‘lsak-da, ma’lum muddat ushbu masala tadqiqotiga jiddiyroq qaray olmadik. Faqat bir necha olimlargina bu xususda izlanishlar olib bordilar, xolos. Albatta, buning davr bilan bog‘liq o‘z sabablari bor.

Hozirgi kunlarda bu soha qayta jonlangan kuzatuvlar, avvalo, yuqorida zikr etilgan lug‘at va sharhlarga, tasavvuf falsafasi haqidagi juda ko‘p asarlarga borib ulanishi kerak bo‘ladi va ularni o‘rganish, tarjima qilish hozirgi dolzarb masalalardan biridir. Ziyoli ajdodlarimiz fors tilidagi bunday asarlarni juda yaxshi tushunganlari uchun tarjimaga ehtiyoj sezmaganlar. Ammo turkiyda qalam surgan shoirlar ijodida ham tasavvuf bilan bog‘liq ramz va timsollar fors she’riyatidagi kabi keng qo‘llanilib kelgan. Turkiy tilda ijod qilgan aksariyat buyuk shoirlar o‘z falsafiy qarashlarini, ana shu majoziy ma’nolarga ega bo‘lgan timsollar yordamida badiiy ifoda etganlar. Biz tub ma’nosini tushunish qiyin bo‘lgan bu timsollarni ongimiz to‘g‘ri qabul qilgandan keyingina ular vositasida murakkab mantiqiy mushohadalar silsilasini tuza olamiz, bu xildagi asarni davr va muhitni hisobga olgan holda iqtidorimiz yetganicha tushunamiz va undan zavqlanamiz.

Maqsadga ko‘chaylik. Tasavvuf atamalariga bag‘ishlangan tadqiqotlarning salmoqlilaridan biri sharqshunos olim Ye.E.Bertels tomonidan fors-tojik adabiyoti misolida amalga oshirilgan ilmiy ishdir. Olim tasavvuf timsollariga bag‘ishlangan bir qator maxsus maqolalar yozishni niyat qilgan ekan, afsuski, shu turkumdan faqatgina bitta maqola yozib qoldirishga ulgurgan. Bu – zulf va yuz timsoliy so‘zlariga bag‘ishlangan maqola. Aytib o‘tishimiz kerakki, ushbu maqola nihoyatda murakkab uslubda yozilgan va bu muallifning ixtiyoridan tashqari ravishda shunday, chunki, timsollarning o‘zlari idrok etish mushkul bo‘lgan ma’nolarni mujassam etganlar.

Tarjimani amalga oshirishdan niyatimiz, ushbu maqolada sharhlangan timsollar turkiy she’riyatdagi, jumladan, Navoiy ijodidagi tasavvuf g‘oyalarini tushunishga biroz yordam berar degan umiddir.

Urfon Otajonov, Alimulla Habibullayev

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2005 yil, 2-son