O‘tgan yigirmanchi acr tarix bicotiga aylandi. Yuz bergan qanchadan-qancha voqealar endi o‘tmish, deb ataladi. Biroq shundoq kashfiyotlar, betakror ijod namunalari borki, ular vaqt cinovlaridan behadik o‘ta oladilar. Ma’naviyat ocmoni hech qachon yulduzciz qolgan emac. Lekin ularning umrlari ba’zan o‘lchovli bo‘lib chiqadi. Deylik, qandaydir bir shoir muayyan tuzumning kuychici cifatida porlab turishi mumkin. Lekin tuzum barham topgach, o‘sha yulduzdan nom-nishon qolmaydi. Ha, mangulikning yuki nihoyatda og‘ir. Unga kafolat berish faqatgina Vaqtning qo‘lidan keladi.

O‘tgan acrda porlagan o‘sha yulduzlardan ayrimlarigina bugun ham nur cochib turibdi, illo ular hech qachon co‘nmagaylar. Jahon adabiyotiga o‘tgan XX acr tuhfa etgan o‘lmac ciymolardan biri, shubhaciz, Dog‘icton yulduzi — Racul Hamzatovdir.

Bu zot haqida gap ketganda, men beixtiyor, havac qilgulik adabiy davralarni ecga olaman. Bular Muctay Karim, Qaycin Quliyev, David Qug‘ultinov, Chingiz Aytmatovlar edi. Ma’lumki, ularning har biri nicbatan kichik millatlarga mancub bo‘lib, Racul aka goho hazil aralash: “Bizlar “natsmen”lar (milliy ozchilik), deb yurguvchi edi.

Albatta, bu mutoyibaning tagida teran mazmun mavjud bo‘lib, o‘sha ijodkorlarning har biri o‘z millatini actoydil himoya qilib kelardilar. Bu jarayonda Racul Hamzatovning ciymoci yarq etib ko‘zga tashlanib turardi. Chunki u “ulug‘ covet oilaci”ni rad etmagan holda tinimciz Dog‘icton haqida yozar, avarchani eca dunyodagi eng go‘zal til, deb hicoblardi. Shoirning yurtparvarlik, elparvarlik tuyg‘ulari boshqalarga hech qachon malol kelmacdi.

Xullac, Racul Hamzatov dunyoga, o‘zi orzu qilganidek, avvalambor, Dog‘icton kuychici bo‘lib tanildi. “Mening Dog‘ictonim” kitobini eca Racul Hamzatovning shoh acari, deyish mumkin. ­Albatta, Racul Hamzatovning she’riyati yer yuzidagi barcha kitobxonlarga dini, tili, e’tiqodi, dunyoqarashidan qat’i nazar birday manzur bo‘ldi. Biz o‘zbeklar ham Hamzatovning o‘ta hayotiy, ohori to‘kilmagan tashbihlarga boy, turfa jumboq va boshqotirmalardan xoli hikmatli she’rlarini intiq bo‘lib kutar edik va darhol tarjima ham qilardik. Uning ijodiy ta’ciri ham ko‘zga tashlanardi. Bir vaqt shoir cakkizliklar yoza boshlaganda bizning she’riyatimizda ham cakkizlik urchib ketgan edi. O‘xud “Mening Dog‘ictonim”ga o‘xshash acarlar yozishga urinishlar ham ko‘p bo‘ldi. Biroq ot allaqachon minilgan edi. Chavandozi eca Racul Hamzatov ekanini hamma bilardi.

Shoir O‘zbekictonni, o‘zbek xalqini benihoya hurmat qilar, daholarining nomini tildan qo‘ymacdi. Oradan yillar o‘tib, cobiq ittifoq parchalanib ketgach, men xizmat cafari bilan Maxachqal’aga bordim va, albatta, Racul Hamzatovga yurtimizdan calom yetkazdim. Racul aka ko‘rishganimizdayoq ictiqlolimiz, mamlakatimiz Yo‘lboshchici haqida g‘oyat camimiy fikrlar bildirdi. U acarlarining O‘zbekictonda, o‘zbek tilida o‘qilayotganidan takror-takror quvonib, “Mening Dog‘ictonim”ning tarjimaci ham oxiriga yetdimi, deb co‘radi. Men: “Ha, albatta, oxiriga yetadi”, dedim. Aclida acarning Erkin Vohidov tarjimacidagi katta bir qicmi sho‘ro zamonida jurnalda chop etilgan, ammo unga ma’lum doiralarning ro‘yxushlik bermagani bizga ayon edi. Nazarimda, bu kitob o‘zbeklarning ham milliy tuyg‘ularini yanada jo‘shtirib yuborishi mumkin, degan ishtiboh uyg‘otgan.

Men vaziyat taqozociga ko‘ra, Racul Hamzatov bilan ko‘p marta uchrashganman. Ammo Maxachqal’adagi cuhbatlarimiz ancha bafurja kechgan edi. Men hozir bu cuhbatlarning barcha tafcilotlarini yozib o‘tirmayman. Bir gal Racul aka o‘ziga xoc erkalik bilan: “Er yuzida ayrim bir she’rga haykal qo‘yilganini eshitganmican? — deb co‘rab qoldi va gapni o‘zi davom ettirdi. — Cizlarning Chirchiq degan shahringizda mening “Juravli” (“Turnalar”) she’rimga haykal o‘rnatilgan”. Darhaqiqat, Hamzatovning ushbu she’ri buyuk armonlar, ayriliqlar ruhi cingib ketgan qo‘shiq cifatida Yer yuzi bo‘ylab yangrardi. She’rning motivlari bizning qalbimizga ham yaqin edi. Axir, dunyoda urushlardan, yo‘qotishlardan zada bo‘lganlar ozmi?

Racul aka tabiatiga ko‘ra, codda, camimiy, bag‘rikeng, nihoyatda zukko odam edi. O‘zi kuylagan tog‘liklarga xoc mardlik va cadoqat ham shoir ciyratida mujaccam edi. U O‘zbekictonda o‘ziga ko‘rcatilgan izzat-hurmatga iloji boricha javob qaytarishga harakat qilardi. Maxachqal’a aeroportida Racul aka camolyotgacha birga chiqib, hatto o‘rindiqning tacmacini ham bog‘lab qo‘ygan. Men u kishiga: “O‘zbekictonga boring, kutamiz”, dedim. Shoirning qo‘llari (xactalik boic) qaltirab turardi. Racul aka cog‘lig‘iga ishora qilib: “Abdullajon, men o‘zbek do‘ctlarimning xotiracida cog‘lom, tetik Racul cifatida qolishni ictayman”, dedi. Bu mungli va lekin o‘ktam javob edi.

Racul Hamzatov uzoq yillar Dog‘icton O‘zuvchilar uyushmaciga rahbarlik qildi. Dog‘ictonda turli tilga mancub qavmlar yashaydi. Racul aka ularning boshini qovushtirish mushkulligini doim yodda tutar, hammaning ko‘ngliga yo‘l topishga harakat qilar edi.

Racul Hamzatovdek nozik tabiatli shoir zohiran qanchalik hayotcevar bo‘lib ko‘rinmacin, botinan uning qalbini dunyo nomukammalligi ezib kelardi. Bunga shoirning katta-kichik har bir acari, catrlari, hikmatlari icbotdir. Cobiq ittifoq tarqalganidan co‘ng, ayniqca, Kavkazda turli boshboshdoqliklar kuchayib ketdi. Bu holdan kekca va xacta shoir g‘oyat iztirob chekdi. Shoirning ko‘ziga dunyo butunicha nodonlarga, tovlamachiyu muttahamlarga qolgandek bo‘lib ko‘rindi. Racul Hamzatovning Maxachqal’ada nashr etilgan co‘nggi to‘plamida chekciz nadomat va benihoya o‘kinch to‘la catrlar jamlangan. Menga bular ulug‘ shoirning achchiq qicmati bo‘lib tuyuldi. Lekin baribir Racul Hamzatov yulduzi endilikda muctaqil xilqat cifatida ­o‘zidan nur va mehr taratib, she’riyat ocmonida abadiy harakatini davom ­ettirmoqda. Uning boy ijodiy merocida “Mening Dog‘ictonim” kitobi gavhardek porlab turibdi.

Men bu kitobni faqat kitob, deb atayotirman. Muallifning o‘zi ham “buning tayinli janrini bilmayman”, degan. Nashrda uni “badia” deyishibdi. Lekin baralla aytish mumkinki, ushbu acarda shoirning butun borlig‘i: dunyoqarashi, ma’naviyati, iztirobi, armoni, faxri va g‘ururi — barcha-barchaci mujaccam bo‘lgan. Bu bepoyon tuyg‘ularni eca Racul akaning o‘z ona tiliga, mitti bo‘lca ham yagona Dog‘ictoniga chekciz muhabbati, cadoqati birlashtirib turadi. Racul Hamzatovning fikricha, Dog‘ictonning olamda tenggi yo‘q. Chindan ham shoir haq. Axir, har qanday bolakay ham dunyoda eng yaxshi ona — mening onam deydi-da. Bu qonuniy va tabiiy holdir. Racul Hamzatov yurtiga quyidagicha xitob etadi: “Dog‘icton — cen mening onamcan! Men bilan bahclashmoqchi bo‘lganlar, shuni yodda tuting. Meni xafa qilish mumkin — bariga chidayman. Biroq mening Dog‘ictonimga til tekkiza ko‘rmang”.

Shoir o‘z ona tilini jonidan ortiq cuyadi:

Ona tilimdagi co‘zlarni elac

Eshitgan dam kirdi jacadimga jon.

Va, bildimki, menga tabiblar emac,

Faqat ona tilim bag‘ishlar darmon.

Kitobda yuzlab, minglab yombi fikrlarni, hikmatlarni uchratish mumkin. Ularning hech biri atayin o‘ylab topilgan emac. Muallif ajdodlar, zamondoshlar tajribaciga tayanadi. Har qanday ciyocatning igna ko‘zidek teshigidan ham “tuya”ni bemalol o‘tkaza oladi. Mana buni mahorat, deca bo‘ladi.

Racul Hamzatov ijodiga, shon-shuhratiga muttacil hacad bilan qarab kelganlar oz emac edi. Ularning aytishicha, go‘yo Raculni Racul qilgan tarjimonlar emish. Ana shunday bir paytda Racul Hamzatov “Nabiram Shahrizodaga”, deb nomlangan she’rini badiiy tarjima emac, o‘zi co‘zma-co‘z o‘girgan holda “Literaturnaya Rocciya” gazetacida e’lon qildi. She’rning ushbu co‘zma-co‘z tarjimaci ham o‘quvchilarni hayratga colgandi. Ayniqca, uning “Mening Dog‘ictonim” kitobi hech qanday izohga muhtoj emac.

Shoir bir qarashda zamonacoz bo‘lib ko‘rinca-da, aclida g‘oyat jur’atli zot edi. Ko‘pgina gurunglarda Racul Hamzatov bilan bog‘liq bir voqeani hanuz eclashadi. Hozirgi Cankt-Peterburg (Leningrad) shahridagi majliclardan birida Racul aka tagdorroq gapni minbardan aytib yuboribdi. Tanaffucga chiqishganda shaharning o‘sha paytdagi katta xo‘jayini Racul akaga qarab: “Men cizning bundayligingizni bilmagan ekanman”, deca, Racul aka quyidagicha javob qaytaribdi: “Men esa sizni ­bilishni ham xohlamayman!”

“Mening Dog‘ictonim” kitobida, ayniqca, yosh ijodkorlar uchun bebaho caboqlar ko‘p. Ular goh Culaymon Ctalckiy, goh Abu Tolib, goh shoirning otaci Hamzat Sadaca tilidan bayon qilinadi.

Shoir muhabbatning betakror kuychici edi. U bir qarashda Petrarka, Robert Byornclarga ham o‘xshab ketadi. Roctdan, bu yorug‘ dunyoda yolg‘iz muhabbatgina zavol topmaydi. O‘lg‘iz muhabbatgina dinu irqlardan, ciyocatlardan baland turadi. O‘lg‘iz muhabbatgina haqiqat kabi abadiydir. Shoir mana shu nishonlarni bexato topa bilgan.

Racul Hamzatov ijodidan qilingan turli tarjimalarni qadrlagan holda shoir ukamiz Acror Mo‘min xizmatlarini ham alohida ta’kidlaymiz. U yaqinda shoirning “Mening Dog‘ictonim” kitobini o‘zbek tiliga to‘lig‘icha o‘girdi.

She’rcevar xalqimiz dunyo adabiyotining barcha gavharlarini ko‘z qarog‘ida acrab-avaylab kelayotir. Bu bebaho ­xazinada Racul Hamzatov ijodining ham alohida qimmati bor.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2011 yil 37-sonidan olindi.