Абдулҳамид Чўлпоннинг: «Кишан кийма, бўйин эгма, ­Ки сен ҳам ҳур туғилғонсен» сингари оташин мисраларидаги ҳурликка даъват ва беқиёс поэтик жозиба салкам бир асрдан буён бадиий сўз муҳибларини ўзига мафтун этиб келади. Шунга монанд чўлпоншунослик ҳам шоир ижоди билан ­басма-бас даражада бой тарихига эга. Зеро, ­тарих якранг, силлиқ ва текис бўлмаганидек, бу олқишлар ва ­танқидлар, чалкашлик ва мураккабликлар, қайта англаш ва эстетик талқину қиёсий тадқиқлар ҳам ўзига хос тарихдир.

Маълумки, ўтган асрнинг 90-йилларида Чўлпон ижодини холис, ­адабий-эстетик моҳиятига мос тарзда ўрганиш жараёни бошланди. Бу жараёнда кўпчилик қатнашди. Уларга сардор сифатида, Чўлпон ижодининг юзага чиқишида жонбозлик кўрсатган олимлар рўйхатининг аввалида эса Озод Шарафиддинов номи туради. Аслида олимнинг фаолияти мустабид шўро замонида ҳам Чўлпон ижодига ­мурожаатдан, шеърияти руҳидан ажралган эмас. Айрим мақолалари, «Тирик сатрлар» китоби, шу билан бирга, норасмий давраларда, ­талабалар аудиториясида Чўлпон шеърларини ёд айтганига оид ­хотиралар фикримизга далилдир.

Шу маънода Чўлпон асарлари оммага қайта тақдим қилинаётган паллада Озод Шарафиддинов тақдимсўз, сўзбошилар ёзди. Чўлпон ижодини янгича тамойиллар асосида ўрганиш натижалари сифатида «Чўлпон», «Чўлпонни англаш» китоблари, «Адабиёт яшаса – ­миллат яшар» тадқиқоти юзага келди.

Ўз вақтида Озод Шарафиддинов Чўлпоннинг лирик меросини, «фавқулодда истеъдодга эга бўлган шоир» руҳиятини, шеъриятининг индивидуал, поэтик, публицистик ва ижтимоий-эстетик моҳиятини теран тушунтирди. Жаҳон шеърияти намуналари билан ёнма-ён турадиган «Гўзал», «Бинафша», «Қаландар ишқи» каби қатор шеърларига хос бадиий санъатларга, ритмига, қофияси, вазн тизимига эътибор берди. Айни чоғда, Чўлпоннинг замонга мослашган шеърлари ҳақида ҳам холис фикрларни ёзди: «Ҳақиқий шеъриятни олтинга қиёслаш мумкин бўлса, замонасозлик билан ёзилган шеърларни усти зарҳалланган, лекин асли олтин бўлмаган нарсага тенглаш мумкин. Афсуски, Чўлпоннинг 30-йиллардаги баъзи бир шеърларида биз ҳаёт ҳақиқатининг сусайиши билан бадииятнинг ҳам, шеъриятнинг ҳам сусайганини кўрамиз». Аммо бундай ўринларда «бир сапчиб тушиб, унинг номига маломат тошларини отишга шошмаслик керак». Аксинча, шоир кайфияти, ҳолати, инсонлигини тушуниш йўлидан бориш лозимлигини таъкидлайди олим.

Шоир «муҳаббат осмонида гўзал Чўлпон» бўлиб порлаб турган 20-йилларда унинг шеърларига нисбатан тўғри баҳо берилган мақолалар ҳам босилган эди. Бироқ О.Шарафиддинов бу мақолаларни таҳлил қиларкан, шундай хулосага келади: «…бу тақризлар ҳар қанча холисона ёзилган бўлмасин, уларнинг ҳаммасидан ҳам янги чиққан шоирга нисбатан меҳр ва эътибор ҳар қанча барқ уриб турмасин, уларни биз Чўлпонни англаш йўлидаги бирон-бир жиддий ютуқлар деб атай олмаймиз. Улар жуда ёрлақаганда Чўлпон юксаклигига олиб борувчи улкан зинанинг биринчи пиллапоялари эди, холос». Дарҳақиқат, олим таъкидлаганидек, гарчанд бу мақолаларда Чўлпонни «халқ шоири эмас, зиёлилар шоири» деган танқидлар ёзилган бўлса ҳам, бу сифат сиёсий айб саналмас эди. Шоирдаги бир кайфият, ўзига хос бир хусусият деб қараларди.

Олим чўлпоншуносликдаги навбатдаги босқич Айннинг «Ўзбек ёш шоирлари. Чўлпон» мақоласи билан бошланганини уқтириб, уни батафсил таҳлил этади. Бу ўринда унинг услубидаги холислик ва кенглик яққол кўзга ташланади. Чунончи, «Айн» — Олим Шарафиддиновнинг адабиёт майдонида тасодифий одам эмаслигини, Алишер Навоий ижодига бағишлаб китоб ёзгани, кўнгиллилар қаторида урушга кетиб, жангда вафот этганигача ёзади. Табиийки, бундай фактлар ижоди таҳлил қилинаётган инсонга нисбатан эҳтиром аломати. Мақоладаги айрим ижобий фикрларга тўхталган Озод Шарафиддинов адабиётга «синфийлик кўзойнаги»дан қараган мақола муаллифи билан баҳсга киришади, эътирозларини баён этади. Бу баҳс ва эътироз нафақат Айн, балки адабиётни жўнлаштирган, бадиий ижодни бир “қолип”га солган ва ижодкорлар устидан сиёсий ҳукмронлик қилган ўша даврнинг мафкуравий ҳаётига ҳам тўла тааллуқлидир. Адабиёт бўстонини вайрон этган бу тамойил устида чуқурроқ мулоҳаза юритилса, бир талай саволлар пайдо бўлади: «Дарҳақиқат, Пушкинни қайси синфнинг вакили деса бўлади? Деҳқонлар синфиданми? Дворянлар вакилими? Ёхуд шаҳарда яшовчи ҳунарманд-косиблар шоирими? Алишер Навоий-чи? У кимнинг вакили бўлади? Ҳукмрон эксплуататорлар манфаатини кўзлаганми? Ё бошқа бирон синф вакилими? Кўриниб турибдики, масалани бу тарзда қўядиган бўлсак, адабиётнинг моҳиятини бузувчи, шоирни масхара қилишдан бошқа нарсага ярамайдиган хулосалар келиб чиқади». Озод Шарафиддинов бадиий адабиётга нотўғри, ғайриэстетик, ғайриилмий ёндашув тамойиллари охир-оқибат ижодкорни бадном қилишга, бирёқламаликка ва тутуруқсизликка олиб келишини таъкидлайди.

Чўлпон отилгандан кейин ҳам, «улуғ миллатлар отаси» ўлгандан сўнг ҳам шоир ижодига муносабат деярли ўзгармаган эди. Унинг асарлари босилмади, номи истеъдодли шоирлар қаторида тилга олинмади. 50-йиллардан Чўлпон асарлари қайта нашр этила бошланган 90-йилларгача ўтган давр ҳодисаларига Озод Шарафиддиновнинг ўзи гувоҳ бўлди. Мустабид тузум даврида ёзилган «Йиллар ва йўллар» мақоласидаги фикрлар, домла муҳаррирлиги остида чоп этилган «Тирик сатрлар» ўз-ўзидан пайдо бўлгани йўқ. Профессор У.Норматов хотирлашича, «Музнома» муқовасига ўраб сотилган «Тирик сатрлар» «вақтида ўзининг тарихий миссиясини аъло даражада» бажарган эди. Бу хизматларни Чўлпонга муҳаббатли олимнинг, довюрак ноширларнинг кишанланган ҳурликни озод этиш йўлидаги улкан жасорати сифатида баҳолаш лозимдир.

Озод Шарафиддинов табиатида катта олимларга хос бағрикенглик ва мардлик бор эди. Ўзини-ўзи тафтиш қила олиш, ҳатто чигитдай камчилиги бўлса-да, уни очиқ тан олиш мақомига ҳамма ҳам кўтарила билмайди. Айниқса, дунёқарашлар эврилишга юз тутган, алғов-далғовли бир паллада «нега мен эътиқодимни ўзгартирдим», дея ўзига савол бериш учун одам, аввало, мард бўлиши керак. Ўз илмий мақола ёки китобларида ёзиб қўйилган, ўз вақтида тўғри туюлган, вақт ўтиши билан ўзгарган фикрлар ҳақиқатини тан олиш ҳам чинакам жўмард олимга хос фазилатдир. Озод ака ижодига назар ташлангада бундай ибратга муносиб ўринлар яққол кўринади. Хусусан, «Адабиёт яшаса — миллат яшар» мақоласида Чўлпоннинг «Шўро ҳукумати ва саное нафиса» мақоласини шоирнинг «инқилобни ижобий кутиб олганининг далили» сифатида, «даҳо»нинг «айрим асарлари таъсирида ёзилган» асар деган тахминни илгари сурганини, янги манбалар билан танишгандан кейин эса фикри ўзгарганини очиқ-ойдин ёзади. Ҳолбуки, бу фактларни биров сўраган эмас, кимдир буни топиб танқид ҳам қилган эмас. Мабодо, шундай бўлган тақдирда ҳам Озод ака эмин-эркин: «Эй биродари азиз, бориб фалон мақоламни ўқигин…», дея маслаҳат берган бўларди. Зотан, ўзининг ёзган мақоласидаги паст-баланд гапларни олимнинг ўзидан кўра яхшироқ биладиган одам йўқ. Озод ака ўзи мансуб авлод олимлари, хусусан, Ҳамзаю Фитратлар ижодини ўрганганлар ўз ижод йўлларига бир назар ташлашлари фойдали бўлишини билгани боис бир мақоласида: «Нима ҳам дейиш мумкин – ҳеч кимни мажбурлаб тавба-тазарру қилдириб бўлмайди, бу иш ҳар кимнинг виждонига ҳавола», деган бағоят ўринли ва ибратли фикрни ёзган эди.

Назаримда, Озод Шарафиддинов юксак бир содда услубга эришган, ўқувчи тушунадиган тилда ёзадиган, матнни ўринли-ўринсиз атамалар билан “безаш”ни хуш кўрмайдиган олимлар тоифасидан эди. Агар олимнинг чўлпоншунос сифатида ёзган асарларига услубий нуқтаи назардан қаралса, жўшқин эҳтирос, ўқувчи билан мулоқот ёки унга мурожаат, кириш сўз ва таъкидларни, баъзан баёнида грамматик шахс қўшимчаларининг бирлик-кўплик сонда алмашиб келиш ҳолларини кўриш мумкин. Масалан, матн ичидаги «Ҳой, биродарлар! Нима қилаяпсизлар?», «Сиз, биродар, кўп ҳовлиқаверманг…», «Ие, шошманг, ахир…», «Энди ўзингиз тасаввур қилинг…», «Кўряпсизми…», «Бир лаҳза ўйлаб кўрайлик…», «Шахсан мен…», «Мен қатъий аминманки…» каби иборалардан ўқувчи туйқус сергак тортади ёки илмий муҳокамалардан толиққан асаб толалари бир лаҳза ором олади. Айниқса, мақолалари тилидаги «қоронғи кечаларнинг тонги отмади», «тўрга илинган балиқдай», «қуёш чарақлаб турган осмонда тўсатдан момақалдироқ гумбирлагандек бўлди» каби ўхшатишлар, «эски ҳаммом, эски тослигича», «бир балоси бўлмаса, шудгорда қуйруқ на қилур», «беҳуда уриниш белни синдирар», «етти ухлаб тушига кирмаган» каби халқона ҳикматлар, фразеологик бирликлар олимнинг мақолаларини ўқишли қилади, мазмун-моҳиятини безайди. Шунингдек, Озод Шарафиддиновнинг асарларида истеъдод табиатига, умумадабиётга, санъаткор ёки мунаққидга тегишли «Ҳақиқат йўлида айтилган оташин Сўз мангу яшайди», «Ҳақиқий истеъдод эгаси ҳеч қачон жўнгина формулага тушадиган юзаки одам бўлмайди», «Бунақа мунаққидлар ёхуд «олимлар» ноғорачининг бачасига ўхшайди – ҳали ноғоронинг так-туми эшитилмасдан, ноғорачи чўпини қўлига олиши биланоқ муқом қилиб, йўрғалай бошлайди» каби хотирада муҳрланиб қоладиган қуйма фикрлар ҳам талайгина.

Чўлпон шеърларида кишан билан ҳурлик тазоди кўп учрайди. Озод Шарафиддинов чўлпоншунослар сардори сифатида Чўлпон руҳиятини, мураккаб даврнинг зиддиятларини, шоир қалбидаги ҳурлик истагини чуқур англади, теран тушунтирди. Чўлпоншуносликдаги бу жараёнлар, яъни асарларини тадқиқ қилиш, адабий матнларни қиёслаш, турли вақтли матбуот нашрларидан шеърларини излаб топиш ва, энг муҳими, келажакда мукаммал асарлар тўпламини нашрга тайёрлаш — Озод Шарафиддинов бошлаб берган шарафли ишлар давом этади, албатта.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 2014 йил 9-сон