Qayg‘ulig‘ o‘ltirmish erdi Boyazid,
So‘rdi g‘ami kayfiyatin bir murid.

“Xamsa” dostonlarining birinchisi “Hayrat ul-abror”dagi avvalg‘i maqolotga bag‘ishlangan hikoyat ana shunday boshlanadi. Bunda qayg‘u shayx Boyazid hol taqozosi bo‘lib, murid tushinib yetmaydi va qayg‘uning o‘zini emas, “g‘ami kayfiyatin” so‘raydi. Kayfiyat asl emas, araziy tushincha, maqulot ul-ashara (o‘nta kategoriya)dan biri hisoblanadi. “Sharhu Tovali’y”da, kayfiyat bilan hol o‘rtasida farq borligi, kayfiyat holdan avval keluvchi hodisa ekanligi aytilgan^[1]. Kayfiyat ikkiga bo‘linadi: nafsoniy (ruhiy) va jismoniyga. Sog‘lik, kasallik, idrok nafsoniy kayfiyatga kirganidan, demak, g‘am ham ruhiy kayfiyatni ifodalaydi. Mutakallim fasohatidagi malaka ham kayfiyat bilan bog‘liq. Aniqrog‘i, malaka ham kayfiyat jumlasidan. Balog‘at esa fasohatdan ko‘ra yuksakroq bosqich. Agar Navoiy fasohat bosqichida qolib ketganda ham bir qadar iste’dodli shoirlar qatoridan joy olgan bo‘lar, biroq faqat daho san’atkorlar ko‘tariladigan so‘zning i’joz maqomiga chiqmas edi. Chunki so‘z, so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasida kechayotgan hodisotlar ummonida kezayotgan muallif har birining hol taqozosini ko‘ribgina qolmasdan ularni munosib o‘ringa qo‘ya bilishi ham lozim. Ma’no-maqsadni fasih lafz bilan ifodalay olishga qodir malaka fasohat deyiladi. Hol taqozosiga munosib tarzda gapirish esa balog‘at sanaladi. Bunda muqtazoi holga mutobiq ravishda so‘zlarni o‘z o‘rnida ishlata bilishdan tashqari basharni ojiz qoldiruvchi yuksak maqom ham e’tiborli. “Balog‘at ilmi”ni juda yaxshi bilgan Navoiy bu o‘rinda murid faqat kayfiyatni, aslni emas, arazni so‘rashi mumkinligini e’tibordan qochirmaydi. Shayxning muqtazoi holi juda yuksak, qayg‘usi ham shunga yarasha. Kelib ketuvchi kayfiyatlardan farqli o‘laroq Boyazid qayg‘usi mohiyatdan darak beradi. Mohiyat esa malaka bilan hosil bo‘lmaydi. To‘g‘ri, qaysidir darajada malaka ham ahamiyatga ega. Lekin mohiyatni anglash tug‘ma sifat. Yana-da to‘g‘rirog‘i, Yaratganning inoyati. “Ularning ko‘plari aqlini ishlatmaydilar”, “Ularning ko‘plari tushunmaydilar”, “Ularning ko‘plari fosiqdirlar”, “Ularning ko‘plari inkor qiluvchidirlar”, “Ulardan ko‘plari imon keltirmaydilar”, “Haqiqatda Biz jin va insdan ko‘plarini jahannam uchun yaratdik” degan oyatlar xususida fikr qilsak Boyazid qayg‘usini va bu qayg‘uni mavzuga aylantirgan Navoiyni qaysidir darajada tushinib yetamiz. O‘sha ko‘plar qatorida bo‘lib qolish Boyazid qayg‘usi. Lekin Navoiy bu fikrni shunday yalang‘och tarzda aytib qo‘ymaydi. San’at o‘z vazifasini ado etishga kirishadi. U obrazlar orqali, muloqotda o‘z ifodasini topadi. Jonli muloqot, suhbat, bahs insoniyatning so‘z tarixida o‘zgacha bir o‘rin egallaydi. Yigirmanchi asr g‘arb adabiyotshunoslari, xususan, Mixail Baxtin “Dialog nazariyasi”ni yangicha qarashlar bilan boyitdi. Unga ko‘ra, har qanday fikr, gap, so‘z muloqotda paydo bo‘ladi. Fikr o‘zidan oldingi munosabatga javoban dunyoga keladi. Baxtin qarashlarini tafsilotlari bilan berish maqola imkoniyatidan tashqari bo‘lgani uchun asosiy maqsadga o‘tamiz. Ovro‘pa adabiyotshunoslari kashfiyot hisoblagan va yigirmanchi asrda kelingan dialog haqidagi to‘xtamlar musulmon sharqi uchun ancha avval ma’lum bo‘lgan tushunchalar edi. “Balog‘at ilmi” olimlarining muqtazoi hol haqidagi qarashlari bilan tanishganimizda M.Baxtin fikrlari bilan tipologik o‘xshashlikni ko‘rishimiz mumkin.

“Balog‘at ilmi”da Sakokiy mazhabiga ko‘ra birinchi xabar “xabardan zehni holi muxotabga” qaratiladi. Bunda mutakallim maqomida ba’zan muallif o‘zi tursa, ba’zan muallif asar qahramonlaridan birini so‘zlovchi maqomiga loyiq topadi. Ba’zan esa qahramonda yashayotgan muallif so‘zlari bilan qahramon ruhiyatining ifodasi o‘laroq dunyoga kelgan so‘z o‘rtasida shunday qorishiqlik vujudga keladiki, bu ikkilik orasida so‘z sarhadlari o‘z chegarasini yo‘qotadi. Yuqoridagi: “Qayg‘ulig‘ o‘ltirmish erdi Boyazid” misrasida aynan shunday qorishiqlikni ko‘rish mumkin. Birinchi xabardan so‘ng muridda, shu bilan birga tinglovchida ham muayyan savol paydo bo‘ladi. Shayxning muqtazoi holidan ancha quyi maqomda turgan murid “g‘ami kayfiyatini” so‘raydi. Jonli savolga berilgan jonli javob esa buyuk san’at asarini vujudga keltiradi. Haqiqiy go‘zal san’at asarining syujeti odatda juda oddiy. Aytarli qiziquvchan o‘quvchini o‘ziga tortadigan voqeaga arzigulik hech narsa bo‘lmaydi. Qayg‘uli o‘tirgan shayxni ko‘rib murid savol beradi. Shayx unga javob qaytaradi. Murid yana savolni davom ettiradi. Shayx yana javob aytadi. Keyin savol-javob asnosida tug‘ilgan fikrni muallif xulosalaydi. Ikki kishi o‘rtasida kechgan bir dialog va bu dialogni bizga taqdim etayotgan muallif qiyofasi… Avj pardalarida tor chertuvchi san’atkor uchun yetarli hodisa. Ortiqcha tafsilotlar hammasi tashlanadi va eng kerakli deb bilgan kechinmalar ajratib olinadi. Saralangan so‘zlar vositasida o‘quvchi ko‘z o‘ngida manzara chiziladi. Ajratish va saralash ijodkor salohiyati nelarga qodirligidan darak beradi. Bunda voqea-hodisalar bosimiga qarshi tura olgan muallifni olmos donalarini muayyan shaklga keltirish uchun shaf­qatsizlik bilan yo‘nayotgan zargarga o‘xshatish mumkin. Yaxshi ko‘rgan nar­sadan voz kechilmaguncha yaxshilikka yetib bo‘lmaydi. Nimani aytish emas, qanday aytish, qanday ko‘rsatish muhim. Hodisalar shiddati zohiriy shaklda emas, mohiyatda yuz beradi. Murid talabiga javoban aytilgan Boyazid javobi o‘zining yuksak maqomi bilan ajralib turadi:

Pir to‘kib ashku chekib o‘tlug‘ oh,
Dedikim: “Bu g‘am ishim etmish taboh,
Kim bu jahon ichraki, eldur g‘ulu,
El to‘la, ammo kishidindur xulu.
Har kishiga xush ko‘rinur o‘z ishi,
Bir kishi yo‘qkim, desa bo‘lg‘ay kishi.
Munda kishi borini bilmon yaqin,
Bor esa, o‘tganlar aro bor ekin”.

Bu jahon ichra el ko‘p, odam ko‘p, lekin kishidan xoli. Kishi kim o‘zi? Erkak ma’nosida keluvchi, ayolning ziddi bo‘lgan kishimi yoki boshqacharoqmi? Bunday savolga keyingi misradan bir qadar javob olamiz: “Har kishiga xush ko‘rinur o‘z ishi”. Demak, kishidan murod, umuman, inson. Insonlarga hamisha o‘z ishlari xush ko‘rinadi. Bu umuminsoniy sifat. Bu holat biz yuqorida keltirgan oyatlarga to‘liq mos keladi. Kishi deyishga arzigulik biror kimsaning yo‘qligi, bo‘lsa ham o‘tganlar aro bor ekanligi qayg‘u-g‘amning sababi. Lekin maqsad hali to‘liq ochilgani yo‘q. Sababning sababi ko‘rsatilmadi. Faqat g‘amning kayfiyati haqida so‘z ketdi. Mohiyat murid ko‘zlaridan yashirin. Uning ko‘zlaridan pardani tortish uchun yana savol kerak. Bu savolga endi inkor ham qo‘shiladi:

So‘rg‘uvchig‘a zohir o‘lib iztirob,
Dediki: “Ey xurshedi olijanob,
Elda kishi yo‘q demak o‘ldi so‘zing,
Doxil emassenmu bu elga o‘zing?

Garchi murid ko‘zlaridan mohiyat yashirin bo‘lsa-da, uning muqtazoi holi ham ancha yuksak maqomda. Shuning uchun ham u pir so‘zlarining inkoriga kirishadi. Bu inkorda mutafakkirlarni o‘yga toldiradigan achchiq haqiqat mavjud. Pir “xurshedi olijanob”lik maqomiga ko‘tarilgan esa-da, mana shu elning farzandi, mana shu elning bir juz’i. Undan ayro emas. Uning ichidagi hodisa. Murid Boyazidning: “El to‘la, ammo kishidindur xulu”, degan so‘zlariga e’tibor qaratadi, lekin keyingi so‘zlar mohiyatini anglab yetmaydi. Aslida, “Har kishiga xush ko‘rinur o‘z ishi” misrasida el haqida hamma gap aytib qo‘yilgan edi. Hamma o‘zi bilan o‘zi ovora. Har kimga qilayotgan ishi chiroyli ko‘rinadi. Dunyo matosi uchun yelib yuguradi. Hayoti-dunyo aldovlariga uchib, umr o‘tkazadi. Bular hammasi sinov ekanligini unutib qo‘yadi. “Bunda kishi borini bilmon yaqin” jumlasidagi “YaQIN” so‘ziga e’tibor qaratsak, Boyazid asl maqsadni ham aytganligini va murid anglab yetmaganini bilishimiz mumkin. “Yaqin” so‘zi arab tili lug‘atlarida bizning hozirgi lafzimizdagi uzoqning ziddi bo‘lgan mazmundan farqli o‘laroq – shak-shubhasiz, haqiqiy imon, ishonch ma’nosida keladi. Demak, yaqin kishi, bu – shak-shubhaga berilmasdan haqiqiy imon keltirgan in­son. Misraning mazmunini esa quyidagicha sharhlash mumkin: bizning zamonimizda haqiqiy imon egasi borligini bilmayman. Imon va inkor o‘rtasida tinimsiz kurash davom etmoqda. La’natlangan va muhlat berilgan maxluq o‘ngu so‘limizdan, ortu oldimizdan kelib, bizlarni adash­­tirib yuborish bilan band. Bu azaliy kurashdan kim g‘olib chiqadi? Bi­lib bo‘lmaydi. G‘oliblar bu dunyoda hali aniqlanganicha yo‘q. Chunki dunyo oxi­riga yetmadi. Bo‘lsa ham o‘tganlar orasida bordir. Lekin bu ham bizga ma’lum emas.

Tabiiyki, muriddagi malaka va eng asosiysi, tug‘ma iqtidor Boyazid muqtazoi holi darajasida emas. Biroq o‘rtadagi muloqot bir tomondan murid kamoliga xizmat qilsa, ikkinchi tarafdan asar muqtazoi holini i’joz maqomiga ko‘tarish uchun kerak. Muridni inkor qiluvchi maqomiga qo‘ygan muallif “Balog‘at ilmi” qoidalariga amal qilgan holda, inkorning inkorini Boyazid tilidan davom ettiradi:

Shayx dedi: “Ey ishi gumrohliq,
 Topmag‘on ish sirridin ogohliq.
 Men dog‘i yuz ming meni sargashtadek,
 Ashki bog‘ir qonig‘a og‘ushtadek.
 Bo‘lmasa imon bila ketmak ishi,
 Anglaki, oni desa bo‘lmas kishi.

Mohiyatni anglab yetmaslik, kelib ketuvchi kayfiyatlar iskanjasida yashash, imonni ham bular qatorida sanash gumrohlik. Zero imon asl hodisa. Imonsizlik emas, balki imon keltirgandan keyin imonga beparvo bo‘lish, har bir narsa hodisalarga imondan kelib chiqib nazar tashlamaslik gumrohlik. Oxir oqibat bu beparvolik natijasida hayoti dunyoga berilish, orzu havaslar bilan aldanib qolish yuz beradi. Dunyo jilvalari hech bir kimsani chetlab o‘tmaydi. Tashqaridagi musaffo osmonni ko‘rib, toza havo­dan nafas olish uchun jimjimador naqshlar bilan bezalgan pardalar to‘sqinlik qiladi. Pardaning ortida asl hayot borligini ko‘rish uchun esa mustahkam imon kerak. Dunyoning so‘nggi bekatida tushayotgan odamda imon nomli hujjat bo‘lmasa, uni kishi deyish mumkin emas. Bu o‘rinda Navoiy arab tilidagi “man amana” degandagi “man” so‘zini kishi deb tarjima qiladi va undan unumli foydalanadi. Oyat va hadislarda keluvchi bu iborani “imon keltirgan kishi” deya o‘zbekchalashtirish maqsadga muvofiq. Keyingi misralar esa ushbu mohiyat sharhi o‘laroq keladi:

Olam aro muncha sig‘oru kibor,
 Men bo‘la-yu, sen bo‘lu har kimki bor,
 Borcha bu g‘am tig‘idin afgorbiz,
 Borcha bu motamg‘a giriftorbiz.

So‘nggi bekatda, oxirgi lahzada bu so‘zni aytishga kim qodir? Dengiz ustiga bostirib kelayotganini ko‘rganda, qo‘rqqanidan imon kalimasini aytgan Fira’vnni ham imon bilan o‘tdi deyish mumkinmi? Bir umr amal qilib, imon kalimasini tildan qo‘ymay yashagan, so‘nggi lahzada esa bu so‘z­ni ayta olmay qolgan ulug‘ shayxlar-chi? Salla-yu chopon kiyib, zulmga fat­vo berganlarchi? Dinlarini bekorchi gapga aylantirganlar, yaxshilik haqi­da so‘zamollik qilib, yaxshilikdan yuz o‘girganlar xususida nima deyish mumkin? Ulug‘ shayxlar, qavm yo‘lboshchilari, oddiy odamlar, bular orasida sen va men barcha-barcha insonlar, qay biri hayotining so‘nggida imon keltirgan kishi maqomida dunyodan o‘tadi? Haqiqiy g‘am-qayg‘u mana shu! Kim bu g‘am tig‘idan qayg‘uga tushmasa, motam tutmasa uni yaqiyn kishi deb bo‘lmas. Tabiiyki, Boyazidning muqtazoi holi juda yuksak. Shuning uchun ham u nozik bir nukta haqida so‘zlaydi:

Kim ichi bu g‘ussada qon bo‘lmadi,
 Kimsaga bu nukta ayon bo‘lmadi,
 Kim chu vido’ aylagusi jon anga,
 Hamrah o‘lur yo‘qsa yo‘q imon anga,
 Chunki jahon ahliga bu bo‘lsa hol.
 So‘zdaki debmen ne mahalli savol.

Mohiyatni anglaganlar bu qayg‘udan qon yutadi. Mohiyatni anglash bir tomondan saodat sari yetaklasa, ikkinchi tarafdan tanlanganlik juda og‘ir yukni yuklaydi. Yukni so‘nggi manzil sari ko‘tarib borish mashaqqatini his ettiradi. O‘ngu so‘ldan, ortu oldindan kelib, vasvasaga soluvchi, muhlat berilgan shaytonning hiylalarini ko‘rsatadi. Hiylalar har qadamda, har lahzada bizlarni to‘g‘ri yo‘ldan ozdirishga qaratilgan. Faqat tanlangan solih bandalargina bu hiylalarga, nafs qutqulariga uchmasdan oxirgi bekat sari sekin-asta yaqinlashib boradi. Bu yo‘lda qiyinchiliklardan keyin yengilliklar bilan sinov boshlanadi. Dunyo bor tarovatlarini namoyish etadi. Obro‘, amal, mashhurlik ba’zan kishi ko‘zini ko‘r qilib qo‘yadi. Qiyinchiliklarga sabr etganlar, kengchilik, yengillikda sabr qilishga ojiz bo‘lib qoladi. Shayx Boyazid qayg‘usi ana shundan. Zero, muridning: “Key falak avjida xiroming sening,\\ Arsh fazosi uza goming sening”,– deyishidan ommaning Boyazidga qanday munosabatda ekanligi ko‘rinib turibdi. Shayx mashhurlikning juda yuksak pallasiga ko‘tarilgan. Odamlar, ko‘pincha, mashhurlikning ko‘r muxlislari sifatida o‘zlarini namoyon etadilar. Ilohiy o‘lchov insoniy o‘lchovlardan aksar hollarda farq qiladi. Ba’zan odamlar tasavvuridagi buyuk ishlar ilohiy tarozida arzimas, ba’zan bashar xayolidagi qiymatsiz narsa arsh o‘lchovlarida juda ulug‘ bo‘lishi mumkin. Imon ana shunday, Yaratguvchi nazarida eng ulug‘ sifat, dunyoviy kimsalar nazdida esa hech narsa. Hatto imon keltirganlar ham hayoti-dunyo matosi oldida o‘zligini yo‘qotadi. Qutqu vasvasalarga uchadi. Robbisining ogohlantirishlarini unutadi. Kim imon mohiyatini anglab, yaqiyn imon egasiga aylansa, jon chiqar paytida imoni unga hamroh bo‘ladi. Kishi agar bunday darajaga erishmas ekan, imon undan uzoqlab ketadi. So‘nggi lahzada imon kalimasini zikr etish shuncha qiyinlashadi.

Nihoyat Navoiy bu kichik hikoyani ikki bosqichda yakunlaydi. Birinchisi,

Yorab o‘shal tuhfani oxir nafas,
 Ayla Navoiy ila hamrohu bas.
 Qullig‘ingga mahkam et imonini,
 Aylagil imonidek aymonini.

Ya’ni, so‘nggi lahzada aytiluvchi imon tuhfasini, oxir nafasda imon bilan o‘ta olish baxtini nasib et. Navoiyga imonini hamroh qil. Buning uchun esa umr davomida qul qulligini bo‘yniga olib, Yaratguvchidan kelgan buyruq va qaytariqlarga amal qilmog‘i lozim. Tuhfani uni qadriga yetganlar biladi. Tanlanganlar uni asrab-avaylab so‘nggi manzil sari olib boradilar. Shunday zamonlar bo‘ladiki, bu tuhfa misoli bir cho‘qqa aylanadi. Ko‘targanlarning qo‘llari kuyadi. Shunday zamonlar bo‘ladiki, bu tuhfani ko‘targanlar Ibrohim alayhissalomdek olovga tashlanadi. Yaqiyn imon sohiblarigina bu tuhfani oxirgi nafasgacha so‘nggi manzil sari ko‘tarib bora oladilar. Bu tuhfani qo‘ldan tushirish jahannam sari yetaklaydi. Navoiy qahramonlari hayotning eng qaynoq joyidan, abadiy kurash maydonidan olinadi. Zero inson va shayton o‘rtasidagi kurash to qiyomatgacha davom etadi. “Endi yerga tushinglar, to qiyomatgacha bir-biringizga dushmansiz”, – degan oyat shundan xabar beradi. Imon va imonsizlik, azaliy umuminsoniy muammo. Bu mummolar yechimi juda sodda, ayni paytda, haddan tashqari murakkab. Ijodkor shaxs, qanchalar talant sohibi bo‘lishidan qat’i nazar, umuminsoniy muammolarga ilohiy yechimlar bilan yondashmas ekan unutilishga mahkum. Bunday ijod, Navoiy tili bilan aytganda: “Xud asru behuda zahmat bo‘lg‘ay”. Shayx Boyazid haqida ko‘plab rivoyatlar mavjud. Lekin Navoiy talqinidagi Boyazid boshqa rivoyatlardagi Boyaziddan o‘zgacha bir maqomi bilan ajralib turadi. Bunda Navoiy muloqotdan unumli foydalanadi va o‘zi ham bu muloqot ishtirokchisiga aylanadi. Bir tomondan, “Yo Rabb” deya Yaratuvchi bilan muloqotga kirishsa, ikkinchi tarafdan, o‘quvchi bilan dialogga kirishadi. Insonning Robbisi bilan kechadigan muloqoti, asosan, ichki dialogda yuz beradi. Bu muloqot matnga muhrlangach esa o‘quvchi bilan muloqot boshlanadi. Tinglovchida hayrat, tushunmaslik, bahsni vujudga keltiradi. Navoiyning har bir asaridan, hatto g‘azal va ruboiylaridan ham Boyazid va murid o‘rtasida kechgan muloqot shaklining hidi kelib turadi. Albatta, Navoiy bunda o‘z zamonidagi nazariy bilimlarga suyangan. Navoiy davrigacha Balog‘at ilmi Shayx Abdulqohir Jurjoniy, Sakokiy, Qazviniy, Taftazoniy kitoblarida to‘liq tizim sifatida shakllanib ulgurgan edi.

Yakunlovchi ikki bosqichdan ikkinchisi:

Soqiy, o‘libmen, mayi imon ketur,
 Jismima imon mayidan jon ketur.
 Quyma bu kun jomima davron mayi,
 Jonim ol, og‘zimg‘a quy imon mayi.

Bu o‘rinda, mazmun ham Navoiy ijodining bosh g‘oyasi nimadan iborat ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi: Ey Soqiy, men hayoti-dunyo tashvishlaridan, jilvalaridan, vasvasalaridan o‘lib bo‘ldim. Uning qutqulari meni ado etdi. Menga imon mayini keltir va bu imon bilan o‘lik tanamga jon kirgiz, zero imonsiz tiriklikning o‘limdan farqi yo‘q. Bu kun ko‘nglimni dunyo orzu-havaslari, aylanib turgan davron mashhurliklari-yu boyliklari bilan emas, imon nuri bilan to‘ldir. Chunki davron o‘z nomi bilan aylanib turguvchi. U to‘xtab qolmaydi, faqat undan topilgan imon lahzalarigina abadiyatga daxldor. Shunday ekan, jon nima o‘zi? Uni ko‘tarib yurgan jism-chi? Jismimga imon mayidin jon keltir, ya’ni imon bilan uni tiriltir! Jonimni olar paytingda, jonim olu og‘zimga imon mayini quy! Jonsiz jism qanday yo‘qlikka mahkum bo‘lsa, imonsiz jon ham shunday keraksiz. Bunda zohiran imon kalimalarini aytib, qalbida tuymaganlar bilan imon ko‘ngildaligini bildirib, amal qilmaydiganlar o‘rtasida katta farq yo‘q.

Avj pardalariga ko‘tarilgan bu misralar hol taqozosining juda yuksakligidan darak beradi. Muqtazoi holga munosib ravishda maqom ham juda baland. Ayni paytda, bu kichik hikoyadagi yakunlovchi misralar “Hayrat ul-abror”ning umumiy ruhiga, yana-da to‘g‘rirog‘i, “Xamsa” dostonlari bir butunligiga bog‘lovchi vazifasini o‘taydi. E’tibor bersak, bo‘limlar so‘ngida, hayratlar haddi a’losiga yetganda muallif mana shunday soqiyga murojaat uslubidan foydalanadi. Mumtoz adabiyotdagi “Soqiy” obrazini shayx Sakokiy mazhabiga ko‘ra istioratun bil-kinoya deyilsa, Shayx Abdulqohir Jurjoniy fikriga suyangan Qazviniy talqinida esa majozi aqliy hisoblanadi. Har ikki holda ham “Soqiy” so‘zi o‘zi qo‘yilgan ma’nodan boshqasiga dalolat qiladi. Bunda Sakokiyga ko‘ra, Soqiy so‘zi asl foildan kinoya vositasida oriyatga olingan va asl foilning bir sifati unga berilgan. Bu sifat – imon mayini keltirish. Imon mayini keltirish asl foildan, ya’ni Yaratuvchi tomonidan sodir bo‘lishi mumkin. Mayxonada mayxo‘rlarga may ulashuvchi soqiydan emas. Qazviniy talqinida esa, biz Yaratuvchiga oyat va hadisda kelgan asmoi sifatlardan boshqa sifatlarni berishga haqimiz yo‘q. Shuning uchun, soqiy so‘zini Ollohning soqiysi, ya’ni majozi aqliy deb tushunishimiz lozim. Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiy bu kichik hikoyada butun asarlariga singdirib yuborilgan nozik bir nuktadan so‘ylaydi va nimani qanday tasvirlash lozimligini i’joz maqomida bizlarga ko‘rsatib beradi. Aksar hollarda, ba’zi ijodkorlar nima haqida gapirishni topsalar-da, uni qanday ifodalashni bilmaydilar. Qanday ifodalashni bilganlar esa nimani san’atning bosh mohiyatiga aylantirishni anglab yetmaydilar. Navoiy esa neni mavzu qilib olishni ham, mavzuni go‘zal san’at darajasiga ko‘tarishni ham hayratda qolar darajada to‘g‘ri topa olgan.

“Sharq yulduzi” jurnali, 2015 yil, 5-son

A’zamxon Qozixo‘ja 1963 yilda tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetining (hozirgi O‘zMU) o‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. Respublika matbuotida ilmiy va adabiy-tanqidiy maqolalari chop etilgan.

---

^[1] Muxtasar ul-ma’oniy hoshiyasi. 21-bet.