Конфуций ҳикматлари

1.1
Устод айтибдир:
— Муттасил ўқиб, камолга интилмоқ шавқига
Нима етсин?
Олисдан сўраб келган дўст юзига тушмиш кўз завқига
Нима етсин?
Бировга машҳур бўлмаганидан мажҳул бўлмаган эр
Ҳиммат эгаси эмасми?

1.3
Устоднинг сўзиким:
— Бежама сўз, чиройли юздан
Ҳиммат кўнглини узган.

1.16
Устод айтибдир;
— Одамлар сени билмаслигини қўй,
Ўзинг бировни билмаслигингдан куй.

2.7
Цзинь сўрабдики:
— Ҳозирда фарзандлик фарзи бу —
Туққанингни тўйғизмоқ тарзи…
Аммо, от ҳам, ит ҳам қўлдан ейди;
Фарзандлик фарзининг фарқи нимаки,
Ҳиммат килиб, ҳурмат қилмаса?!

2.11
Устод таъбирича:
— Эскини эъзозлаб, янгига етган, —
Илмда муаллим ўрнига ўтган.

2.15 Устод айтибдирки:
— Мушоҳадасиз мутолаа — пуч!
Мутолаасиз мушоҳада — ёвуз куч!

2.17
Устод дебдир:
— Ю!
Сенга билим ўргатайми? Кел,
Ниманики билсанг, биламан, деб бил,
Билмаган нарсангни билмайман, дегил;
Билим — айни тилдан олинган ҳосил!

2.12
Ойгун ҳокими сўрабдир:
— Элни итоатда сақлаш сирини айтсанг?
Устод жавоб айлабдир:
— Тўғрини кўтариб, ўғрини сурсанг,
Эл бўйсунади;
Йўғ-а,
Ўғрини кўтариб, тўғрини сурсанг,
Элдан исён унади!..

2.23
Цзичжан сўрабдир:
— Яна ўн пушт ўтгач, замоннинг нима кечишини билиб бўлармикин?
Устод шундай жавоб айлабдир:
— Инь сулоласи Ся сулоласи расмига суянди,
Нимани чиқариб, нимани кўшганлиги ўзингга равшан.
Чжоу сулоласи Инь сулоласи расмига суянди,
Нимани чиқариб, нимани қўшганлиги ўзингга равшан.
Чжоу сулоласидан кейин келажак
Юзлаб насллар фаслини ҳам билса бўлади.

3.15
Устод, улуғ бир ибодатхонага кириб, кўзи тушган нарсани суриштираверди.
Кимдир киноя қилди:
— Цзоуликнинг ўғли удумни билади, деган бекор айтибди.
У ибодатхонада ҳар бир икир-чикирни суриштирди.
Бу гап қулоғига етган Устод айтибдир:
— Удум ушбудир!

3.20
Устод шарҳлабдирким:
«Келин кутиш» қўшиғи
Шўх бўлиб, шодлик улашмайди;
Қайғули-ю,
кўнгилга мунг илашмайди.

4.10
Устод айтибдир:
— Ота-онангни тирик куйдириб, бедарак кетма;
Кетсанг…
Манзил тут, муқим тур, назардан йитма!

5.5
Биров айтибдики:
— Юн ҳиммати баланд одам,
Ажабки гапга уста эмас.
Устод дебдир:
— Бежама гапдан нима наф?!
Кишидан тулкитиллиликни тилаш —
Кўнгил уйида ғайирлик уйғотишдир.
Ҳиммати баландни билмадим, аммо,
Тили ёғлидан дилим доғли!

6.20
Устод айтибдир:
— Оқил ошиқни на билсин?
Ошиқ восилни на билсин?!

6.22
Фань Чи: — Билим нима, деб сўради.
Устод шундай жавоб берди:
— Халқ йўлида ҳақни тиклаш,
Инсу жинснинг ҳурматини қилиб, хизматига кирмаслик, —
Билимдан муддао шул!
Фань Чи яна:— Ҳиммат нима, деб сўради.
Устод шундай жавоб берди:
— Ҳимматнинг қиймати — заҳматдир,
Раҳмат ёғиши — оқибат;
Ҳимматдан мақсад шул!

6.24
Цзай Во сўради:
— Ҳимматлига, қудуққа одам тушди, деса, кетидан тушсинми?
Устод шундай жавоб берди:
— Нега тушсин? Қудуқ бошига борса кифоя.
Ҳимматли адашади,
Аммо, уни алдашолмайди!

7.1
Устод айтибдир:
— Мен яратувчи эмас, давомчиман,
Ўтмишни астойдил суяман.
Лаопин*га тенглашишдан ўзимни қандай тияман?!

7.2
Устоднинг сўзиким:
— Сўнгсиз ўйга ботиб, ёддан тоймаслик,
Ўқиб тўймаслик,
Бошқаларни йўлга бошқаришни қўймаслик, —
Э воҳ, бу хислатдан узлатдаман, эгам!…

7.3
Устод дебдир:
— Яхшилар дўст бўлмаса,
Ўқишни хушламаса, бурч йўлин ушламаса,
Қусурни рустламаса, —
Анга азадор бошим!..

7.7
Устод аҳдда айтибдир:
— Таълимимдан биров олим бўлди деб, айтмайман.
Аммо, ҳалим бўлсин деб,
Бир парча гўштни келтиришса ҳам
Таълим беришдан қайтмайман!

7.8
Устод сўзидирким:
— Куймаганнинг кўзини очма,
Ҳайратсизга ўқиш ҳайф!
Битта буржни ўлчаб,
Қолган учтасидан мужда топмаганга
Бўлишма!..

7.20
Устод дебдир:
— Билимни она қорнидан олиб тушмаганман;
Ўтмиш қонимда-ю, ўқишдан тўхтамасман!

7.22
Устод айтибдир:
— Ҳар уч ўткинчидан бири менга пирдир;
Тўғридан қўл оламан.
Букридан букилмасликни ўрганаман.
Эгридан уяламан.

7.26
Устод айтибдир:
— Одамнинг авлиёсини учратмадим;
Бир ҳиммат эгасини кўрганда ҳам
Мунча куймасдим…
Кулфатни улфат билиб,
Атайин
Йўқни бор, борни йўк қилсак, —
Тайин қолмаслиги тайин!

8.9
Устод айтибдир:
— Элни куч билан итоатга кўндирсанг ҳам,
Куч билан илм отига миндиролмайсан!

8.10
Устод айтибдир:
— Қашшоқ ўктам келса,
Қулга ўт теккани шул!
Элдан ҳиммат кетса,
Юртга ўт кетгани шул!

8.17
Устод дебдир:
— Йўлга киролмаслигинг,
Жилов тутолмаслигингни билсанг,—
Жонингга ўқиш ора киради!

9.9
Устод дебдир:
— Кўкдан узилса кўнгил,
Сувдан кутмасам кўклик,—
Ўлганим ўшал кундир!

9.14
Устод ёввойилар орасига бориб яшашни ихтиёр этди.
Биров айтдики:
— Бунга йўл қўймаймиз! Улар ёмон одамлар!
Устод шундай дебдир:
— Бу қандай гап?
Ўзинг яхши бўлсанг, ёмон нима қилсин?

9.29
Устоднинг айтишича:
— Билган иккиланмас,
Ҳимматли ўпкаламас,
Ўктам ўмганламас!

10.1
Она қишлоғига йўли тушса Конфуций…
Анқову соқов бўлар эди!

11.12
Цзи Лу руҳу арвоҳни рози қилишдан сўз очди.
Устод айтдики:
— Одамга ёрдам қилмаган,
Арвоҳга нима қиласан?
Анда сўради:
— Ўлимни билсак бўладими?
Устод айтди:
— Тирикни билмаган,
Ўликни нима биласан?! ,

11.16
Цзигун сўради:
— Шин оқилми, Шан?
Устод айтди:
— Ши четлаб ўтади, Шан етмай қолади.
Цзигун яна сўради:
— Унда, Ши яхши экан-да?
Устод айтди:
— Четлаган, етмагандан яқин эмишми?!

11.20
Цзичжан, яхшининг йўли қандай, деб сўради.
Устод жавоб қилди:
— Юрган йўлдан юрмайди,
Оромгоҳни кўрмайди!

12.3
Сима Ню одилликдан сўради.
Устод айтди:
— Одилнинг тили оғир айланади.
Шогирд кайтариб сўради:
— Қийналиб гапирган одилга ўтадими?
Устод айтди:
— Қийин ишда ўйин кетмайди!

12.7
Цзигун давлатнинг давомийлигидан сўради.
Устод айтди:
— Ошинг оша-тоша,
Лашкар мўл бўлиб,
Элинг эътиқод қўйса,—
Ҳукминг муқимдир.
Цзигун сўради:
Зарурат талаб килса,
Буларнинг қай биридан кечай?
— Аскардан кеч! — деди Устод.
Цзигун яна сўради:
— Боз зарурат талаби билан,
Қолганлардан қай бирининг баҳридан ўтай?
Устод жавоб берди:
— Томоқнинг баҳридин ўт!
Ўлим-қу, бор гап!
Аммо,
Элнинг назаридан қолсанг,
Давлатинг бўлғай барбод!..

12.17
Цзи Канцзи* давлат юритишдан сўради.
Устод айтдики:
— Давлатни юритиш —
Иллатни қуритишдир.
Ўзингки, тозасан,
Ўзгани қутқазасан!
098
12.18
Ўғрилар жонидан тўйдирган Цзи Канцзи Конфуцийдан маслаҳат сўради.
Устод айтдики:
—Ўзинг туғдирмасанг,
Ўғрилик гўрда туғсинми?!

12.19
Цзи Канцзи Конфуцийдан давлат идорасини мустаҳкам тутишнинг йўлини сўради:
—Йўлни қўлдан қўймаймиз десак,
Йўлдан озганни оссак бўлмасми?
Устод айтди:
—Ҳукмдор бўлсанг,
Давлатни дорсиз идора қил; ҳимматга интил, иярганни эл бил;
Ҳукмдор ҳиммати — элкин; элники майса,
Майса эпкинга эгилади!

12.21
Фань Чи Устод ҳамроҳлигида
Ёмғир меҳробини тавоф этаётиб, айтдики:
— Изн берсанг, баланд ҳиммат, иллатдан покланиш,
Адашганни аниқлашдан сўрасам?
Устод жавоб берди:
— Яхши сўрадинг.
Хирмонни ўйламай,
Меҳнатдан тинмаган
Ҳиммати баланд эмасми?!
Бошқага лат бермай,
Ичингдаги иллатга ўт очмоқ
Айни покланиш эмасми?!
Оний бир асабдан ғазабинг забтига олса,
Адашмоқ шу эмасми?!

12.22
Фань Чи ҳимматдан сўради.
Устод айтдики:
—Бу ўзни кўйиб, ўзгани суймоқдир!
Фань Чи яна билимдан сўради.
Устод айтдики:
— Ўзингни ҳам ўзгани ҳам билмоқдир. (…)

13.9
Вэй хонлигидан ўтаётганларида, фойтун жилови Жань Ю қўлида эди.
Устод одамнинг кўплигидан ҳайратга келди:
— Ўҳ-ў, бу халқнинг кўплигини!
Жань Ю сўради:
—Кўпайган экан, халқнинг ҳақига нима қилиш керак?
—Бойитиш керак! — деди Устод.
— Бойиди ҳам дейлик, яна нима қолади?
— Ўқитиш керак! — деди Устод.

13.12
Устод айтибдир:
— Ҳокими ҳак топилса,
Бир пушт ўтмай, мутлоқ поклар туғилади!

13.27
Устод сўзидирким:
— Қатъиятли,
Ҳамиятли,
Камгап билан
Ҳамгап бўлсанг,
Ҳамдард топдим, деявер!

!4.29
Цзигун одамга баҳо беришни хуш кўради.
Устод айтдиким:
— Бу иш ақлдан эмас!
Ҳар ким ўрнида азиз,
Биров-бировдан кам эмас!

14.30
Устоз айтибдир:
— Биров билмаганига эмас,
Қўлимдан келмаганига куяман!..

14.34
Биров сўрабдир:
— Ёмонликка яхшилик қайтарса,
Қандай бўларкин?
Устод айтибдир:
—Унда, яхшиликнинг ҳақи нима?
Ёмонга ғайирлик қилма,
Хайрнинг ҳақи хайрдир!

14.41
Устод сўзидирким:
— Удумни билган, улусни билади!

14.42
Цзигун комиллик йўлини сўради. Устод айтди:
— Ҳимматли бўл, ҳурмат қил!
Цзигун таажжуб-ла сўради:
— Шу халосми?
Устод айтди:
— Илмга интил, эргаштир!
Цзигун яна сўради:
— Кифоями?
Устод айтди:
— Ранж торт, элни тинчлантир!..

15.3
Устод сўради:
— Си! Мени кўп ўқийди, қўп билади, дейсан-да?
Си айтди:
—Эса-чи?
Устод деди:
— Ҳолбуки, мен фақат бир нарсани — Ҳақни биламан!

15.13
Устод айтибдир:
— Ҳимматни сумбатдан
Қиммат билганни топмадим.
Тамом! Бор умидим пучга чиқди!..
Хўш энди, ҳаётим?!.

15.22
Устод айтибдир:
— Ҳамиятли эр қатъиятли келади.
Бировнинг юзини юлмайди,
Номард билан ош-қатиқ ҳам бўлмайди!..

15.27
Устод дебдирким:
— Гапни кўп қалаштирма,
Донишмандни шоширолмайсан.
Икир-чикирни аралаштирмай,
Катта ишни амалга оширолмайсан!

15.32
Устод айтибдир:
— Йўлни тўғри тутсанг, тўқ тутади;
Ейишнинг пайига тушсанг,
Йўқ этади…

16.1
Устод айтибдир:
— Бойлик тўғри тақсимланса,
Камбағал қайдан бўлсин?!
Боши қовушган эл нега кам бўлсин?!
Юқори-қуйи табақа ҳамоқат бўлса,
Тахтни ким тўнтарсин?!

16.8
Устод сўзидирким:
— Комил киши уч нарсадан ташвиш тортади:
Худонинг хоҳиши,
Авлиёнинг койиши,
Улуғларнинг тойишидан!..

16.10
Устод сўзича, ҳиммат эгаси тўққиз сифатни орзу қилади:
— Кўзи ўткир, қумқулоқ бўлса, юзи кулиб турса,
ҳаракатида баракат, иши пишиқ, лафзи тоза бўлса,
иккиланганда сўрашдан ийманмаса,
қаҳри қўзиганда оқибатини ўйласа,
кўнглида адолат офтоби бўлса,
пайтида фойдани билса…

17.12
Устод айтибдир:
— Келбати бўлиб,
Журъати бўлмаган киши —
Ўргимчак уя кўйган
Деворнинг тирқиши!

17.14
Устод айтибдир:
— Кўча гапига куч берганнинг
Мияси пуч келади!..

17.21
Устод дебдирким:
— Битта қорин ғами билан
Қунни кеч қилмоқ оғир.
Ҳамманинг кўнгли шу бўлса,
Дунё охир бўпти, охир!

17.24
Устоднинг айтишича:
—Хотин-халаж билан ишлаш қийин —
Яқинлашсанг, қулоқ осмай кўяди;
Узоқ турсанг, одамовига йўяди…

20.3
Устод айтибдир:
— Одамнинг сўзини билмай,
Ўзини билолмайсан.
Русумини билмай,
Эл орасига киролмайсан!
_______________
* Лаопин — афсонавий коҳин.
* Цзи Канцзи — Конфуцийнинг шогирдларидан, давлат амалдори.

Рус тилидан Саъдулла Аҳмад ўгирмаси