Эрталабки нонуштани… эртага қолдирманг

Баъзи одамлар эрталаб иштаҳам йўқроқ, деб кўпинча нонушта қилишмайди ёки енгил-елпи тамаддиланиб, ишга, ўқишга йўл олишади. Тиббиётчи олимларнинг сўнгги йиллардаги тадқиқотлари бунга одатланиб қолиш соғлиққа зарар эканини кўрсатмоқда. Боиси, эрталаб иштаҳа бўлмаса ҳам, барибир, инсон организми оқсил ва углеводларга катта эҳтиёж сезаркан. Бу моддаларга бой таомлар билан яхши нонушта қилиш кишига куч ва қувват беради.

Кўпинча талабалар, мактаб, коллеж ва лицей ўқувчилари ҳам сабоқларга шошилиб, чала-ярим нонушта билан кифояланишади. Кўплаб тадқиқотчилар фикрига кўра, нонушта қилмай ёки чала нонушта қилиб дарсга келган ўқувчининг диққати тез-тез бўлиниб туради ва фанларни яхши ўзлаштира олмайди. Бинобарин, сабоқларни яхши ўзлаштириш, кўп жиҳатдан, эрталабки нонушта сифатига боғлиқ.

Кўп ҳолларда эрталаб ёш болаларни овқатлантириш қийин кечади. Буни ҳисобга олган саноатчилар болаларга атаб турли йогуртлар, қуруқ нонушта ҳамда турфа десертларни ишлаб чиқармоқда. Уларнинг таркибида тез ҳазм бўладиган қанд, озиқли қўшимчалар кўп. Бироқ бу таомларнинг ҳаммасидан кўра оддий бўтқа ва сутли маҳсулотларни, мева ва асал билан бойитилган қуруқ нонуштани ўзингиз тайёрлаганингиз афзал.

— Кўпчиликнинг эрталабки нонуштаси нон ва сарёғдан иборат бўлади. Бу анъанага айланиб қолган. Бироқ эрталаб одам организмига ёғдан ҳам кўра кўпроқ оқсиллар зарур, — дейди гастроэнтеролог шифокор К.Спахов. — Энг яхши оқсиллар тухум, творог, пишлоқ, сут-қатиқ маҳсулотлари ҳамда гўштдадир. Уларни муайян нисбатларда бўтқа билан бирга дастурхонга қўйсабўлади. Айнан оқсиллар узоқ вақт кишини тўқ сақлайди. Натижада, тушликни жуда барвақт бошламайсиз, энг муҳими, иштаҳа ҳаддан ташқари карнай бўлмагани боис таомларни ортиқча тановул қилиб қўймайсиз. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, эрталаб яхши нонушта қилмайдиган кишилар тушлик ва кечки овқат пайти кўп таом еб қўйишади. Аксинча, шошилмай нонушта қилувчилар ҳамиша меъёрида овқатланадилар. Эрталабки нонушта пайти иштаҳа қанча зўр бўлса, соғлиққа шунча яхши.

Сабзининг хосияти.Каротинлар, асосан, бета-каротин сабзида жуда кўп бўлиб, ундаги фойдали хусусиятлар то баҳоргача яхши сақланади. Таом пиширишда яхшиси сабзини бўлмасдан, пўстини олмасдан, яхшилаб ювган ҳолда бутунича ишлатган маъқул. Пишганидан сўнг бўлакларга бўлиш ҳам мумкин. Агар сабзи шу ҳолда сутда пишириб олинса, янаям яхши. Сабзидаги каротин овқат пишириш жараёнида парчаланмайди. Бета-каротинни организм фақат пиширилган сабзидангина олади. Пишган сабзидаги антиоксидантлар хом сабзидагига қараганда уч баробар кўп бўлади. Агар сабзини тозалаб ювиб, пўсти билан пиширсангиз ундаги саратон тўқималарини емирувчи моддалар йигирма беш фоизга ошади. Бета-каротин организмга тушгач, А дармондорисига айланади. Сабзи ва ёғларнинг нисбатини ҳам унутманг, сабзи сут маҳсулотларидан олинган ёғ билан яхши мослашади. Шунинг учун сабзидан салат қилганда сметана аралаштирсангиз, сабзи шарбатини эса сливка ёки сут билан қўшиб ичсангиз соғлиқ учун кони фойда. Фақат А дармондорисини ичаётганда сабзи емаслик керак.

Бақлажоннинг шифоси. Бу неъмат қондаги холестерин миқдорини камайтиради. Сув-туз ва липидлар алмашинувини меъёрга солиб, аъзои баданингиздан сийдик кислотаси тузлари чиқиб кетишини таъминлайди. Калийга бой бўлгани боис, юрак мушаклари фаолиятини яхшилайди. В1, В2 ҳамда РР каби камёб дармондориларга бой. Бақлажон таркибида мия тўқималарини шикастланишдан асровчи антиоксидантлар ҳам мавжуд. Бироқ уни овқатга пўстини тозалаган ҳолда ишлатиш керак. Яхши пишиб етилган бақлажон пўстида табиий заҳар — соланин алкалоиди тўпланади. Бу модданинг энг кам миқдори ҳам, айниқса, болалар ва кексалар учун жуда хавфли. Шу сабабли таом тайёрлашдан олдин пишиб ўтиб кетган бақлажонлар пўстидан яхшилаб тозаланиши керак. Сархил бақлажон билан пишиб кетган бақлажонни бир-биридан фарқлаш осон: ёш бақлажоннинг, одатда, уруғи бўлмайди, сирти таранг ва ялтироқ бўлади; пишиб ўтиб кетгани эса пўсти бужмайган, ичи бўш, кесганда тола ва йирик, қаттиқ уруғлар чиқади. Бақлажондаги соланин таомнинг таъмини ҳам бузади: оғизда аччиқ таъм қолиб, томоққичишади.

Асалнинг тозасини қандай аниқласа бўлади?

Мутахассислар фикрига кўра, асалнинг энг ишончлиси энди қуюқлашаётгани, яъни кристаллаша бошлаганидир. Заруратга қараб уни уйда шиша идишга солиб, қайнаётган сув ичида суюлтириб олса бўлади. Шуни унутмангки, ҳозир ҳар хил ёт қўшимчалар — ун, крахмал, бўр, қовурилган гул чанги ва бошқа нарсаларни қўшиб ёки ариларни қандли сироп билан боқиб тоза асални сохталаштираётганлар, меъёридан ортиқ даражада қиздириб асал таркибидаги фойдали моддаларни йўққа чиқараётганлар учраб турибди. Асални эллик даражадан ортиққиздириш асло мумкин эмас. Бироқ эскидан ўтмай ётган ва турли қўшимчалар билан миқдори кўпайтирилган асалини пуллаш ниятида бўлган айрим кишилар асални меъёридан ортиқ даражада қиздириб, уни янгидай қилиб кўрсатмоқчи бўладилар. Шуни эсда тутингки, бундай усулда тайёрланган “асал” ҳеч қачон қуюқлашмайди ва шакарсимон бўлиб қолмайди. ҳақиқий асал уч-тўрт ойда кристаллашади, яъни қуюқлашиб қолади. Шунинг учун асал харид қилаётганда унинг қачон қадоқланганига аҳамият беринг. Агар уч-тўрт ойдан сўнг ҳам банкалардаги асал у ёқ-бу ёққа ағдарганда енгилгина ўтса ёки шакарлашиш аломатлари кўринмаса, бундай асални харид қилмаганингиз маъқул. Бундай асал ё нотўғри қиздирилган ёки унга сув ва қандли сироп қўшилган бўлади. Агар идиш тубида асалнинг кристаллашув, қуюқлашув аломати сезилса, юзаси суюқроқ бўлса ҳам, шубҳаланмасангиз бўлади.

Катта идишлардаги асал бир неча йиллаб туриши мумкин,бироқ унутманг, орадан бир йил ўтгач, унда шифобахш хусусиятлар деярли қолмаган бўлади.