Электр токини ҳавода ўйнатган ихтирочи

1856 йили Сербиянинг Смилянь шаҳрида дунёга келган Никола Тесла болалигидан ғайритабиий қобилиятга эга эди. Шу боис мактабни битиргач, отасининг норозилигига қарамай, Австриядаги Олий техника ўқув юртига ўқишга киради. Талабалик давридаёқ антиқа кашфиётлари билан кўпчиликнинг  назарига тушади. Йигирма саккиз ёшида эса эзгу умидлар оғушида Нью-Йоркка келади. Бироқ ҳаял ўтмай, ўғрилар уни тунаб кетишади. Бор-будидан айрилган Никола кўчада бузилиб қолган электр қурилмаларни тузатиб, тирикчилик қилишга мажбур бўлади. Шу асно бор иқтидорини ишга солиб, илмий изланишларини давом эттиради. Кейинроқ тажрибали мутахасиссис сифатида  “Вестингауз электрик” компаниясига ишга киради.

1893 йили Чикагода бўлган Бутунжаҳон кўргазмасида ҳайратомуз воқеа рўй беради. Никола Тесла ўз танасидан 2 миллион  вольтли токни ўтказиб, ёниб турган электр лампочкаларни қўлида бемалол ушлаб туради. Бунинг сирини сўрашганида, у “Гап электр токининг қуввати қанчалигида эмас, балки манбага қандай уланишида!” дейишдан нарига ўтмайди. Худди ўша йили тўлқинли илк радиоузаткични ихтиро қилади. Бундан асосий мақсади Ер сайёрасининг бир бурчагидан бошқа бир бурчагига электр қувватини симсиз узатишни жорий этиш эди.

У Колорадода ҳам талай тажрибалар ўтказади. Сунъий момақалдироқ, чақмоқ ва яшин чақириш йўлларини кашф қилади. Ўзи қурдирган махсус минорадан анча олисдаги икки юзтага яқин электр лампочкани симсиз ёқиб, ҳаммани лол қолдиради.

1895 йили дунёдаги энг йирик Ниагара ГЭСи қурилиши бошланади. Никола, одатдагидек, бу ерда ҳам ақлбовар қилмас ишларга қўл уради. Кучли генераторларни, радиотўлқинлар воситасида ишлайдиган ва масофадан туриб бошқариладиган қурилмаларни кашф қилади. Энг ажабланарлиси, Тесла лаборатория шароитида электр энергиясини ҳавода ўйнатиб, жомадонига жойлаштиришни ўзлаштиради. Буни кўрганлар олимни сеҳргарга йўйишади.

Никола Тесла 1900 йили Нью-Йоркда таниқли банкир Жон Пирпонта Морган ҳомийлигида халқаро алоқа минорасини барпо этишга киришади. Унинг лойиҳаси “Wardenclyffe” деб номланиб, икки минг киши иштирок этиши керак эди. Шунга биноан, Лонг Айленд оролида илмий шаҳарча қурилади. Баландлиги 57 метрлик қизил минора тикланиб, учига мисдан ясалган “ликопча” ва улкан қурилма ўрнатилади. Иншоот пойдевори сифатида чуқурлиги 36 метрлик шахта қазилади. 1905 йилги синов яхши самара беради. Аммо кейинчалик айрим сабабларга кўра, бу тажриба тўхтатилади. Олимнинг орзуси ушалмай қолади.

1931 йили Никола оммага навбатдаги ғаройиб ихтиросини намойиш этади. Бежиримгина “Лимузин” автомобилининг бензин билан ишлайдиган двигателини электрмоторга алмаштиради. Машина устига эса қандайдир қути жойлаштиради. Натижада машинанинг тезлиги соатига 150 километрга етади. Томошабинлар моторга энергия қаердан келаётганини сўрашганида, олим “Эфирдан” деб жавоб беради, холос. Қарабсизки, айрим кимсалар “Бу автомобиль қора кучлар таъсирида ҳаракатланаяпти, унга олимнинг заррача  дахли йўқ!” дея Теслани камситишади. Бундан жаҳли чиққан олим автомобиль устидаги сеҳрли қутини олади-да, лабораториясига жўнаб кетади ва ўзи яратган ихтиро сирини ҳеч кимга ошкор этмайди. Ким билсин, ўшанда одамлар уни масхара қилишмаганда, бугун сизу биз мотори ёнилғисиз ишлайдиган автомобиллардан оммавий равишда фойдаланаётган бўлармидик.

Энг ажабланарлиси, Никола Тесланинг кундалик дафтари ҳам изсиз йўқолган. У ўзи яратган ғаройиб ихтироларнинг барчасини ошкор этмаган, баъзиларини негадир сир  сақлаган. Айрим мутахассисларнинг тахминларича, олим ихтиролари чизмасини ёқиб юборган бўлиши ҳам эҳтимолдан холи эмас. Афтидан, у уруш даврида ўзининг буюк кашфиётлари душманлар қўлига тушиб қолишини хоҳламаган.

Қисқаси, Никола Тесла 86 йиллик умри давомида электр токини симсиз узатиш усулини, дастлабки электр соатни, қуёш энергияси ёрдамида ишлайдиган двигателни, электропеч ҳамда электромикроскопни ихтиро қилди.  Унинг шахсий ҳаёти қандай кечгани, оилавий аҳқоли, бетакрор иқтидори ва ихтиролари ҳақида турли-туман маълумотлар мавжуд. Ҳозир мутахассислар уларни батафсил ўрганмоқдалар.

Абдунаби Ҳайдаров