Буюк Хитой девори

Хитойнинг шимоли-ғарбий қисмида қад ростлаган, Сариқ денгиздаги Ляодун қўлтиғидан бошланиб, ғарб томон чўзилган бу мудофаа девори кўҳна Чин меъморчилигининг улкан ва ноёб намунасидир. У милоддан аввалги IV-III асрларда ҳоқон Син Ши Хуандий фармонига биноан, ташқи душманлар тажовузидан сақланиш, чегараларни мустаҳкамлаш, савдо карвонлари хавфсизлигини таъминлаш мақсадида тикланган. Бу ишга икки миллиондан ортиқ киши, жумладан, кўплаб аскарлар ва қароллар ҳам жалб этилган. Улар кеча-ю кундуз тиним билмай ишлашган. Бунёдкорлик юмушлари бир неча асрлар давомида олиб борилган. Бунинг ўзига хос сабаблари бор. Аввало, деворга илк тамал тоши қўйилган даврда қурилиш техникалари ривожланмаган, иккинчидан, у вақт ўтгани сайин қор-ёмғир ва шамоллар таъсирида емирилган. Устига-устак, ёғийлар кўп бор ҳужум қилиб, айрим қисмларини бузиб кетишган. Шунга қарамай, девор милоддан аввалги II ва I асрларда ғарбга томон 500 километрга узайтирилган. XIV-XV асрларда уни қуриш ва мустаҳкамлаш ишлари давом эттирилган. 1953 йили эса Пекинга яқин бўлаги таъмирланган.

Буюк Хитой девори икки қаватли бўлиб, баландлиги 6,6 метр, айрим жойлари бундан-да баландроқ. Пойдеворининг кенглиги – 6,5 метр, устки қисминики – 5-5,5 метр. Узунлиги қарийб 6 минг километрга тенг. Девор мамлакат пойтахти Пекин шаҳридан 40-45 километрча шимоли-ғарбда жануби-ғарбга бурилади, сўнгра Суъжоу шаҳридан ўтиб, Гансу ўлкасидаги Сзя­юйгуан қалъасида тугайди. У тарошланган қаттиқ ва рангдор тоғ жинслари, ғиштлар ҳамда лойдан кўтарилган. Ҳар 60-100 метрда миноралар, муҳим стратегик аҳамиятга эга ҳудудлар ва тоғли йўллар ёқасида истеҳкомлар мавжуд бўлган. Иншоот ниҳоятда қалинлиги боис устидан жанг аравалари, отлиқ қўшинлар бемалол саф тортиб ўтишган.

Бу девор ҳақида талай достон ва ривоятлар ҳам тўқилган. Улардан бирида айтилишича, қурилиш бошланган дастлабки кезларда иш юришмай, девор ўз-ўзидан қулаб тушаверибди. Бундан ажабланган ҳоқон кўпни кўрган алломаларни машваратга тўплаб, маслаҳат қилибди. Шунда донишмандлар оқсоли ҳеч кимнинг хаёлига келмаган ғалати бир таклиф киритибди. Аниқроғи, девор остига эндигина турмуш қурган йигит ёки қизни кўмиб, қурбон қилиш зарурлигини, ана шундагина муддаога эришиш муқаррарлигини айтибди. Ҳоқон амрига кўра, мулозимлар ниҳоятда гўзал қизга уйланаётган Ван исмли бир йигитни топиб келишибди. Сўнгра уни мўмиёлаб, девор остига кўмишибди. Қарабсизки, истеҳком қуламайдиган бўлибди, бора-бора узунлиги ўн минг ли (тўрт миллион метр)га етибди. Алқисса, у хитой тилида “Ван ли чонгчанг” деб номланибди. Бу “Ўн минг ли узунликка эга девор” деган маънони англатади. Унга Ваннинг оти қўшилгани учунми, кейинчалик Хитойда бу исм рамзий маънода кенг тарқалиб кетади.

Буюк бобокалонимиз Алишер Навоийнинг “Садди Искандарий” достонида эса жаҳонгир Искандар Чин мамлакатининг Қирвон Навоҳиси аҳолисини яъжуз-маъжузлар зулмидан асраш учун таркиби мис, қалай, рух, темир ҳамда тошлардан иборат мустаҳкам ва муҳташам истеҳком қурдиргани ҳикоя қилинади. Албатта, асарда “Садди Искандарий” дея тилга олинган, аслида “Буюк Хитой девори” номи билан машҳур бўлган улкан иншоотга оид маълумотлар афсонавий тарзда баён этилган. Шунга қарамай, бу далиллар мазкур деворнинг ўта қадимийлигидан ва азал-азалдан оламаро машҳурлигидан далолат беради.

Фазогирларнинг таъкидлашларича, Буюк Хитой девори коинотдан ҳам бемалол кўриниб туради. Эндиликда у турли миллату элатларга мансуб саёҳатчилар қадами узилмайдиган умри боқий зиёратгоҳлардан бирига айланган.

Абдунаби Ҳайдаров тайёрлади.