Шу йилнинг 26 апрелида буюк татар шоири Абдулла Тўқай таваллудига 125 йил тўлади. ХХ аср бошларида илғор татар адабиётининг етакчи вакилларидан бири Абдулла Тўқай ўзбек адабиёти билан мустаҳкам алоқада бўлган.

1905 йилги биринчи рус демократик инқилоби таъсирида чор империяси ҳудудидаги барча мазлум халқлар адабиётида бўлгани каби татар адабиётида ҳам муҳим ғоявий-бадиий ўзгаришлар рўй бера бошлади. Бу жиҳатдан мазкур даврда Абдулла Тўқай ижоди алоҳида ўрин тутади.

Шоир бу даврда адабиётнинг ҳақиқий вазифасини чуқур тушуниб етган эди.

У “Маърифат бўстони” (1908) шеърида уйғониб келаётган ёшларни илм-маърифати юксалиб бораётган илғор миллатлардан ибрат олишга чақиради. “Ҳиссиёти миллия” мақоласида эса татар миллати ҳам жаҳондаги тараққиёт йўлини тутган халқлар каби ривожланиши мумкинлигини башорат қилган эди: “Миллат маърифатли кишиларга халқ фойдасини ҳар турли шахсий манфаатлардан юқори қўядиган миллат фойдасини азиз тутадиган миллат арслонларига муҳтож,– деб ёзган эди у.– Бизнинг миллат ҳам Пушкинларга, Лев Толстойларга, Лермонтовларга муҳтож, қисқа қилиб айтганда, бизнинг миллат ҳам бошқа миллатларнинг тараққиётига сабаб бўлган ҳақиқий ижодкорларга, рассомларга, миллий шоирларга, мусиқачиларга муҳтождир.

Абдулла Тўқай бу борада намуна кўрсатиб, Шарқ ва Ғарб мумтоз адабиётининг буюк намояндалари, айниқса, ўзбек адабиётидаги Алишер Навоий, Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, рус адабиётидаги А.С.Пушкин, М.Лермонтов инглиз адабиётидаги Байрон каби шоирларнинг ҳақиқий инсонпарварлик ва эркпарварлик, ишқ-муҳаббат руҳидаги юксак ғоявий ва бадиий асарларини чуқур ўрганди. Уларнинг таъсирида чинакам халқчил асарлар яратди (“Бир расм-га”, “Боқирғондан”, “Бўлмаса” (1908), “Насиҳат”, “Савоб” ва бошқалар (1910).

Шоирнинг оташин шеърлари янги аср бошларида барча туркий халқларнинг янги шеърияти учун ҳам ғоявий-бадиий таъсир этувчи кучга айлана борди. Бу жиҳатдан айниқса, унинг чор мустамлакачилари ва маҳаллий золимлар зулмини қоралаб, халқнинг оғир аҳволига ачиниб, жаҳолат ва қолоқлик, риёкорлик ва сотқинликка қарши ёзган “Кетмаймиз”, “Бир татар шоирининг дегани”, “Ўз-ўзимга”, “Куз”, “Юртимга”, “Усули қадимчи”, “Кўрсатур”, “Жавоб” каби шеърлари муҳим роль ўйнади.

Унинг она тилини улуғловчи машҳур шеъри бу даврда турли ўзбекча, қозоқча ўқиш китобларидан ҳам ўрин олиб, Туркистонда машҳур бўлиб кетган эди.

“Садойи Туркистон” газетаси, қозоқ тилидаги “Оёқоп” журнали Тўқай вафотининг бир йиллигига бағишлаб бир қатор шеърлар ва мақолалар эълон қилди. Улар орасида Таваллонинг “Марҳум Абдлулла афанди Тўқаевнинг шеърига тазмин” (1914), Муҳаммаджон Сералининг “Абдулла Тўқай ҳақида” номли шеърларини эълон қилди. Тўқайнинг “Бизни ўринсиз ёмонлайдилар”, “Миллатимга”, “Юртимга” каби шеърларига Тавалло “Бор сўзлар”, Лутфулла Олимий “Миллатим” (1914), Абдулла Авлоний “Садоқат бизда йўқдур”, “Жигар сўз” (1916), С.Тўрайғиров “Тувған элима” каби турли тазмин шеърлар битдилар. Масалан, ўзбек шоири Тавалло улуғ татар шоирига бўлган оташин меҳр-муҳаббати ва садоқат туйғуларини шундай самимий ифодалаган эди:

Жумла фикрим кеча-кундуз Сизга оид миллатим,

Сен саломат, мен фароғат, иллатингдир иллатим,

Марҳум Абдулла Тўқайдек ёш чоғимда кетмасам,

Ожизона шоиринг бўлмоққа бордир ниятим,

Энди йил тўлди вафотига Тўқайни деб бугун,

Боғладим шеърина тазмин, ёдланибдур у етим.

Гар Тавалло шеъри Абдуллоға ёқса не ажаб,

Топишурди охиратда ёш-ёш икки етим.

(Тўлаган Хўжамёров. “Марҳум Абдулла афанди Тўқаевнинг шеърина тазмин”, “Садойи Туркистон” газетаси, 1914 йил 22 апрел.)

Бу даврда Тўқай ижоди айниқса унга ғоявий-эстетик жиҳатдан яқин бўлган Ҳамза, Тавалло, Муҳаммадшариф Сўфизода каби илғор ўзбек шоирларининг маърифатпарварлик ва халқпарварлик руҳидаги шеърларига самарали таъсир кўрсатди. Бу жиҳатдан, айниқса, Ҳамзанинг “Қизлар ва йигитлар диалоги”, “Рамазон” шеърлари билан А.Тўқайнинг “Бугун байрам” “Насиҳат” шеърларини қиёслаш ўринлидир. Бу шеърлар ғоявий-бадиий жиҳатдан бир-бирига жуда яқин бўлиб, ҳар икки шеърда ҳам чор мустамлакаси давридаги ўзбек ва татар халқларининг оғир аҳволи, қашшоқлиги, оҳу зорларига ачиниш, ҳамоҳанглик очиқ сезилиб туради.

Тўқайда:

Эҳтиёжин арз этиб келса тиланчи қопқонга,

Қаттиқ сўзлар бирла сени инсонлигини топтама,

Сенга ўхшаш у тиланчилар-да Оллонинг қули,

Қўл чўзар бечора бахтсизлик ва очлик орқали.

Юрмангиз бир ёқли деб, сиз бу вафосиз дунёни,

У икки ёқли: унинг ҳам бор қора, ҳам кун ёғи –

Ғилдиракдай айланар бойлик ва шуҳрат, мартаба –

Сен бугун бой, балки шайтондан ҳам йўқсул эртага!..

(Абдулла Тўқай. Танланган асарлар. Ўздабийнашр, Т., 1961, 125-бет).

Ҳамзада:

Камбағаллар титрашиб, юргай яланғоч изғишиб,

Оҳ, бу фақирлик, асората онлари сайёддир.

Дил шикаста: бағри хун, кўзида ёши шашқатор,

Отасиз, бахтсиз етимлар ҳолига фарёддир.

(Ҳамза. Асарлар. Биринчи жилд, шеърлар. Т., 1969, 73–74-бетлар).

Ҳар икки шеърга хос бўлган мавзудаги умумийлик (хасис бойлар ва тиланчи, гадойлар), уларнинг ички мазмунидаги маъно яқинлиги, образлар ҳам-оҳанглиги Ҳамзанинг бу даврда Тўқайдан таъсирланиб асарлар ярата бошлаганини кўрсатади.

1917 йил февраль инқилобидан сўнг Тошкентда Тўқай таваллудига бағишлаб адабий кеча ўтказилиб, ундан тушган фойдага шоирга ҳайкал ўрнатиш белгиланади. Бу ҳақда “Улуғ Туркистон” газетаси 1917 йил 25 апрель сонидаги “Тўқай кечаси” мақоласида шундай ёзади: “Кеча тўрт бўлимдан иборат бўлиб, 1, 2, 3-пардаларда Фотима Сутушова, Мансура Ёқубова ҳамда Шоҳида Бойбуроваларнинг фикри, “Тўқайнинг хотин-қизларга қараши ва аларнинг қандай ўринлар тутарга тегишлиги”, Нуриддин Сейфулмуликов Тўқайнинг таржимаи ҳоли, Ф.Султонбек татарнинг сўнгги ўттиз йил даври, Гаспринский ва Тўқайнинг татар миллатина кўрсатган хизматлари ҳақинда сўйладилар. Бир неча киши тарафиндан Тўқайнинг шеърлариндан бир нечаси дикламация этилди. Хўр, жир ҳам миллий музика бўлди. 4-пардада жонли сурат этилиб, Тўқайнинг халқни маданият ва маорифга ундови кўрсатилди.

Кечада Тўқайнинг очиқ хатга туширилган расмлари, чечаклар, дастурлар сотилди. Мўътабар хонимлар тарафидан букет ишланган эди. Буниси кечанинг зийнатини тағинда орттирди. Халқ ғоят кўп эди. Бик мамнун бўлиб тарқалдилар…”

1910–1920 йилларда Туркистонда Алишер Навоий, Абай асарлари қатори татар адабиётининг Ғ.Камол, С.Рамиев, Ш. Бобич, А.Тўқай каби вакиллари асарлари ҳам маҳаллий матбуотда ёритила бошланди. Тўқайнинг машҳур “Она тили”, “Шурали”, “Мужик уйқуси” асарлари Абдулла Авлоний, Элбек ва бошқаларнинг турли ўзбекча ўқиш китобларида ҳам босилди. Тошкентда ўзбек-татар адабиётлари дўстлиги, Тўқай кечалари бўлиб ўтди.

Ўзбек маърифатчиларининг маслакдоши бўлган машҳур “Тараққий” газетасининг муҳаррири Исмоил Обидий 1920 йил 26 апрелда “Иштирокиюн” газетасида шоир туғилган кун муносабати билан “Шарқ шоири ўртоқ Абдулла Тўқаев” номли махсус мақола бериб, уни шарқнинг ўтмишдаги буюк мутафаккирлари Ал-Мааррий, Ҳофиз, Ҳайём, Саъдий, Навоийлар билан қиёслайди.

Айниқса, бу даврда унинг жафокаш татар халқининг озодлик, эркинлигини қўмсовчи, халқлар дўстлигини тараннум этувчи ва жаҳолат ҳам қолоқликка қарши маърифат ва миллий тараққиётни куйловчи шеърлари Туркистон халқлари орасида машҳур бўлиб кетади. Янги миллий ўзбек, қозоқ адабиётининг Ҳамза, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Мағжон Жумабоев каби вакиллари, турк адабиётида Тавфиқ Фикрат, озарбайжон адабиётида Собир, Муҳаммад Ҳоди асарлари каби татар адабиётида Тўқай миллий шеърлари ва ижтимоий ҳажвиясини ҳам даврнинг янги тарихий, ижтимоий-сиёсий вазифалари нуқтаи назаридан қайта идрок этиш бошланди. Бу даврда Чўлпон, Мағжон Жумабоев, Элбек ва бошқалар Тўқай шеърларидаги кўпроқ миллий истиқлолни орзу қилувчи ғояларга эътибор кучайди, улардан кўпроқ таъсирландилар. Бу жиҳатдан Тўқайнинг келгуси миллий истиқбол ва истиқлолни орзу қилиб ёзган “Ўз-ўзимга”, “Куз”, “Миллата” , “Ёшлар” сингари оташин миллатпарварлик руҳидаги шеърлари билан 20-йиллар янги ўзбек миллий шеъриятининг байроқдори Чўлпоннинг Туркистон халқлари миллий истиқлоли ва равнақини қўмсаб ёзган “Куз”, “Яна қор”, “Кўклам”, “Ҳақиқат йўли бир ўтилғуси” каби шеърлари орасида муайян ғоявий яқинликларни кўриш қийин эмас. Буни айниқса, Абдулла Тўқайнинг “Ўз-ўзимга” шеъридаги:

Юракдан севаман бахтин татарнинг,

Кўрсайдим улғайиш вақтин татарнинг.

ёки бўлмаса “Куз” шеъридаги:

Эй, фақир миллатим, қачон баҳоринг?

Қачон кетар кечинг, келар наҳоринг?

Келарми мен қабр томон сурилгач,

Ё ўлиб, қиёматда қайта тирилгач?

сатрлари билан Чўлпоннинг:

Кўклам билан юртимга ҳам бир кўкариш келсайди,

Кўнгиллар ҳам ҳаволардек кўклам ҳидин берсайди.

(“Кўклам келадир!” (1924) шеъридан) сатрларини ва яна унинг бошқа бир шеъридаги:

Йиғлама юртим, агарчи бу кунингда йўқ баҳор,

Келгуси кунларда бахтинг юлдузи порлаб қолар,–

сингари ўзбек халқининг тоталитар тузум истибдодидан қутулиб, истиқлолга эришувини орзу қилиб ёзган мисраларига солиштирганда очиқ сезиш мумкин.

Ўлкамизда Тўқай ижодига бўлган қизиқиш кейинги 30–50 йилларнинг оғир иқтисодий ва сиёсий шароитида ҳам сусайгани йўқ. Унинг ўлмас асарлари бу йилларда ҳам ўзбек ўқувчилари орасида Навоий, Бобур, Муқимий, Фурқат, Абай, Махтумқули асарларидек севилиб, ардоқланиб ўқилиб, ёд олиб келинди, у ҳақда мақолалар ёзилди, ҳаёти ва ижоди ташвиқ ва тарғиб этила борилди. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларда Тўқай асарларининг ўзбек тилига янги таржималари 1946 йилда нашр этилди. 1961 йили шоирнинг аввалги таржималари янада тўлдирилиб, янги таржима асарлар билан бойитилиб қайта нашр қилинди. Бу нашрларда атоқли ўзбек шоирлари Ғафур Ғулом, Уйғун, Миртемир, Асқад Мухтор ва бошқалар фаол иштирок этдилар. Тўқайнинг кейинги юбилейи кунларида унинг Ўрта Осиё халқлари адабиётларига кўрсатган таъсири ҳақида Ғафур Ғулом, С. Муқанов, И.Султон, Ч.Айтматов, Л.Қаюмов, С.Мамажонов, А.Орипов, И.Юсупов ва бошқалар турли мақола ва шеърлар ёздилар.

Ғафур Ғулом “Тўқай – бизнинг ҳам шоиримиз” мақоласида Абдулла Тўқайнинг ўзбек адабиёти билан алоқаси ҳақида: “Тўқайни фақат татар халқининг шоири деб аташ кифоя қилмайди. У, албатта, татар халқининг фахри, аммо шу билан бирга, Тўқай Россияда яшаган бошқа кўпгина туркий халқлар орасида, даставвал ўзбек зиёлилари орасида ҳам машҳур эди. Тўқайни эслар эканмимз, татар адабиётининг ўзбек адабиёти билан алоқаси, угина эмас, умуман, ўзбек халқи билан татар халқининг тарихий алоқаси кўз олдимизга келади. Ҳозир ҳам ўзбек мактабларининг адабиёт дастурида Тўқай ижодининг акс эттирилиши, Тўқай асарларининг ўзбек тилида тадрижий равишда нашр этилиши, Тошкентдаги марказий кўчалардан бирининг Абдулла Тўқай номи билан аталиши ўзбек халқининг шоирга бўлган ҳурмат ва муҳаббатининг далолати, ўзбек ва татар халқи ўртасидаги тарихий дўстликнинг аломатидир”, деб фахр билан ёзганди. Абдулла Тўқай таваллудининг 100 йиллиги юбилейида қатнашган шоир Абдулла Орипов ўзининг Тўқайга бағишлаб ёзган “Нурли Тўқай” (1986) шеърида улуғ устози Ғафур Ғуломнинг буюк татар шоирига бўлган меҳр ва муҳаббатини давом эттириб, унга таъзим билан шундай дейди:

Мен демам асло сени: шўрлик Тўқай,

Дардлисан, лекин мудом нурли Тўқай.

Чунки, сен озод замонни истадинг,

Мақсадинг ҳурлик эди, ҳурлик, Тўқай.

Ўзбегу татар, қозоқ, бошқирд бўлиб,

Кўринурсан менга гоҳ, турлик Тўқай,

Сен қоронғу кечалар битдинг ёниб,

Тиқди гўрга аслида зўрлик, Тўқай.

Ҳақ сўзингга миллатинг кўз тикса ҳам,

Неча зотлар қилдилар кўрлик Тўқай.

Ҳеч ажаб эрмас сени ёд айласам,

Иккимиз ҳам бир қия, ўрлик Тўқай.

Ҳа, Ўзбекистон халқ шоири Абдулла Орипов ёзганидек, Тўқай ҳақиқий эркин, озод замонни орзиқиб кутган эди. Шундай эркин, мустақиллик замони бугун татар халқига ҳам, унга қондош ва жондош бўлган ўзбек халқига ҳам насиб қилди. Шунинг учун ҳам Тўқай бугунги мустақиллигимиз завқи билан яшаётган ўзбек халқи ва адабиёти учун ҳам ҳар қачонгидан кўра азиз ва мукаррам бўлиб кўринмоқда.

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 4-сон.