М.К. га бағишланади.

Менинг қимматли МАҲЗУНАМ,
Бизни сон-саноқсиз ва сирли ришталар боғлаб турганига қарамай, кейинги икки ойдаги дўстона муносабатларимиз учун бир-биримизга миннатдорлик билдирганча хайирлашиш вақти келганини тушуниб турибман: Сен бундан фақат фойда кўрасан. Мен ҳеч қачон бир-биримизни чин юракдан тушуна олмадик, деб, ич-ичимдан хавотирланаяпман ва сенинг олдингдаги гуноҳимни, маъсулиятимни ва мағлубиятимни ҳис қилаяпман. Ўзимни оқлашга ҳаракат қиламан, албатта, фақат сенинг олдингда,- сенга шуни айтмоқчиманки икки оқимга қарши бир неча варақ мобайнида сузиш менга оғирлик қилди. Шунингдек фахр билан ўтган бахтли сонияларни ҳам чин кўнгилдан эътироф этаман. Ҳар қалай, мени кечир. Мен сенинг юзингга энди ҳеч қачон бахт излаб тикилмайман ва сен ҳам ҳеч қачон менинг сени ҳар куйга солган афтимни кўрмайсан.
Х.К.О.
Бир неча йиллар олдин, эҳтимол кўп йиллар илгари, унга ҳозир худди кечагидай бўлиб туюладиган бахтнинг оний лаҳзаларидан бирида беихтиёр у қандайдир эркакнинг уйида пайдо бўлганди. Оддийгина тўшак, исқирт ва бадбўй ғуслхона, дириллаб юрадиган лифт – унинг хотирасида ўша кундан сақланиб қолган барча нарса шулар эди. Бу эрга тегмасдан сал олдинроқ содир бўлганди.
У ўз хохиши билан борган, чунки уқубат тўла ҳаётини бошқа изга буриб юборадиган, кўнглини чирмовукдай ўраб олган умидсизлик ниҳолларини суғуриб ташлайдиган қандайдир хунук ва ғайритабиий нарса юз беришини истаган эди. У келажаги ҳақида ўйламасди ҳам ва ундан буткул воз кечишга ҳам тайёр эди. Бироқ жонини олган ўша илк оғриққа ҳеч қандай алоқаси бўлмаган ваҳима уни “йўқ, йўқ” деб айтишга, ўзининг қўллари билан ҳимоя қилишга, оёқларини жонҳолатда силкитишга мажбур қилганди. Унинг вужудида жазирама қуёш ва қирғоқ қумлоғи билан бирга эркак баданининг чўғдай ҳарорати қолган эди. Тонгда эса у овлоқ жойда ёлғиз қолгач, шу кечадан бошлаб ёки деярли яланғоч – ярим очиқ кўйлакда- бўм-бўш чемоданини кўтарганча қаёққадир саргашта жўнаб кетаётгани тушига кирган эди. Ҳамма нарсадан кўнгли қолган яланг оёқларини ердан зўрға кўтарганча имиллаб ўзини жиддий тутиб, бироқ таманно билан кетиб борарди. Умидсизлик, мусибат, ўлим истаги – бунинг барига фақат шунинг учун тоқат қилиш мумкин эдики, унинг хуморини ёзиш учун кўчанинг ҳар бир бурчагида бўғзини куйдириб яна эркак баданининг орзу қилса арзийдиган жунжушли ҳиди пайдо бўлиши мумкин эди. Оёқлари зир қақшар, қадамлари тобора секинлашар ва уни аста секин юпанч ва тасалли сари етаклаб борарди. У ярим яланғоч ҳолда, фақат узоқ-узоқларда фонуслар милтиллаётган қоронғулик ҳамда жозибали сукунат чўккан жойда тўхтаганди ва товуш чиқариб ҳорғин нафас олганди. Қушдай енгил чемодонини кўтарганча, ўз хотираларидан лаззатланиб, яна изига қайтган эди.
У тўсатдан тўп-тўп бўлиб кўринаётган қора кўланкали исқирт уйлар орасида қалқиб чиққан улкан ойни кўриб қолганди: ой қанчалик юксак кўтарилса, шунчалик зарҳал рангда товланар эди; Унинг бир ҳовуч бўлиб йиғилиб қолган пушти-қизил теграси аста-секин сўнаётган эди. У ҳар қадам босганида ўзининг бўм-бўш чемодани билан ҳеч қаёққа боролмаслигига, олдинда ўзини ҳеч қандай тўшак ҳам, ҳеч қандай кулба ҳам ва ҳеч қандай қисмат кутмаётганига тобора ишониб борарди. Ой энди мафтункор тусга кирган эди. У деярли яланғоч, қаддини тик тутиб, зим-зиё зулматни жажжи сийналарининг учлари билан тилка-пора қилганча, юксак ва яна юксакликка кўтарилаётган улкан ва бағоят фусункор ойни елкасида кўтариш учун кетиб борар эди.
Эркак кундан-кунга озиб борарди., аёлга нисбатан унинг кулранг кўзлари энди ифодасиз ва маънисиз тусга кирган, ҳар қандай илтифот ва шафқатдан аллақачон маҳрум бўлган эди. У ҳеч қачон йиғламаганди ва машаққат билан кезиб чиққан ўттиз икки йил охир-оқибатда уни хаётга жиндай умид билан боқишга ҳам, уни забт этишга бўлган жиндай ҳаракат ҳам беҳуда эканлигини ўргатганди.
Ҳар куни эрталаб, хандан-хушон ўтган ёз фаслида ошхона учун олиб келишган идишлар билан тўлган хароба стол устидан аёлга тикилар экан, эркакнинг юзида на самимий, на ясама ифода қалқирди. Балки гуноҳ фақат аёлларнинг ўзидагина эмасдир, эҳтимол, аввал ким гуноҳкор бўлганини ва ҳозир ким айбдор эканлигини аниқлаб ўтиришнинг ўзи бемаъниликдир?
Аёл эркакнинг кўзларини зимдан кузатиб борар эди. Башарти бу- пинҳона аламли қорачиқларни ёндирган чақмоқни, ҳаммасини билиб олишга тиришаётган айёра нигоҳни кузатиш деб аташ мумкин бўлса? Эркакнинг кўзлари ҳар куни, ҳар тонгда сирли равишда яна ҳам равшанлашиб, яна ҳам яшариб борарди. Бироқ у буни яширгиси келмасди: шу билан бошқа бир кўзнинг илтижо ва сўроқ тўла ҳужумларини қўполлик қилмасдан осонгина даф этар эди.
У энди ўттиз иккига кирган эди: соат тўққиздан бешгача у бир идорадан иккинчи идорага ўтиб: бир бинодан иккинчи бинога зир югуриб юрарди. Баъзи эркаклар кесами, ёшми, бундан қатъи назар, семиз, бўйчан аёлларга кўр-кўрона хуштор бўлганларидек, у ҳам пулга муккасидан кетган ва пулнинг ҳамиша мўл-кўл бўлишини истар эди. У яна ҳолдан тойдирадиган ҳафтанинг сўнги кунидаги роҳатбахш ҳордиқни ва мусаффо осмондан- салқин ҳаводан ёғиладиган оромбахш лаззатни ҳам шумдай яхши кўрар эди.
У қаерда бўлмасин, қайсидир кўринишда ўзининг устидан гоҳ омад, гоҳ нафс ҳукмронлик қилаётганини ҳис қилиб юрарди. У қачонлардир ўзига овқат қилиб берадиган ва иккинчи қаватда овози учмай, ўксиб-ўксиб йиғлаб ётадиган бола туғиб берган бу увоққина аёлни ҳам севарди. Энди эса у аёлга таваҳҳум билан тикилиб-тикилиб қўярди? Унга баъзан аёл исмини ҳам ҳеч қачон эшитмаган, ўзига ҳеч қандай алоқаси йўқ ёки қачонлардир ўлиб кетган қандайдир бегона аёл бўлиб туюларди. Вақти қатъий тартибга тушмаган нонушта пайтлари қуёш нурлари баланд деразадан хонага оқиб тушарди: боғдан таралаётган кўкат ҳиди худди эндигина туғилган шубҳа янглиғ стол устида билинар-билинмас ўрмалаб юрарди. Уларнинг биронтаси ҳам иккови орасидаги мусибат қўшинлари энди қуёшни, қишни ва баҳорни ҳам ниҳоят тор-мор келтирганини инкор этишмасди.
Бутун хаётларини остин-устун қилиб юборган ўзгаришлардан олдин ҳали ташландиқ, ёввойи боғни ўлик ҳовузга айлантириш ҳеч кимнинг хаёлига келмаган пайтда, бир куни эркак ғира-шира қоронғуда ўрнидан туриб, тонг отишини кузатиш учун боққа чиқди. Шафақ қизариши билан у араукарияга консерва банкасини қўйди ва садаф билан қопланган кичкина тўппончани баланд кўтарганча, бир неча қадам орқага юрди. У қўлини юқори кўтарди, бироқ тепкини бир неча марта беҳуда шақиллашидан бошқа ҳеч нарса эшитмади. У ўзини масхара бўлгандай ҳис қилиб, кайфияти бузилиб уйга қайтди: хотинини уйғотиб юбориши мумкинлигини ўйламай ҳам қуролни жавоннинг бир бурчагига улоқтирди.
-Нима бўлди,-дея тўнғиллади аёл, эркакнинг ювиниш учун ечинаётганини кўргач.
-Ҳеч нарса. На ўқ бирон нарсага ярайди – бўлмаса сотиб олганимга бир ой ҳам бўлгани йўқ, мени чув туширишибди – на тўппонча синиб йўқ бўлади. У менинг онамдан ёки онамнинг онасидан қолган: тепкиси жуда бўшашиб қолибди. Менга сенинг туни билан ҳеч қандай ҳимоячисиз, ёлғиз қолишинг ёқмаяпди. Бугуноқ бирон чора кўришим керак.
-Ҳечқиси йўқ, – деди аёл ва оёқяланг боланинг олдига жўнаркан-Менинг ўпкам жуда катта, агар бирон нарса бўлган тақдирда ҳам чақирсам қўшнилар эшитишади.
-Бунга ишончим комил,- истеҳзоли жилмайди эркак. Улар бир-бирига эрка табассум билан тикилишди. Аёл машина товуши узоқлашиб кетгунча, кутиб турди, сўнг кўкрагини сўриб ётган бола билан биргаликда яна ухлаб қолди.
Хизматкор аёл ҳар доимгидек нима учунлигини билдирмай кирди ва сўнг яна индамай чиқиб кетди. Аёл буларнинг ҳаммасига аста-секин куникиб борарди; у эркакнинг кўзларида қотиб қолган доимий мусибат ифодасига энди ишонмасди. Наслдан-наслга ўтиб келаётган солиқ қовоқлар остида порлаб турадиган қорачиқлар лиммо-лим тўлиб турган кўз ёшларга ўхшарди. Эркак эса энди атрофини ўраб турган дунёдан завқ олишга қодир эмас эди: уни ташвишлар, гоҳ бутунлай эсидан чиққан, гоҳо ичмаган пайтлари яна ёдига тушиб, уни инжиқ, бағритош одамга айлантирадиган, унинг истагига қарши туғилган бола, қочиб қутулиб бўлмас иш, шовқин-суронли улфатлар давраси ва мудҳиш ёлғизлик туйғуси – булар барчаси ниҳоят уни ҳолдан тойдирган эди. Зотан на эркак, на аёл иккаласини бир танага айлантирадиган туннинг муқаррар мўъжизасига энди ишонмас эди: бу эса ўзлари ўтирган қисмат шохини ўзлари олдиндан кесиш билан баравар эди.
Уларнинг биргаликда ўтказадиган дамларидан энди ҳеч нарса кутиб бўлмасди ; бироқ улар ҳали ҳам ўртадаги бу бўшлиқни эътироф этишдан бош тортиб келишарди. Эркак кулдонга сигарета қолдиғини қоқарди, аёл бир бурда қоврулган нонга шинни ва ёғ суриб ўтирарди. Эрталабдан токи кечгача эркак аёлга аслида фақат газак олган ярадан сўнг ҳаётдан умид узган ёки беҳуда тоат-ибодатга муккасидан кетган гадойникидай ифодасиз ва лоқайд кўзларини шунчаки номига тикиб ўтирарди.
Аёл билан боғ тўғрисида, оила таъминоти тўғрисида, юқори қаватда ухлаб ётган гулоби кийимдаги бола тўғрисида гаплашарди. Эркак аёлнинг оғзидан ўзи истаган сғз билан ифодалаб бўлмас ўша сеҳрли жумлани кута-кута, чарчагач, ўрнидан, туриб, унинг пешонасидан ўпарди ва ҳовуз қураётганларга йўл-йўриқ кўрсатиш учун чиқиб кетарди.
Эркак ойма-ой яна ҳам бойиб бораётганига, банкдаги пуллари ҳар қандай тўсиқларга ва ҳар қандай ғаразли ниятларга қарамай, яна ҳам кўпайиб бораётганига амин эди. У янги даромадларини ишончли ва фойдали жойга қўйишни ўйлаб кўришга ҳатто улгурмасди ҳам.
Кечқурун беш-олтигача у автомобилларнинг, тракторларнинг ва бошқа турли хил машиналарнинг эҳтиёт қисмларини сотарди. Бироқ бирон бир хилват тўшакда ёки ресторан столчасида ўзини қандайдир аёл билан “таъминлаш”, ҳар хил эрмак ва юпанчлар билан ёлғиз кўнглини овутиш учун соат тўртдан бошлаб, шошилмай ва умидсизланмай, телефон қулоғини тинмай бурашга тушарди. У жуда оз-фақат зарур нарсалар билангина қаноатланарди: Майли унинг чакакларини аёл бармоқлари силаб турса бўлди, ҳам уни эркалаб, ҳам уни тушунганини билдириб кўзлари жилмайиб сўнг ўз-ўзидан бежирим кўйлаклар, қимматбаҳо мушку-анбарлар, турли безаклар сотиб олишдан иборат муҳаббат машғулоти бошланади. Шунингдек, маза-матрасиз жаврашларни қулоқ қоқмай эшитишга мажбур бўлган узундан-узун тун, тавба тазаррулар ва бузилган аҳлоқ ҳам сотиб олинарди.
Эркак уйга тонга яқин қайтарди: аёл унинг ясама хотиржамлик акс этган юзидаги сирли ифодаларни ўқиб олмоқчидай ҳар доимгидай чуқур ва сирли қилиб хурсинганча, эркакнинг унга айтадиган бирон гапи бўлмасди. У шкафдаги шишалар қаторини бир дафъа кўздан кечирар, сўнг қулай келганини қўлига оларди. Оромкурсига яхшилаб жойлашиб олгач, аёлнинг сукути, тушдан сўнг пайдо бўлган ширин хаёллари ва шифтга қадалган нигоҳи билан юзма-юз ўтирганча, китоб варақларига қўлини қўйиб, бепарвогина ича бошларди. Аёл уни тергамасди: ҳатто бир қанча вақтгача у эркакни ҳеч қандай шубҳа-ю-гумонларсиз тушунишга ҳаракат қилмоқчи, ўзи, ҳаёти ва умрининг гулгун палласи ҳақида кўнглида пайдо бўлаётган хўрликка ўхшаш уқубату-надоматлар тўғрисида у билан ҳасратлашмоқчи ҳам бўларди.
Сентябрнинг ўрталарида, аёл ҳаёт тоғга ёки улкан тошга ўхшайди, уни биз кашф этиб синдиролмаймиз, уни одамзот кашф қилолмайди, деган фикр билан аввалига номига, сўнг эса ростакамига ўзини овута бошлади.
Бу ҳодиса қандай ва қай тариқа бошланганини билиш ҳеч кимга, ҳа, ҳеч кимга ато қилмайди. Ҳозир биз ҳикоя қилиб бермоқчи бўлган воқеа эркак ҳали ботмаган қуёшнинг сўлғин нурлари тушиб турган боғда у ёқдан бу ёққа юрган осойишта куз оқшомида содир бўлган эди; эркак бирдан тўхтаб, атрофга аланглаб, ям-яшил сўлим майсазорни, қурий бошлаган ёввойи буталарнинг сўнгги гулларини синчиклаб кўздан кечирганди. У бир зум ҳаракатсиз қотиб қолган, боши ён томонга оғган, қўллари синиб кетгандай осилиб турарди. Сўнг тўсиқ олдига келган ва худди шу ердан ҳар бири бир метрча келадиган текис қадамларда бутун боғни шошилмай ўлчай бошлаганди. У олдин жанубдан шимолга қараб, сўнг шарқдан ғарбга қараб ўлчаган эди. Аёл эса юқори қаватдаги дарпарда орқасига яширинганча, уни қўрқув билан кузатиб ўтирарди: кундалик турмушнинг одатдаги ёзуғидан чеккага чиққан ҳар бир ҳодиса унга ўзининг бахтсизлигини таъкидлайдиган янги далил ва исботдай бўлиб туюларди. Бола завол пайти ғингшиниб, йиғлайверганди; унга гулоби кийимни ҳозир кийгизишганми ёки туғилган пайтими, ёки ундан сал кейинми, буни энди ҳеч ким эсламас эди.
Ҳр иккиси учун ҳам ҳафтанинг энг оғир куни бўлган дам олиш кунининг шоми ҳам чўкиб, вақт алламаҳал бўлиб қолгач, эркак ошхонада қаҳва ичиб ўтирар экан;
-Қанчадан-қанча ер бекор ётибди,-деди. Аёл эркакнинг мужмал, тушуниб бўлмас қайғу зуҳурланган зоҳидона юзига тикилган ва унинг энди бу йўлдан қайтариб бўлмас даражада қандайдир, ўжар ва сирли истак билан ёнаётганини кўрган эди.
-Ҳа, мен ҳам бу ҳақда кўп ўйлардим…,-деганди аёл, гарчи алдаётганини, бу ҳақда ўйлашга унда вақт ҳам, ҳоҳиш бўлмаганини бундай фикр ҳатто хаёлига ҳам келмаганини ўзи ҳам англаган ҳолда.- Мен ҳамиша боғимизда амалга оширилмай ётган қанчадан-қанча режалар ҳақида, мевали дарахтлар ва гулзорлар ҳақида ўйлардим.
Шундай бўлса-да, аёл шу ерда, қачонлардир қария Петрус қурган, сув ва пляждан узоқдаги бу эски уйда туғилганди. Шу ерда туғилган ва вояга етган эди. Унинг қалбига катталар дунёси кириб келганда, у бу дунёни тушунмаган эди; ўзининг ва ҳимоя истаб ўтиб бўлмас чакалакзори билан сирли ва ваҳимали кўринадиган бўталарга, кечаси-ю кундузи зим-зиё, қўрқинчли бўлиб ётадиган кекса, эгри-бугри дарахтлар орасига ва тизза бўйи анвойи ўт-ўланлар ўсадиган қалин майсазорларга ўзини яширар эди. Унинг анави ўтларни ўрадиган машина сотиб олган отаси ҳар оқшом кечки тамаддидан сўнг столга муштлаганча, эртагаёқ иш бошлайман деб, қатъий аҳд қиларди. Бироқ у ҳеч қачон ишни бошламасди. Баъзида у эринмасдан бир неча соатлаб машинани мойлар ёки ойлаб теп-текинга қўшниларга бериб юборар эди.
Бироқ ёввойилашиб, чакалакзорга айланган боғ қўл тегизилмаган ҳолича қолаверган эди. Ўша, қизалоқлик пайтидаёқ у эртага деган сўздан ҳам сеҳрлироқ сўз йўқлигига ишонганди; шундай дейилса, ҳеч қачон ҳеч нарса ўзгармай қолаверади ва ўзининг ҳам ороми бузилмайди.
Ҳали болалигидаёқ у бўталарнинг, ўтлоқнинг, қандайдир эгри, номсиз дарахтларнинг ўзини эркалаган шивир-шивирларини ва кўклам келиши биланоқ майсалар қувноқ қийқирганларича уйларини ишғол қилиб олишларини, бир неча ойдан сўнг эса ҳайиқиб, бироқ қилган ишларидан кўнгиллари тўлиб, яна чекинишларини кашф этган эди.
Эркак қаҳвани ичиб бўлгач, нимагадир қарор қилиб, бошини азот кўтарди. Сўнг яна жим қолди, тўғрироғи, орадаги сукунатни яна ҳам таранглаштирмоқчи бўлди.
-Ёз келганда ётиш ва уйни салқинлатиб туриш учун дераза ёнида бир парча жой қолдириш мумкин. Бироқ қолган ҳамма жойга бетон ётқизиб чиқиш керак. Мен бу ерга жуда катта аквариум қурмоқчиман. Яратиш деярли мумкин бўлмаган, ноёб намунасини. Бунинг учун эса оз-мунча пул сарф бўлмайди.
Аёл буларнинг ҳаммаси ёлғонлигини биларди, у эркакнинг пулни беҳуда сарфлашига ҳам, кимдир бу бефойда, кекса ва дуркун дарахтларни кесиб олишига ҳам, ҳеч қачон ўрилмаган ўтларни ҳамда ҳатто номи ҳам йўқ, пайҳона-сўлғина ва тафтсиз ёввойи гулларни ўриб олишига ишонмас эди.
Бироқ дам олиш кунларининг бирида қандайдир уч эркак ишчи келиб, эри билан савдолаша бошлашди. Аёл уларга юқори қаватдан қараб турарди; иккитаси қатор териб қўйилган ором курсилари билан бир қаторда, аёлга ён томонларини ўгириб туришар, вақти ва баҳоси ҳақида тортишарди, бақувват, босиқ ва қалпоқ кийган учинчиси эса чўкка тушиб ўтирганча гул поясини чайнарди.
Аёл ҳаммасини охиригача эслаб қолганди. Кумуш сочи патак бўлиб кетган, қадди букик, қўллари шалвираб қолган, энг кексаси иш тақсимловчиси билан бир мунча вақт елкаси билан эшик панжарасига суяниб, гаплашиб туришганди. Барвазта эса кесиб ташлаш керак бўлган дарахтларни, кенг ўтлоқни, мавж ўриб ўсаётган майсаларни лоқайдлик билан кўздан кечирганди. Қолган иккитаси эса олдинроқда боришар, нима учундир, чалғи, белкурак ва кетмон кўтариб олишган, эринчоқлик билан оёқларини зўрға босишарди. Кўринишидан ишёқмас ва тебса-тебранмас, ёшроқ ҳамда барвастароғи ҳали ҳам атиргул поясини чайнарди. Якшанба кунининг сержозиба субҳидами эди ва боғда баҳор чечаклар рақсга тушарди; аёл ишчиларга қараганча, менга шундай туюлаётган бўлса керак деб ўзини ишонтирмоқчи бўлар, бола эса тинмай кўкрак сўрарди.
Аёл эркакнинг худгўйлигини ва ўзига атайлаб озор бериш одатини яхши биларди. Бироқ иккаласи ҳам бу ҳақда шунчалик кўп гаплашгандики, бир одамни, бошқа бир одам тушунса ва севса бўладиган даражада ҳамма нарса очиқ ва ойдин бўлиб қолган эди. Аёлга боғни, унга қўшиб боғнинг бир бўлаги бўлган ўзини ер юзидан йўқ қилиш интиқомига эркакда ҳеч қандай асос йўқдай туюларди. Баъзида иккаласи ҳам неки ўтган бўлса, унутдик деган умид билан ўзларини овутган пайтлар эркак уни нимадир тўқиб ўтирган ҳолда боғнинг қайсидир бурчагидан топар ва ҳеч қандай кириш сўзларсиз яна ўша адоватли руҳда гапира бошларди:
-Ҳеч қачон, ҳеч нарса содир бўлмагандек, ҳаммаси бир умрга унитилди, қандай ажойиб!- Пир-пир учаётган, қуруқшиган юзини ҳатто аёл тарафга бурмасди ҳам.- Бироқ сенга ўғил туғиш нима учун зарур бўлди экан? Шунча ойлардан бери фақат гулоби жун сотиб олардинг, оқибатда эса мана-ўғил туғилди. Мен тентак эмасман. Менга қизми ўғил фарқи йўқ. Бироқ қиз туғилганда у сенинг измингнда қоларди фамиялингни оларди. Бироқ бу кучуквачча эса, аксинча…
Аёл анча вақтгача ўзини хотиржам тутиб турди, қўлларини чимчиди, сўнг ниҳоят унга қаради. Эркакнинг юзлари яна ҳам қуруқшиган, порлаб турган кўзлари яна ҳам катталашган, маймоқланган ва тушкунлигидан ўзини йўқотиб қўйган қиёфада масхаромуз тиржайиб турарди. У янги буҳтон тўқиётган эди. Иккаласи ҳам унинг буҳтон тўқиётганини ҳис қилиб туришар, бироқ ҳар қайсиси буни ўзича тушунишарди.
– Биз бу ҳақда шунчалик кўп гаплашдикки,-деди аёл ҳорғин тарзда.-Мен бу ҳақда Сендан жуда кўп марта эшитганман…
– Бўлиши мумкин. Бироқ мен ҳам бу мавзуга тез-тез қайтишни унчалик хуш кўрмайман. Бу бола менинг исми-шарифимга ўтади. Ва мен уни боқишга ҳамда тарбия қилишга мажбур бўламан. Биз бу ишни ҳар томонлама ўйлаб кўрсак ҳам чалғиганга ўхшаймиз. Биз ишга бир ёқлама қараб, сал адашмадикмикин? Мен ўзимни ким ҳисоблайман? Бировнинг мағзавасига кир ювган овсар дебми? Ҳа, сен эса доғули қанжиқсан.
– Тўнка,-деди аёл майингина товушда аччиқланмай, ҳатто кимга айтаётганлигини ўзи ҳам билмай.
Эркак юзига хира тун шоҳисини тортган ва баҳорнинг келганига ҳеч бир шубҳа қолдирмайдиган сербулут осмонга қаради. Кейин ўгирилди-ю, уйга қараб кетди.
Балки бунинг ҳаммаси оддий ва арзимаган воқеадан бошлангандир.
Одам шулар ҳақида ўйлаши керакми ёки рад қилиши, гап шундан бирини танлашдадир деган эркак омад ёки омадсизлик қайғу ёки қувонч бахтнинг кулиб боқиши ёки азоб билан ўтадиган аччиқ қисмат, шунга яраша хизмат қилдикми ёки йўқми, ҳисоблашиб ўтирмай танлайверади, деб қаттиқ ишонарди. Аёл ҳаётда ундан ҳам кўпроқ нарсаларга жавоб изларди: у ўз қисмати, ўз хатолари ҳақида, одам ақли етмайдиган умр жумбоқлари ҳақида ўйлар, бўйнидаги гуноҳи-азимни ҳис қилар ва ниҳоят ҳаётда тўлашга, тақдимланишга ҳамда жазоланишга арзийдиган гуноҳлар етарлича топилади деган хулосага келганди. Аслини олганда, бу иккаласи ҳам айнан бир нарса эди.
Баъзан эркак аёлни ярим кечаси ўйғотиб, Мендель ҳақида ҳикоя қилишни бошлади. У муштук ёки сигарета чекиб, токи аёл бутун вужуди билан ўзини эшитишга тайёр эканлигига ишонмагунча, кутиб турарди. Балки у шундай қилсам, ўзининг қалбида ёки қип-ялонғоч ётган хотинининг қалбида мўъжиза содир бўлади ва бу мўъжиза ичларига кириб олган жинларни қувиб чиқариб, уларга ҳақиқий бахт ёки ҳеч қурса рўё бўлса ҳам бир лаҳзалик баҳтиёрлик ато этади деб, ишонгандир.
-Нима учун энди айнан Мендель билан? Ахир сен менинг номусимни қўзғатмайдиган бошқа биронта тузукроқ номни танлашинг ҳам мумкин эди-ку!
Эркак аёлнинг Мендель билан ишқий можароси тўғрисидаги ҳикоясини яна эшитишни хоҳларди; бироқ охиригача эшитишдан бош тортар, ўзининг шаънига тегиб кетадиган бирон нарса содир бўлишидан қўрқар ва ниҳоят чекиниб бўлса ҳам, ёпиғлиқ қозонни тўла очмас, гўё шу йўл билан ўз орияти ва шаънини қутқариб қоларди. Булар бари ахмоқона беъманиликэди, бироқ воқеа фақат шу билан барҳам топса, кошкийди.
Мендель бўлмаса, бошқа биронтаси. Умуман олганда барибир эмасми. Буларнинг муҳаббатга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бир куни кечаси эркак ўзини зўрлаб кулди.
-Шундай бўлса ҳам бўлар барчаси менга олдиндан аён эди. Чунки иш шунчалик чалкашиб кетгандики ёки аксинча, шунчалик мураккаблашиб кетгандики, мен шу дафъанинг ўзидаёқ Менделни авахтага ўтқазиб қўйишим мумкин эди. Айнан Менделнинг ўзини, бошқа ҳеч кимни эмас. Қонунга зид қоғози ва қалбаки имзоси учун. Ва менда ҳам унга нисбатан ҳеч қандай рашк-пашк ўйғонмайди. Унинг хотини ва ўз пушти камаридан бўлган уч ўғли бор. Уйи эса иккита. Гўёки ҳамма нарсага эришган. Йўқ, гап фақат рашкда эмас, ҳасадгўйликда. Буни тушунтириш қийин. Чунки ҳаммасини чиппакка чиқариш, Менделни хароб қилиш ёки қилмаслик арзимаган иш. Мен буни ўз кайфиятимдан олдинроқ, яъни ўзимда шундай қудрат борлигига ишонгунга қадар қилишни ҳоҳлагандим. Тушунмаяпсанми, бу ишни ҳеч қандай ният ва интиқом билан эмас, соф ҳасадгўйлик билан қилишим мумкинлигини тасаввур қилдим, ҳис этдим. Баъзида деярли камдан-кам ҳолларда, менга шундай қила олишим мумкиндай бўлиб туюларди.
Аёл индамай ўтирарди. Субҳидам салқинидан эти жунжикар экан, бола ҳақида ўйлади ва унинг очиқиб йиғлашини кута бошлади.Эркак эса қачонлардир ўзига ҳамда иккаласи ҳам орамизда бор деб, ишонган, бир неча ой давомида, у ҳақда ёниқ орзуларга ботиб юришган, бир-бирини алдамай, иштиёқ ва ишонч билан яшашга ундаган, уларга ҳозир етиб бўлмасдек туюлаётган бахт-саодат мулкининг шундоқ ёнгинасидан олиб ўтган, ҳомиласи бировдан эканини била туриб, ўлдим–куйдим қилган, ҳозир эса иккиси учун ҳам қадри қолмаган ўша ёниқ ҳиссиётни тирилтирадиган мўъжизани кутиб ҳамон жим қотиб турарди.
Ишчилар душанбадан бошлаб ишга киришди, улар шошилмасдан дарахтларни кесиб чиқдилар, кечқурун эса уларни бир томонга оғган, шалоқ, эскилигидан шалдираб қолган машинага юкладилар. Бир неча кундан кейин улар ёввойи гулларни ва ўтлоқдаги гуркираб ўсган бегона ўтларни ўришга киришдилар. Улар ҳеч қандай аниқ иш режимига амал қилмасдилар. Афтидан, улар куннинг узунлиги ва қисқалиги, эрта ёки кечлигидан қатъий назар бутун иш учун савдолашишганди. Ҳар ҳолда уларнинг шошилаётганини англаш қийин эди.
Эркак боғда бўлаётган ишлар ҳақида унга ҳеч нарса демасди. Ичиб ва чекиб, сўлғин алфозда жимгина ўтирарди. Ишчилар аввал оқ, сўнг кулранг бетон билан бутун боғни ва боққа қўшиб эркакнинг барча аянчли хотираларини ҳам кўмиб ташладилар.
Бир куни нонушта сўнгида эркак сигаретасини кулдонга босиб ўчирди-да, ҳамишагидек, юзидаги интиқом ва адоватни яширмай, худди ўз гапларининг мағзига фақат ўзи тушунадигандек, масхорамуз жилмайиб, аёлга қарамасдан чертиб-чертиб деди:
-Агар сен ерковларга кўз-қулоқ бўлиб турсанг, яхши бўларди. Айниқса, овқатланиш маҳали. Цемент ётқизиш негадир ҳеч олдинга силжимаяпти.
Бу пайтга келиб уч ишчи ерковларга айланганди. Улар бунда балиқ етиштириш мумкин эмаслигини аҳмоқ ҳам тушунадиган, атайлаб палапартиш тартиб берилган, бўлажак аквариум учун қалин ва улкан ойна келтиришганди.
-Яхши,-деди аёл. –Мен қария билан гаплашиб кўраман. Аввал боғ бўлган жойга ишни кузатиш учун бориб туражагимни айтаман.
-Қария билан?- тиржайди эркак.- У гапиришни билармикан? Менимча, у фақат қўллари ва қошлари билан буйруқ беради, шекилли.
Аёл ҳар куни эрталаб ва кечқурун цементдан қилинган майдонга тушар ва ниҳоятда беқарор иш соатларини назорат қилиб турарди. Эҳтимол,у ҳақда ҳам энди эркакка нисбатан интиқом ва адоватини яширгиси келмайди, деб айтиш мумкиндир. У қаддини тик тутганча, қаттиқ, текис цемент бўйлаб, энди буткул йўқотилган дарахтлар билан гулзор орасидаги айланма йўлларни ва сўқмоқларни ҳаёлан тасаввур қилганча, гоҳ ўнгга, гоҳ чапга бурилиб, ишчилар томон паришон қиёфада, секин ўтиб борди. Ишчиларга қараб туриб, баҳайбат аквариумнинг қанчалик катталашганини кўрди. Ҳаво етишмаётгандек тез-тез нафас ола бошлади; соат бешдан сўнг яна ёлғиз қолишини ўйлаб, ўзини неларгадир ҳозирлади; унинг кун тартиби мана шундай бемаъни кўникмалардан номаълум ва ғайритабиий нарсаларга ўз-ўзини ҳозирлашлардан иборат эди.
Олдинига ярим боғни қоплаб олган қудуқнинг беўхшов кўриниши, ернинг тубигача кириб борган зим-зиё туйнукдаги ғира-шира манзара уни ҳайратга солди. Шунинг ўзиёқ унга кифоя эди. Бироқ у қудуқнинг қаърида белигача яланғоч иккита ишчини кўриб қолди. Уларнинг биринчиси-йирик мушаклари таранг бўлиб тургани ўша-атиргул поясини чайнаб юрган ишчи эди: новча, қилтириқ, кўринишидан ивирсиқ, ҳали жуда ёш иккинчиси эса, одамда ўзига нисбатан ачиниш ва шафқат ҳиссини ҳамда пешонасидаги терни румолча билан артиб қўйиб, кўнглини чоғ қилиш истагини ўйғотар эди.
У бу ердан кетишни ва ёлғизлик қўйнида ўзини-ўзи қандай овутишни билмасди. Қария чекканча, кесилган дарахт танасида чўнқайиб, зўрға ўтирар ва аёлга лоқайдгина кўз ташлаб қўярди.
-Ишлаяптими? – сўради аёл шунчаки кўнгил учун.
-Ҳа, хоним, ишлаяпти. Фақат улар ҳар куни ва ҳар соатда ишлашлари керак. Шунинг учун мен бу ерда ўтирибман. Шунинг учун ва шунингдек бошқа ишларни режалаштириш учун. Бироқ мен ҳам худо эмасман. Ўзимда куч топган пайтлари уларга ёрдам бераман.
Ерковлар у билан саломлашиб, бошларини жимгина ва дўстона эгиб қўйишди. Улар бир оз бўлса ҳам дам олиш иштиёқида суҳбатбоп бирор баҳона топиш ва мунозара қилиш учун ўртага баъзи баъзида қандайдир таклифлар ташлаб туришарди. Аёл тириклай кўмилган боғда энди улар вайрон этадиган нарсанинг ўзи ҳам қолмаган ва ҳамиша поя чайнаб юрадиган, қалпоқли, тепса-тебранмас паҳлавон ҳамда ҳали жуда ёш, озғин, касалманд, очликдан қилтириқ бўлиб қолган иккинчи ерков билан тез-тез суҳбатлашиб турар эди. Қария эса суҳбатга аралашмас, ерга ўтирган ёки тик турган кўйи изма-из қўлбола тамакисини тортар ва шу ҳолатда кун бўйи ўтириши ҳам мумкин эди.
Худди бунинг аёл учун аҳамияти бордай, худди у тирик ва унинг бу ердалиги нимадир қилишга қодирдай, энди бутунлай ғойиб бўлган дарахтлар ва пайҳон қилинган ўтлоқнинг қачонлардир ҳақиқий бекаси бўлганини билишгандай, улар аёлнинг кўз ўнгида ғайрат билан ковлашар, ўлчашар, сўнг силлиқ қилиб сувашар эди. Аёл ўзига ярашмайдиган назокат ва илтифот билан уларга қандайдир бемаъни нарсалар ҳақида гапириб берар ва ўзининг дарду-аламини шу йўл билан ифодалар, бу эса муносабатларининг тобора самимийлашишига ёрдам берарди. Соат бешлардан сўнг ерковлар кетиб, ўзи ҳувиллаган сукунат қўйнида ёлғиз қолишдан қўрқиб, тинмай гапирар ва гаплари ҳеч қачон тугамасди. Уй синасин чакалаги билан ўралган эди. Гарчи таналарида ҳали ҳам аввалгидай ниҳолликнинг навқирон назокати барқ уриб турса ҳам бўталар сал бўлмаса уч метрлик дағал дарахтларга айланганди. Улар тиғиз қилиб экилган бўлса ҳам, бир иккинчисига дўстона суянганча шохлари бир-бирига чатишиб, баб-баровар гуриллаб ўсишганди.
Соат занги ерковларгача етиб боргандай кечқурун роппа-роса бешда иш вақти тугаганини билдириб, қария қўлини кўтарарди. Улар ўзларини иш қуролларини йиғиштириб, ҳаммасини кимсасиз, қоронғу саройга элтиб жойлашар, сўнг хайрлашиб жўнаб кетишарди. Худди булутга ҳам, ботаётган қуёшга ҳам кексаларга ҳурмат қандай бўлишини кўрсатиб қўйишмоқчидек қария олдинда, изидан қалпоқ кийган ҳўкиз сифат барваста, уларнинг орқасида букчайган қилтириқ йигит кетиб борарди. Учаласи ҳам эринчоқлик билан чекканларича зўрға судралиб боришарди. Юқори қаватда, очиқиб йиғлаётган беланчакдаги болага орқа ўгирганча, қачон кетишини аниқ билиб олиш учун аёл ерковларнинг изидан жимгина кузатиб турарди.
Ўн-ўн беш дақиқалар шу ҳолатда шундай қотиб турарди. Сўнг пастга, бир пайтлар ўзининг боғи бўлган жойга тушарди; йўқ-қилиб ташланган шох-ғовларни хаёлан айланиб ўтиб, токи синасин чакалагига етгунча, асфальтни бошмоғининг пошнаси билан атайлаб тиқиллатиб бораверарди. Умуман, у фақат ишчилар кириб чиқадиган ёки ҳеч қачон меҳмон оёғини босмаган панжарали эшикдан ташқарига чиқиши, машина йўқ пайтлари очиқ турадиган гараж эшигидан ичкарига кириши ҳам мумкин эди.
Сўнг ўзи ҳам ҳеч нарсага ишонмай, ҳеч нарсага умид қилмай, ўзини қуршаб турган ёлғизлик салтанатини парчинлаб ташлаш учун бу на бўтага ва на дарахтга ўхшайдиган синасин чакалагига қарши қонли ва аёвсиз жангга киришар эди. Нима учунлиги ва қандай нияти борлигини ўзи ҳам тўла англамай, шохлар ва тиканаклар орасидан чакалакзор ортидаги алланечук сирли дунё томон ўзига йўл очишни истарди. Гоҳ-гоҳида нафас ростлаш учун қўлларини ёзганча умидсизланиб тўхтаб қоларди. Бу жанг ҳамиша мағлубият билан тугар ва у афтини аянчли бужмайтириб ёки ўлганнинг кунидан жилмайиб бу мағлубиятни тан олар ва уни жон-жон деб қабул қиларди.
Тирналиб қолган қўлларини силаганча, яқинлашиб қолган ҳамда шиддатли ва сирли нарсалар ваъда қилаётган, поклиги ва беғуборлиги билан ўзининг гудак ўғлини эслатадиган баҳорни туғишга тайёрланаётган осмонга маҳлиё термулиб оқшомнинг ғира-ширасида изига қайтарди. У бирон тамадди тайёрлар, бола билан куймаланар, сўнг ҳар кунгидай, қўлига тушган биринчи китобни очиб қўйиб, иккита ором курсининг биттасига ўтирганча ёки симтўшакка чўзилганча, эркакни кута бошларди. Соатни кўзларида яширар ва илҳақ бўлиб кутиб ўтирарди.
Аммо эрининг қайтиши ҳар оқшом бир-бирининг такрорига ўхшар ва ўзгармас тартибга тушган эди. Октябр ойининг ўрталарида у шундай сўзларни ўқиганди: “…ўзингни оҳанграбо таскиннинг қучоғида ётгандек тасаввур қил, умидсизликдан, беҳуда ғазабдан, шаккокликдан ва нафратдан ўзингни сақла”. Эркак машинасини гаражга қўяр, цемент йўлакдан юриб келиб, юқорига кўтариларди. Ҳар куни шундай бўлар, унинг ёд бўлиб кетган сийқа жумлалари ҳеч ўзгармасди. У калитларни шилдиратганча хона бўйлаб юрар экан, куннинг оддий ёки қизиқарли воқеаларини ҳикоя қилар, кўпинча лоф урар, кичкина , озғин юзда косасидан отилиб чиққудай бўлиб, ўзига тикилиб турган кўзларни кўргач, бир зум каловланиб, тўхтаб қолар эди. Худди эгасидай маҳзуна ва изтиробли кўзларни…
Шу кечаси аёл эс-ҳушини йўқотиб қўйди; эркакдан жуда кўп ойлардан бери талаб қилмаган нарсани талаб қилди; уларга бахт ато этган, ёлғизликларини ва бу дунёнинг азобу-уқубатларини унитишга ёрдам берган ўша марҳаматли ва илоҳий нарсани. Тун чироғининг хира ва нимпушти ёруғида ниҳоят эркак кулимсираб, мамнун қиёфада ухлаб қолди. Аёл ухлашга ҳам ҳоли келмай, хотираларга ғарқ бўлганча узоқ жим ётди; ҳайратга ҳам тушмай, кўнглида ҳеч бир надомат ҳам сезмай, болалик пайтларида ям-яшил боғга шайдо бўлишдан ҳам ташқари, ҳозиргига қараганда бошқачароқ, ишончлироқ ва чинакамроқ бахтли бўлганини ҳис этди. Ҳозиргиси эса ўткинчи юпанчлару, чиройли бўёқлардан бошқа нарса эмас. Бутун уй бўйлаб, боланинг тонги йиғиси таралмагунча, у эркакнинг буни сезганини ва ўзини мана шу ягона ва азиз хотирадан ҳам жудо этмоқчи бўлганини ниҳоят англаб етди. Боғни чопиб ташлаб, энди атрофи қора, ёниб турган кўзларидаги тантанавор ва маънодор табассумини гоҳ яшириб, гоҳо ошкор қилиб, эркакнинг ўзига синовчан тикилиб қўйишларини кўз олдига келтирди. Одатдаги тонги шовқинлар бошланганда, аёл шифтга тикилганча “Биби Марям”нинг дастлабки оятларинни ичида ўзича такрорлаб ётарди. Бошқасини ўқий олмасди; бу ўлик сўзларга тоқат қилишга унинг сабри чидамасди. У ўзини ҳеч қачон алдашмаганини ҳис этди; болаликнинг ўзаро нифоқлари, ваҳима ва қўрқувлари, шубҳа ва васвасалари кўнглига бирин-кетин кириб келган пайтдаёқ у ҳаётнинг жўртага қилинган, одам ақли етмас чигалликлардан, қўрқўв, ва хиёнатдан, ёлғону-яшиқ уйдирмалардан иборат эканлигини англаганди.
Шу билан бирга у болаликнинг сўнги кунларида, балоғат дунёсига кириш арафасида орзу ва ишонч самараси бўлиб, қалбига кириб келган алдов ҳиссини ҳатто ҳозир ҳам худди кечагидай яққол эслар эди. Агар ўша пайтлардаёқ унинг хоҳишини инобатга олишганда, ўзини бу мудҳиш дунёга келтирган қандайдир жуфтнинг ( ота-онасининг, ўшанда ҳам ва ундан кейин ҳам) тўшакда оний фароғат учун бир лаҳзалик, бир онлик ёки кундалик кўникма бўлиб қолган қовушишни у ҳеч қачон хоҳламаган, ўзини туғилишларини ҳеч қачон истамаган бўларди. Бахтга қарши яшашга ва итоат этишга мажбур бўлган бу ҳаётга розимисан, деб, олдиндан ҳеч ким ундан сўрамаган эди. Сўрашганларда ҳам оғиздан чиққан илк саволданоқ у иккаласи ҳам бир хил даҳшатли бўлган ейиш-ичиш, ўлим ҳамда бегона кишилар қалбига йўл топадиган ва апоқ-чапоқ қилиб юборадиган сўз эҳтиёжини ҳеч иккиланмай рад этган бўлар эди.
-Йўқ,-деди эркак аёл ошхонадан нонушта олиб чиққанда. – Менделга қарши ҳеч нарса қилмоқчи эмасман. Ҳатто унга ёрдам бериш ниятим ҳам бор.
У ишга эмас, худди қандайдир тантанага бораётгандай жуда ораста кийинган эди. Эркакнинг энидаги янги костюм, қордай оппоқ кўйлак, оҳорли бўйинбоғни кўриб, аёл неларнидир эслаш ва ўз хотираларига ишониш учун бир зум қотиб қолди. Эркак унаштириш кечасида худди шундай кийимда пайдо бўлганди. Эркакка нисбатан кўнглида туғилаётган адоватли ўйлари ва чеккан мусибатларини ҳам унутиб, ҳатто ишонгиси келмаётган ўша бахтли даврларнинг хотираларидан маст бўлиб қолган аёл у ёқдан бу ёққа бесару-пой юра бошлади.
Эркак бир бурда нонни қайлага ботирди-ю, тарелкани суриб қўйди- агар унга шундай туюлмаган бўлса аёл стол устидан ўзига тикилиб турган кўзларда синовчан ва ҳижолат аралаш порлаб кетган бир пайтлардагидек навқирон нигоҳни кўриб қолди.
-Мен Менделнинг чекига имзо чекаман. Ёки сенга совға қилишим мумкин. Шундай, бошқача бўлиши мумкин эмас, бу ҳал қилиниши керак бўлган масала. Шўр пешона, у. Аёлга бир оз кутишга тўғри келди. Сўнг у ўзини плитадан нари олиб, озғин эркакнинг қаршисига ўтирди. Ва ҳеч нарсани ўйламай, унинг кетишини тоқат билан кута бошлади.
Йўлда узоқлашиб кетаётган машина товушининг қандай сўнишини бир зум, тинглаб турди-да, юқорига, ётоққа кўтарилди ва дастаси садаф қопланган яроқсиз, кичкина тўппончага бирдан кўзи тушди; у қўлига олмай тўппончани бир дам кўздан кечирмоқчи бўлди.У ерда, дераза ортида эса баҳор ҳорғин қадамлар билан кезиб юрган бўлса ҳам ёздан ҳали ҳеч қандай дарак йўқ эди, кунларни эса майда икир-чикирлар билан тўхтатиб бўлмасди ва ҳеч ким буни истамасди ҳам. Шом пайти қўлларини қип-қизил қонга бўяган бўталар билан бўлган одатдаги жангдан сўнг, аёл ҳуштак чалиб, қушларни ҳайдар экан, ўзининг қоқсуяк эри ҳам Мендель билан бирга энди бир умр ғойиб бўлганини англади. Эҳтимол, улар бу олам саҳнасида аслида ҳеч қачон мавжуд ҳам бўлишмагандир. Бола юқори қаватда қолган эди, бироқ у ҳам аёлнинг ёлғизлигини ҳеч бир енгиллата олмасди. Аёл Мендель билан ҳеч қачон бирга бўлмаганди; у билан ҳеч қандай таниш эмас эди, унинг мушакдор, паҳлавон жусса елкасини ҳеч қачон кўрмаганди; унинг тутган жойидан кесадиган феълини билмас эди, босган қадами бахтиёрлик бўлган беташвиш, хушон-хандон дориломон ҳаётидан ҳам бехабар эди. Пешонасидаги тирналган жойдан оқаётган бир томчи қон унинг бурни узра, оҳиста оқиб тушарди.
Бола тинимсиз биғиллай бошлагач, олдига чиқишга тўғри келди. Қария хотиржам, қимилламай худди ўзи ўтирган тош ўтирғичнинг бир қисмидай қотиб ўтирарди. Икки ерков қудуқ тубига кириб кетишган эди. У юқорида болани юпатгач, бирдан эрининг полда ғижимланиб ётган костюмини кўриб қолди. У шошиб чўнтакларини ковлаштира бошлади; Рақамлар билан тўлдирилган қоғоз, танга-чақа қандайдир ҳужжат ва ниҳоят хат топиб олди.
Хат аёл қўли билан дона-дона, чиройли ёзилган ва икки варақдан ошмас, сирли тарзда, Масам деб имзо қўйилган эди. Бироқ ёзувчиси ақлли ва макрли эканини билдириб турган хатнинг мазмунидан енгилтаклик, қасамхўрлик ва илмоқли киноялар уфуриб турарди. Ҳаммаси тушунарли эди. “Афтидан жуда ёш бўлса керак,- деб ўйлади аёл ранжсиз ва рашксиз,- бир пайтлар мен ҳам унга худди шундай қилиб ёзган эдим.” Чўнтакдан ҳеч қандай сурат топилмади.
“Масам” сўзининг тагига эркак қизил сиёҳ билан “Унинг ёши ўн еттида бўлади, ҳали бу қўшиқ ва умид сўнмас экан, у мен билан бирга бўлиши учун, ер ости ва ер устида қип-ялонғоч кезиб юради”-деб ёзиб қўйган эди.
Аёл ўзида рашк тўйғусини ҳис этмади, эридан нафратланмади; балким бу ҳам ҳаёт каби қандайдир тушунмовчиликдир ёки у билан сичқон-мушук ўйнаётган дунёнинг навбатдаги бешафқат ҳазилидир. Бир неча ҳафта улар яна ҳамишагидай яшайверишди. Бироқ эркак ундаги ўзгаришни англамаслиги, бу барча-кечириб юборишлару, зўрма-зўраки жилмайишлар ўзидан тобора узоқлашиб бораётган қалбнинг хусуматли адовати сўнгги ғалаёни эканлигини сезмаслиги мумкин эмас эди.
Улар сўзларни талаффуз қилишарди-ю, бироқ моҳиятан энди гаплашмасди. Аёл баъзи-баъзида эркакнинг кўзларида чақнаб кетадиган тавба-тазарру ва илтижо учқунларини энди кўришни истамасди. “У худди кўп ойлар олдин ўлиб кетгандай; биз ҳеч қачон бир-биримизни билмагандай; худди у энди ёнимда йўқдай, менга ҳаммаси барибир.” Улардан биронтаси ҳам энди ҳеч нарсага умид қилмас ва ораларида умид қиладиган нарсанинг ўзи ҳам қолмаган эди. Сўзлар тилга бўйсунмас, нигоҳлар бир-биридан қочарди. Эркак гоҳ сигаретани, гоҳ кулдонни қўлида айлантирарди, аёл эса нонга ёғ ва қайла сурарди.
Эркак ярим кечаси қайтганда, аёл китобни бир чеккага қўйиб, ўзини ухлаганга солар ёки боғдаги иш, ёмон ювилган кўйлак, озиқ-овқатнинг нархи ва бола ҳақида гаплашиб ўтирарди. Эркак савол ҳам бермай, лоқайдгина тинглар, ўзининг эса унга айтадиган гапи йўқ эди. Сўнг шкафдан ичимлик олар, токи тонггача, шунчаки, китоб варақлаб, бир ўзи ичиб ўтирарди.
Аёл осойишта ёз тунларининг бирида ухлаб ётган эркакнинг қиррадор елкасини, сочлари элбурутдан оқариб ва сийраклашиб жўнаган миёнасини зимдан кўздан кечира бошлади. Шунда у орадаги гиналарни унутгиси, ғуссалар эзиб ташлаган эрига ачингиси келди. Энди кечалари қайтганда эркак овқатланмасди ҳам. Шкафнинг олдига бориб, туни билан, токи тонгача ичиб ўтирарди.
Кароватга чўзиларкан, қандайдир бегона товушда , аёлга ҳам, шифтга ҳам қарамай ўзи ўйлаб топган кулгули одамларнинг турли фазилатларини ёки турли вазиятларда пайдо бўлган қувноқ ва олди-қочди воқеаларни ҳикоя қилишга тушарди. Эркак ишдан жуда эрта қайтиб, китоб ўқишга ҳам, ечинишга ҳам ҳафсаласи келмай, гапиришдан олдин унга жилмайганча, хушомадона тикилиб-тикилиб қўйган қайсидир оқшом ҳаммаси аниқ бўлган эди. “У вақтнинг тезроқ ўтишини хоҳлаяпти. Ҳозир ҳеч қачон содир бўлмаган бирон воқеани ҳикоя қилади ва қанча хоҳласа шунча чўзаверади. Бу ҳаётга биз билан бирга кириб келган, қандайдир бемаъни сафсата бўлади, бу ёлғон-яшиқлар, уйдирмалар бизнинг бутун умримизни ташкил қилади” Эркак сўтадан тайёрланган қадаҳ келтирди ва биттасини, тўлдириб аёлга узатди. У ўзоқ йиллардан бери аёл қўлига қадаҳ ушламаганини биларди. Аёл у келгунча ҳали ўринга ётишга улгурмаган ва эркак уни ҳобхонанинг бир устида кенг ором курсисида китобдаги “Ўзининг оҳанрабо таскиннинг қучоғида ётгандек тасаввур қил, умидсизликдан, беҳуда ғазабдан, шаккокликдан ва нафратдан ўзининг сақла”-деган ёд бўлиб кетган сўзларни қайта-қайта пичирлаб ўқиб ўтирган ҳолда топган эди.
Эркак унинг қаршисига ўтириб, кундалик хабарларни бош силкиб, индамай эшитди. Сўнг орага яна қаттол сукунат чўккач, у мутлақо бошқа нарса ҳақида гапира бошлади:
-Анави қария, пулни қарсиллатиб санаб олади-ю, кун узоғи ишчиларни кузатиб ўтиришдан бошқа нарсани билмайди. У бир йилча семинарийда ўқиган, бир неча ой архетектурадан таълим олган, ҳатто Римга ҳам борганман дейди. Шўрлик, қайси пулига борди экан? Қачонлигини аниқ билмайман, ҳар қалай, бир неча йиллардан сўнг у яна шу жойларда, шаҳарда яна пайдо бўлишига аминман. Албатта, руҳонийлар жуббасида. Ўқувсиз бўлса ҳам кети-қуйруғи йўқ чалкаш нарсаларни тўқиб юради. Нима учунлиги номаълум, бироқ у икки кеча-ю кундуз семенарийда яшаш бахтига мушарраф бўлган экан. У ибодатхона қурилишига ҳам ўз ҳиссасини қўшган эмиш. Телбаликка ўхшайдиган қайсарлиги билан ўша ерда ҳам ўзини-ўзи кўрсатибди: Лойиҳага бўёқ тўкиб юборибди. У барча ҳаражатни ўз бўйнига олган ва шахсан ўзи керакли пулни йиғиб беришга ваъда берган бўлса ҳам охир-оқибатда унинг яна ковушини тўғрилаб қўйишган.
Афтидан, у худди шу даврда руҳонийча кийиниб, ҳар эшикни тиққиллатиб, садақа сўраб юрган. Ўзи учун эмас, ибодатхона учун. Ўзининг сийқа ҳикматларига ва бошига кулфат тушганлар ҳақидаги узуқ-юлуқ ҳикояларга одамларни ишонтирмоқчи бўлган. Йиғилган пулларнинг бир тийинини ҳам ишлатмай, суд палатасига топширишга унинг ақли етган, албатта, шундай қилиб, ҳақиқий руҳонийлар ишига ҳалақит бергани учун иш жазоланган. Жарима ва бир неча кунлик авахта билан чегараланган. Кейин ҳеч ким унинг бемалол уй қураверишини таъқиқлай олмаган. У бизни бу ерда, Вилья-Петрусда ўраб турган, шунчалик кўп ва ақл бовар қилмас даражада баланд биноларнинг томини ёпишда бевосита иштирок этганки, беихтиёр уни, эҳтиром билан “бинокор” деб атай бошлашган. Кўплар эса унга, “сеньор архитектор” деб ҳам мурожаат қилишаркан. Билмадим, буларнинг қайси бири ҳақиқат, қайси бири уйдирма? Дарвоқе аниқлаб ўтиришга кимнинг вақти бор.
-Агар ҳаммаси ҳақиқат бўлсачи,-пичирлади аёл қадаҳнинг устидан унга тикилар экан.
-Шундай ҳам бўлиш мумкин ёки аксинча; бу-бизнинг ишимиз эмас.
Аёл яна тўшакка чўзилди. У яшаётган ва ҳаётнинг тушуниб бўлмас удумларига кўр-курона амал қилаётган ёки бу удумларга бир неча асрлардан буён амал қилиб келган ҳамда учрашганда сукут сақлашдан нарига ўтмасликни қатъий қонун қилиб қўйган кимлардир тўғрисида ўйларди.
Эркакми, аёлми-фарқи йўқ. Барваста ерковни ва яна кимнидир кўз олдига келтирди, ўзининг ранжу-аламлари ҳақида ўйлади.
-Қария ҳали… бажарар экан…,-деб гап бошлади яна эркак; бироқ шу пайти телефон жиринглади, у сергакланиб шошиб ўрнидан турдида шаҳдам ва чаққон қадамлар билан даҳлизга қараб жўнади. У қоронғу даҳлизда телефонда ким биландир тез-тез гаплашди. Ва хонага норози, ҳатто аччиқланган қиёфада кириб келди.
-Бу Монтеро, идорадан. Кирим-чиқимни кузатиб туриши учун қолганди. Энди , айтишича, у ерда нимадир жойда эмас ва ҳозир мен билан учрашиши жуда зарур эмиш. Агар сен қаршилик қилмасанг …
Эркак тўқиб-бичиб гапирар экан, учрашув пайтини келишадиган телефон қўрғироғини эркак билан бирга кутиш учунгина тинглаб ўтирган қария ҳақидаги бемаъни ҳикоянинг нима учун зарурлигини бошидаёқ сезганини эсламаслик ва яна ўша ясама ифодани кўрмаслик учун эркакнинг юзига аёл ҳатто қарамади ҳам.
-Мас, Ам,-дея пчирлади аёл шикаста жилмайиб ва кўнглини қуюндек қамраб олаётган хўрсиниқ ва аламларидан дарди-дунёси қоронғу бўлиб. У қадаҳни бир кўтаришда ичиб юборди, ўрнидан туриб, яна бир шиша келтирди ва тўшак ёнидаги столча қўйди.
Эркак ўзини тушунмаган қилиб кўрсатди, аслида у тушунишни ҳам, жавоб беришни ҳам истамас эди.
-Мабодо сен агар менинг қолишимни истасанг…,-давом этди эркак.
Аёл деразадан оҳиста ҳилпираётган дарпардалардан кўзларини узмай, яна кулимсиради.
-Йўқ,-шартта гапини бўлди у. Сўнг қадаҳни қайтадан тўлдириб, олдинга сал эгилди-да, қўлларини ҳеч ерга суямай бир томчи ҳам қолдирмасдан, охиригача ичиб юборди. Эркак бир мунча вақт жим ва ҳаракатсиз қотиб турди. Сўнг пальто ва шляпасини олиш учун даҳлизга қайтди. Аёл сукунат ва ёлғизлик қўйнида ўзини деярли бахтли ҳис қилиб, кетиб бораётган машина овозининг ўчишини хотиржам кутиб турди; сўнг сархуш бошини қувноқлик билан орқага силтади-да қадаҳга яна коньяк қўйди. Бу истак қудуқнинг тубида ҳеч бир зўриқишсиз, бир маромда ишлаётган, бесунақай оппоқ қўллари билан ерковлаётган барваста ерковнинг яланғоч гавдасини кўрган пайтдаёқ пайдо бўлганини тан олгиси келмаса-да, у энди шундай бўлиши кераклиги-га ишонар ва энди бу йўлдан қочиб қутулолмаслигини англарди. Бироқ шундай бўлса ҳам, у ўзини шубҳалардан халос қилолмас, буни ўзи танлаганига, ўзини ишонтира олмас, назарида кимдир ёки нимадир бу йўлни ўзи учун олдиндан белгилаб, муқаррар қилиб қўйгандек эди. Ҳаммаси жуда осон кўчди; шундай бўлишини у олдиндан биларди. Барваста ер остидан чиқиб, хурмачадаги сувдан ичиш ва ювиниш учун шланга излаб, олдига келмагунча, у ерковни боғда, боғнинг қолдиғида кутиб ўтирарди. Аёл унга қўлини силкитди ва шланг келтириб берди. Гараж ёнида у ерковга қандайдир беъмани саволлар берди. Улар бир-бирига қарашмасди. Аёл ундан бу ерда яна гуллар, ўт-ўланлар, бўталар, майса ва умуман қандайдир яшил, сўлим нарсалар ўстириши мумкинми, дея сўради. Эркак энгашганча, исқирт, яғир қўллари билан аёл кўрсатган қумлоқ ердан бир ҳовуч тупроқ олди.
-Мумкин,-деди у қаддини ростларкан. -Бунинг учун иштиёқ, сабру тоқат ва яна тер тўкиш керак.
Аёл унинг жавобини ҳам эшитмай, орқасидан келиб, қўлларини ушлади ва таҳдидли хўмрайиб турган осмонга тикилганча, амирона оҳангда, шошиб шивирлади.
-Ҳамма кетиб бўлгач… ҳеч ким ҳеч нарсани билмаслиги шарт. Қасам ичасанми?
Синовчан ва андак гумонсираган қиёфада эркак ҳеч нарса сўрамай ҳам, қўлини пичоқдек бўғзида айлантириб, гунг товушда рози бўлди.
-Соат олтида кел, кўча эшикдан кирасан.
Барваста хайрлашмай айиқ юриш билан гавдасини у ёқдан, бу ёққа, лапанглатганча, имиллаб нари кетди. Қария соат беш бўлганлигини билдирувчи қўнғироқни эшитгач, ишни тугатишга буйруқ берди. Шу оқшом у синасинларни ўз ҳолига қўйди; шошилмай худди ойпарастлардай иккиланаётганини ҳам, афсусланаётганини англамай, меровланиб зиналардан зўрға чиқиб-тушди, бола билан машғул бўлди. Сўнг деразадан йўлга қараганча, аста-секин қорайиб бораётган осмонни кузатиб ўтирди. «Мен ақлдан озаяпман ёки аллақачон озиб бўлганман ва шу ҳолимча яшаб келганман. Бу эса менга ёқаяпти»,-деб такрорларди у . Билинар-билинмас, хушбахт, зафарли табассум билан. Бу машъум ҳодисани қаерда амалга оширилиши ва оқибати нима бўлиши тўғрисида ўйламади ҳам. У бир лаҳза алдоқчи орзулар ва саркашлик билан ўтган олис ва сирли болалик дунёсини эслади. Ерков дарвоза олдига роппа-роса олтида келди. Унинг қулоғида пояси чайналган гул осилиб турарди. Аёл унинг боғни буғиб ётган бетон йўлак бўйлаб қандай лапанглаб юриб келаётганини кўриб турарди. Барваста каловланиб тўхтади; аёл югурганча, пастга отилди- унинг зиналарни ноғара қилиб чалган пошналари тагидан атрофга умидсизлик садолари таралди. Улкан гавдага деярли урилиб тўхтар экан, унинг олдида муштдайгина бўлиб қолди.
Ерковдан бадбўй тер ҳиди анқирди. Аёл унинг ёниб турган кўзларидан анқовлик ва ҳадик аломатларини ўқиди.
У бир лаҳза жунбушга келиб, оёқ учларида турганча, ўпишиш учун лабларини яқинлаштирди. Эркак нафаси қайтаётгандек бошини чапга бурди.
-Анави ерда сарой бор,-деди у.
Аёл эркалангандек жимжигина силкиниб-силкиниб кулди. Худди синасин чакалаги билан хайрлашув пайтидагидай, эркакка хотиржам тикилди. Сўнг унинг қўлларига осилди.
-Йўқ, саройда эмас, -у мулойим товушда эътироз билдирди. -У ер жуда ифлос, жуда ноқулай ёки юқорида, ёки ҳеч қаерда. -Ва эркакни сўқирдек хобхонага қараб етаклаб жўнади, зинадан деярли тортиб чиқарди.
Бола ухлаб ётарди. Ётоқда ўзгармас ва забт этиб бўлмас қандайдир сирли куч ҳукмрон эди. Кенг гулоби кароват, кўримсиз жиҳозлар, ичимликлар турган жавон, туғдек ҳилпираётган дарпарда, таниш безаклар, гул туваклар; суратлар ва қандиллар осонликча асир тушгиси келмаётган қўшиндек саф тортиб туришарди.
Гаранг ва ўз хонасида бегонадек бўлиб қолган аёлнинг қулоғига эркакнинг об-ҳаво, боғ ва ҳосил ҳақида гаплари деярли кирмасди ҳам. Эркак иккинчи қадаҳни ҳам ичиб бўлгач, аёл уни кравотга етаклаб борди ва навбатдаги буйруқни берди. Аёл қачонлардир бўлса ҳам тирик эркакнинг яланғоч, хирсдан ўзини йўқотиб қўйган ва жазавали қиёфада, ўзининг бир имосига зор бўлиб туришини тасаввур қилолмаган эди. У яна вақт харсанглари остида кўринмай кетган хоҳиш иштиёқ, ноз ва эркалик, шўхлик ва жўшқинлик туйғуларини қайтадан ҳис эта бошлади. Энди ўзига ерковнинг қандай яқинлашаётганини кузатиб ётар экан. Бу одамнинг жисмоний устунлигига ҳамда аёлни ўзларига қарам қилиб яратган эркак зотининг ибтидосига, бемаъни икир-чикирларга ўралашиб, аёл эҳтиёжини менсимайдиган барча-барчага нисбатан кўнгли нафрат ва озор билан тўлди.
У жасорат кўрсатди: эркакни унинг ўзи шунга ундади. Ва мана энди ерков сассиз ва итоаткор ҳолда унга муштоқ бўлиб турибди.
Бироқ ерков биринчи уринишда ҳам, иккинчи уринишда ҳам, ҳеч нарсага эриша олмади. Аслида ҳам ўзгартиб ва тузатиб бўлмас даражада иккаласи бошқа-бошқа дунё учун яралган эди. Бўғзига аччиқ нарса тиқилгандай эркак қаҳрдан тўлғониб, уни силтаб ташлади.
-Ҳамма вақт шундай. Ҳамиша шундай бўлади, -деб инграб юборди тушкун оҳангда эркаклик ғурурини ҳам эсдан чиқариб.
Улар биғиллай бошлаган бола йиғисини эшитдилар. Сўзсиз ва ҳеч бир қийналмай у эркакни қайта кийинтиришга муваффақ бўлди, қандайдир ёлғон ваъда билан юпатди, қирилмаган чаккаларини силади.
-Бошқа пайт, -дея шивирлади у, ҳам хайрлашиш, ҳам тасалли ўрнига.
Эркак ўзининг навбатдаги мавридсиз мағлубиятини унутишга ва ғазабини босишга ҳаракат қилиб, афтидан яна гул поясини чайнаганча қоронғулик қаърида ғойиб бўлди. (Ҳикоя қилувчи ровийнинг имконияти шунга етадики, унга вазиятга қараб, ҳамма нарсанинг ўз ўрнини топиб беришгагина рухсат этилади, холос. Балки у ҳар субҳи-содиқда туш аралаш бу аёлнинг руёбдай исмини беҳуда такрорлар. Эҳтимол у, ечимни ялиниб, ёлвориб ундириб олар ва унга сабр зиндонидан чиқишга изн берилар: ғафлат уйқусидан уйғониб, бу шикаста ҳасрату кўз ёшларни, нафратини ҳамда бу барча ярамасликларни қоғоз юзидан буткул артиб ташлар). Эҳтимол, бу эртасига содир бўлар. Эҳтимол, ҳар қандай зоҳирий ифодадан ҳоли, қотма юзи ўзига қараганда яна ҳам кексароқ кўринадиган қария яна бир қанча вақт сабр тоқат қилар. Майли, токи ҳафтанинг ўртасигача, деб, ҳисоблай қоламиз. У токи аёлнинг йўргакни торга осиб, уй ва сарой орасида қачонлардир боғ бўлган жойда ўзича санқиб юрганини кўргунча кутар… Қария наридан-бери қилиб қўлда ўралган тамакини ҳузур қилиб сўриб ўтирарди; аёлни кўриб ўрнидан туришдан олдин аччиқланган оҳангда ишчиларга қарата тўнғиллади:
-Бизга икки ҳафтани олдиндан тўлашармикин, шуни жуда билгим келаяпти.
У секингина хўрсиниб, ялпайиб ўтирган харсангдан сирғалиб тушди ва оқсоқланганча аёлга қараб шошилмай кела бошлади. У сўни-сунбатига қараб туриб бошқа пайтларга қараганда яна ҳам кўпроқ ёш қизчага ўхшаб қолган, кўзлари ҳар қандай умид ва ишончдан маҳрум бу аёлнинг ўзига қилинадиган илтифотдан ҳамда атрофдаги илтифотсиз оламдан худди ўзидек йироқ ва ёлғиз эканини англади. Семинарист-архитектор унга меҳрибонлик билан шафқат ва мурувват тўла кўзларини тикди.
-Менга қаранг, сеньора, -деди у. – Менга жавоб беришингиз шарт эмас. Сизга сўз ҳам ортиқча кўринади.
У машаққат билан иштонининг чўнтагидан эндигина очилган, пойлари синиб қолган бир даста энди очилаётган атиргул чиқарди. Аёл уларни авайлаб ҳовучига олди ва нам латтага ўраб, жимгина кутиб турди. Бу марта унинг кўнглида ҳеч қандай шубҳа пайдо бўлмади: аксинча, қариянинг кулиб турган ҳорғин кўзлари унинг ҳозирги ҳаётига ҳам, унинг ўзига ҳам ҳеч бир алоқаси йўқ, сал олдин пайдо бўлган йиғлаш истагини тўсатдан тарқатиб юборган эди. У миннатдорчилик ҳам билдириб ўтирмади.
-Менга қаранг, қизим,- деди яна қария. -Бу гуллар унутиш ҳамда кечириш учун. Улар бир-бирини тақозо қилади. Ҳечқиси йўқ, бизнинг ўзимиз ҳам баъзан нима ҳақида гаплашаётганимизни билишни унчалик истамаймиз. Қачон гуллар сўлиса, уларни ташлаб юбориш керак, мен, биз истаймизми, йўқми, ҳаммамиз бир-биримизга ҳамрдард ва биродарларимиз, деб ўйлайман. Гарчи сиз бошқаларга қўшилмай яшасангиз ҳам мен ҳақимда кўп гапиришган бўлса керак. Бироқ мен ақлдан озган эмасман. Сабр қиламан ва кутаман.
У бошини эгди ва хайрлашиб, нари кетди. Ўз маърузасидан толиқиб қолиб, оқшом оромини бузиб, қўнғироқ беш марта занг ургунча, у қулоғини динг қилиб, кутиб ўтирди.
-Кетдик, -деди у ерковларга. -Кўриниб турибди, олдиндан тўлашмайди.
На муштоқликка, на йўқ нарсага кўз тикишга ўхшаган яна бир неча кеча ўтди. Ва ниҳоят ўқишдан чарчаб, ётиш истагида турганда, аёл гараж ёнида машина товушини, сўнг зина бўйлаб, кўтарилаётган ўйноқи ҳуштакни эшитди. Орадан ўтган шунча воқеадан худди бехабардай ва ҳеч нарсага шубҳа қилмай, эркак «The Man L Love1»ни куйларди.
Аёл саломлашгандай, афтини бужмайтириб эркакка тикилди ва у келтирган қадаҳни индамай олди.
-Сен врачга бордингми? -сўради у. -Ахир сен сўз берган эдинг-ку? Ёки яна қуруқ қасаммиди??
Эркак аёлнинг юзига қарамай ҳам негадир жилмайди, у афтидан нимадир қилиб аёлнинг кўнглини олгиси келарди.
-Ҳа, бордим. Айтарли ҳеч нарса йўқ. Ўзинг бир тасаввур қил. Чўпдек озғин эркак ҳўкиздай семиз ва илтифотли докторнинг қаршисида қип-ялонғоч турибди. Ҳамишагидай рентгенга туш, текшир-текшир ва ҳоказо. Унчалик жон койитиб ювилмаган оқ халатли семиз киши ўзининг болғачасига ҳам, статископига ҳам ёзганларига ҳам ишонгиси келмади. Йўқ, бу ерда улар тушуна оладиган ёки даволайдиган ҳеч нарса йўқ.
Аёл ўз хоҳиши билан биринчи марта эркакка яна битта тўла қадаҳни охиригача ичишга розилик берди. Сўнг бармоқларини бир-бирига ишқаган заҳоти қўлида сигарета пайдо бўлди. У йўталмаслик учун мускулларини таранг қилиб, кулимсираб турди, эркак унга ҳайрат ила, деярли хушбахт бўлиб тикилди. У аёлнинг ёнига келиб, каравотга ўтирмоқчи бўлди, бироқ аёл унинг чолларга хос эркалашидан ўзини олиб қочиш учун кўрпа остидан пастга сирғалиб тушди. Ярим бўлиб қолган сигарета ҳамон тутарди, у эса чекар, ўзини хушёр тутиб турарди.
Сўнг эркакнинг елкасига бош қўйганча, ногоҳон:
-Сен нима учун менга уйланган эдинг, -деб сўради. Эркак унинг чўпдай бўлиб қолган гавдасига, энсасига ёйилиб тушган сочларига кўз югуртириб чиқди-да, кейин оромкурси ва столча турган жойга қайтди. Шиддат ва қатъият билан яна битта қадаҳни кўтарди, яна битта сигаретани тутатди. Аёлнинг саволи бир неча йил кечикиб берилганди; бу савол вақт ажинлари орасида кўринмай қолган ва деворга ёпишиб қолган чирмовуқ каби ҳар томонга бетартиб ёйилиб кетганди. Бироқ вақтдан ютиш керак эди. Чунки гарчи улар ҳеч қачон бунга гувоҳ бўлишмаган, гарчи уларга ҳеч қачон ўзини намоён қилмаган бўлса ҳам аёл ўзининг эрига, қоқ суяк эркакка қараганда ақллироқ ва бахтсизроқ эди.
-Сенда пул йўқ эди, демак бунинг учун эмас, – деб ҳазилга олди эркак. Пул ҳаётимизга кейинчалик менинг ҳеч бир гуноҳимсиз кириб келган; сенинг марҳум онанг ва марҳум акангдан…
-Мен бу ҳақда аллақачон ўйлаб кўрганман. Ўлимни ҳеч ким олдиндан башорат қилолмайди. Шунинг учун, пул сени қизиқтирмаган. Энг ёмони- бунақа нарсалар сени эмасм, мени кўпроқ қизиқтирган. Шундай бўлса ҳам қайтараман: сен нима учун менга уйлангандинг.
Эркак бошини маъқуллагандай чайқаб индамай чекар ва қонсиз лабларини қадаҳга босиб турарди.
-Бор-йўғи шуми?! -сўради у ниҳоят. Унинг қалби ҳозир турли гумон ва бу ожиз аёлга нисбатан шафқат туйғуси билан тўлган ҳамда бироз чўчиб ҳам турарди.
-Шу, албатта, – аёл каравотдан туриб ўтирди ва эркакнинг тунд ва қаҳрли юзи яна ҳам оқариб кетганини кўрди.
– Ҳар қалай, сенинг Менделдан бола кутаётганинг учун эмас эди. Менда яқинларимга ёрдам бериш ва унинг учун азият чекиш истаги ҳеч қачон бўлмаган. У пайтлар ҳаммаси жуда содда эди. Мен сени севар эдим, севиб қолган эдим. Ва бу ҳақиқий муҳаббат эди.
-Сўнг у ғойиб бўлди, – аёл каравотда ўтирганча, деярли қичқириб юборди. Бироқ бу гапларнинг оҳангида шафқатсиз савол аломати бор эди.
-Ҳаддан ташқари айёрлик, шумлик ва хиёнат туфайли. Ҳа, ғойиб бўлди; унга бир ҳафта зарурмиди, бир ойлик ёки ўша соатнинг ўзидаёқ сездирмай бизни ўз ҳолимизга ташлаб кетишни маъқул кўрдими, буни аниқ билмайман. Буни ҳозир тушунтириб бериш қийин. Ҳатто мени ҳамма нарсани билади ва тушунади деб ҳисоблаш ҳам. Айниқса, бу ерда қачонлардир Петрус қурган ва сен ўсиб-улғайган ёввойи қўриқхонада. Қорнингда бола борми ёки йўқми сенга барибир эди. Ҳаммага изтироб илтижо ва илинж билан тикиладиган деярли жувонга айланган қизни кўрганингда, энди бирор нарсани ўзгартиришга қурбинг етмаслигини англайсан. Сочинг сийраклашади, тишинг тушади. Энг муҳими, ўша пайтдаёқ сенга нисбатан менинг кўнглимда ўз-ўзимдан илтифот туғилганини тан олиш керак, энди эса мен бу туйғудан тобора маҳрум бўлиб бораяпман. Эҳтимол, менинг уйланишим сенга қилинган сўнгги ҳақиқий илтифотдир.
Аёл сабр-тоқат билан гапнинг давомини кутарди; бироқ у беҳуда кутган эди. Ниҳоят у ўрнидан турди, елкасига халат ташлаб эркакка қарама-қарши ўтирди.
-Шундайми? – сўради у,- Шундайлигига имонинг комилми? Сендан ёлвориб сўрайман. Агар хоҳласанг, оёғингга бош қўяман… Ўзимизча ҳар биримиз ҳар томонга тортқилаётган, босиб янчаётган, мана шу увоққина ўтмиш ҳаққи, умримиздан жуда кам жой олган ва иложи борича у ердан бир-биримизнинг сиқиб, тепиб, суриб чиқармоқчи бўлаётган… мана шу ўтмиш ҳаққи…
Эркак сигаретасини гезарган лаблари орасига қисганча аёл томон буриларкан, умуртқа суяклари қарсиллаб кетди. Аёл эркакнинг мурданикидай қонсиз юзига одат тусига кирган хотиржамлик билан руҳсиз тикилди.
-Бўлдими? -кулимсиради эркак. -Атиги шуми?- деди у қадаҳни кўтариб туриб, мурожаат қиларкан; унинг тахминича ютилиши керак бўлган вақт ўтиб бўлган эди. -Бўлдими? Сен, афтидан, тушунмаётганга ўхшайсан. Мен бошқа қиз тўғрисида гапирдим, шекилли.
-Мен тўғримда.
-Бошқа қиз тўғрисида, -ўжарлик билан қайтарди эркак.
Сўзларни ва оҳангни атайлаб чертиб-чертиб гапирди.
(Пастини ишлов бериш ва китоб билан солиштириш керак)
Унинг кайфи ошиб қолганди, шу сабабли ҳар қандай қўполликка тайёр эди. Ҳар қалай, эркакни асабийлашишга мажбур қилолгани учун аёл беихтиёр жилмайиб қўйди.
-Бу мен,-деди эр,- аҳмоқ бўлган. Қурт тушган мевани деб умрини ўтказган…
Иккинчи ерков озғин ва ювош эди. Аёл ундан эридан ололмаган нарсаларни оларди: уни хоҳлаганча ҳақорат, майна қилиш, таҳқирлаш, ўзига муштоқ қилиб, ялинтириш, сўнг итдай қилиб ҳайдаш, кўнглида эрига нисбатан пайдо бўлган нафрат аламининг ҳаммасини олиш мумкин эди ва бу унга завқ берарди.
Соат бешдан сўнг ишчилар кетабошлар ва аёл дераза пардаси олдида туриб, уларни худди яқин кишиларини урушга кузатаётган оналардек кузатиб қолар, сўнг эса ерковни қўй жуни ва тезак ҳиди анқиётган омборга етаклаб борарди.
Қип-ялонғоч ечинган эркак худди ёш гўдакка ўхшаб, уқувсиз, уятчан, ҳимоясиз ва ҳижолатдан дув қизариб турарди. Бу эса аёлга ўзи бир пайтлар хаёлининг туб-тубида орзу қилган завқларни олиш имконини берарди- у эркакни ҳақорат қилиб, хўрлаб, юз-кўзига тарсаки тушириб, шаплоқлаб, ноз қилиб, жаҳл ва аччиғ аралаш эркалар, от қилиб минар, елкаларигап қамчи билан урарди. У эридан олишни орзу қилган, кутган ва хаёл қилганнинг ҳаммасини бу бўшанг ишчидан топарди.
Аёлга эркакни, кўрсатгич бармоғи билан имлаб худди ит каби ҳуштак чалиб чақириш ёқарди. Булар ҳаммаси унинг учун ҳозир яшаб турган ҳаётидан кўра мазмунли ва завқлироқ эди. У шу ҳолатда икки-уч ҳафта яшади. Аммо ҳар бир ҳақорат, ҳар бир аёллик завқи, ҳар бир аламли ҳаракат уни ушбу ҳикоянинг хотимаси билан бирга кутиб турган ёзнинг чилласи томон етаклаб борарди.
У бу ерков билан бахтли эди, баъзан уларнинг ҳар иккиси ҳам негалигини билмасдан, ҳар иккиси ҳам ўзича йиғлашар, йиғилари ҳам бир-бирига ўхшаб кетарди. Аммо шаҳвати қонгани сари аёлда меҳр ва муҳаббатга эҳтиёж кучайиб боради. Бу эҳтиёжни жинсий майллар қондира олмасди. Шу сабабли яхшиси ўша меҳрни хаёлда бўлса ҳам яратиб, орзу қилиб, ёлғиз ва гуноҳсиз яшаган маъқул деган қарорга келди.
Соат олтидан кейин у болалик бахтини ва орзуларини излаб яна чаклакзор бўлган майдонни ва боғни кезиб чиқди.
-Қонми бу?!-сўради эрталаб саҳар пайти қайтган эркак. –Юзинг ҳам, қўлинг шилинибди.
-Ҳеч қиси йўқ,- деди аёл ўзини уйғотганидан ғаши келиб.- Менга болалардай шох-шабба билан ўйнаш ёқади.
Бир куни кечасит эркак кеч келди ва уни уйғотди. Бўйинбоғи боғичини бўшатиб, қадаҳни тўлдирди. Тўшакда ўтирганча аёл унинг кулгусини эшитди-бу худди ўзи билан танишган пайтдагидек навқиррон, ўктам ва эҳтиросли эди.
-Биласинми?- деди эр ниҳоят. –Сенинг садоқатли ва вафодор дўстинг, табиийки, менга ҳам садоқатли дўст Мендельни кеча панжарга тиқишибди. Бунга менинг дахлим йўқ. Шусиз ҳам ўзининг қилмиши етиб ортаркан.
Аёл виски сўради ва сода қўшмай бюир кўтаришда ичди.
-Менделними,- деди у ажабланиб, лекин бу билан эрининг эътиборини тортишни истамади.
-Ҳа-да,- деди эр истеҳзоли ва ғолиб оҳангда.- Агар мен ҳам ўзимдаги маълумотларни судга берсам, бечоранинг аҳволи нима бўларкан?!
Аёл шунда эрининг ўзининг хаёлининнг туб-тубидаги ёруғ ва яширин кечинмаларни ҳам ўлдиришга киришганини ҳис қилди.
Шу кайфият билан ёз чилласи ҳам етиб келди. Аёл яна эри олдин ўзининг ҳаётий орзуларини, кейин болалик хотиралари ётган боғни бирма-бир вайрон қилгани ҳақида ўйлади. Шунинг учун энди ҳар доимгидай яна боғни ичида тентирай бошлади. У бу болалиги ётган боғ ўзини яралашни, тираншни, шу йўл билан бу бешафқат ҳаётдан ўзини чалғитишни ва овутишни истарди. Аммо шох-шаббалар бу марта уни тирнамади. Шохлар худди резинадай юмшоқ эди, учида шира оқиб турар, улар ҳам энди у билан ўйнашга ва уни овутшига ожиз бўлиб, кузги тўкилиш сари юз буришганди.
Бу унга қаттиқ таъсир қилди.ю аммо одатдагидай тезда кўникди. Соат бешдан аллақочон ошиб кетган, ишчилар кетиб бўлганди. У боғдан бир неча гул ва баргларни узиб, илгари чакалакзор бўлган улкан ҳовуз олдига қайтди-бу ҳовуз эмас, худди унингн бахти, болалиги, ширин хотиралари, бу дунёда топган бирдан бир овунчоғи қабридай таассурот қолдирди. Юқори қаватда кимдир, тўғрироғи, чақолоқ буғилиб, уни чорлаб, йиғлади. Қўлида топталган гулларни кўтарганча у зиналардан ҳолсиз ва умидсиз кўтарилди.
У болани эмизди, чақолоқ ухлаб қолди. У чўқиниб олди. Кейин ётоққа сирпалиб кирди. У ички кийимлар сочилиб ётган жавондан худди ялонғоч келинчакдай ўзига чорлаб турган тўппончани осонгина топди. Бу хотиманинг бошланиши эди ва шундай тугаши муқаррар эди.
У тўппончанинг совуқ оғзини кўргач, «Биби Марям” калимасини қайтаришга тушди ва тўшакка бориб беҳол йиқилди.. Шу ҳолатда у яна ўша тўлин ой кечасини кўришни, яна эркак ҳидинга тўйишни, яна ўша лаззатни туйиш учун алданган ёш қизга айланишни истади. Тўппончанинг муздайлиги унга ёқмади, ўрнидан турииб, чақолоқ ётган хонага кирди. У ердан иссиқ грелкани олиб келди. Сўнг ётоққа қайтиб, грелкага қуролни яхшилаб ўради ва қурол исишини унга муштоқ турган бўғзи билан бирга бесасабрлик билан кута бошлади.
У бу маросимни маромига етказиб бажарди. У бу ҳаётдаги ролини ижро этиб бўлганди. У тепкининг уч марта бўш пақиллашини эшитди. Кейин миясини бўлиб ўтаётган гумбурлаш пайдо бўлди. Ҳушини йўқотаркан, у димоғида худди бахтга, худди шудринг қалқиб турган майсага ўхшайдиган эркак таъми ва ҳиди келган тўлин ой чиққан кечага қайтди. Умидсизлик, мусибат, ўлим истаги – бунинг барига фақат шунинг учун тоқат қилиш мумкин эдики, унинг хуморини ёзиш учун кўчанинг ҳар бир бурчагида бўғзини куйдириб яна эркак баданининг орзу қилса арзийдиган жунбушли ҳиди пайдо бўлиши мумкин эди. Оёқлари зир қақшар, қадамлари тобора секинлашар ва уни аста секин юпанч ва тасалли сари етаклаб борарди. У ярим яланғоч ҳолда, қушдай енгил чемодонини кўтарганча, кетиб борарди.Ой эса уни чорлаб, янаям баландлашарди. У кўз олдидаги зулматни кўкракларининг жажжи учи билан тилимлаганча, ўзини узоқ йиллар мушитоқ қилган тўлин ой бағрига сингиб кетиш учун кетиб борарди…

Тамом.

Назар Эшонқул таржимаси

Хуршид Даврон сайтидан олинди.