Аҳмад ас-Сағонийнинг тўлиқ номи Абу Ҳамид Аҳмад ибн Myҳаммад ас-Сағоний ал-Астурлобий бўлиб, Ўрта acp манбаларида «Сағанийан», Форс манбаларида эса «Чағонийон» деб юритилган жойда туғилган. Ўша даврдаги Сағонийон бугунги Сурхондарё вилоятининг Денов шаҳри атрофларини ўз ичига олган. Олимнинг туғилган йили номаълум. У ёшлигида ўз даврининг энг йирик илм маркази Бағдодга бориб қолган ва йирик астрономларидан бири бўлиб етишган. Аҳмад ас-Сағонийнинг исмига қўшиб айтиладиган «Астурлобий» рутбаси уни астурлоблар, умуман, астрономик жиҳозлар ясашда ва уларни қўллашда моҳир мутахассис бўлганидан далолат беради. Аллома астрономиядан ташқари геометрияга оид бир неча асарларнинг муаллифи ҳамдир.

Ибн ал-Қифтийнинг Аҳмад ас-Сағоний ҳақидаги қуйидаги фикрлари диққатга сазовордир: «Абу Ҳамид Аҳмад ибн Муҳаммад ас-Сағоний ал-Астурлобий ўз вақтида геометрия ва астрономия соҳаларидаги аксарият муваффақиятларнинг соҳиби бўлган фозил олимлардан эди. Бағдодда астролябиялар ва бошқа астрономик жиҳозлар ясашда катта ютуқларга эришган. У яратган жиҳозлар ўша вақтдаги астрономларга яхши маълум бўлган. Унинг бир қанча шогирдлари катта шуҳрат қозонганлар ва ўз устозлари билан фахрланганлар.

Аҳмад ас-Сағоний қадимги жиҳозларни такомиллаштиришда ҳеч ким амалга ошира олмаган натижаларга эришган»[1]. Ибн ал-Қифтий яна шуларни маълум қиладики, Бағдод ҳукмдори Адуд ад-Давланинг ўғли Шараф ад-Давла (951 989) Бағдодни бошқарган йилларида у ерда расадхона сифатида фойдаланиш учун бир уй қурдиради ва унда қуёш ва сайёралар ҳаракатини ўрганиш бўйича кузатишлар ўтказилади. Кузатишлар натижаси якунлаганда, Аҳмад ас-Сағоний Қуёшнинг икки бурж бўйича ботишини ўз қўли билан ёзган ва баъзи тузатишлар киритган.

Аҳмад ас-Сағонийнинг илмий мероси Беруний, Ибн Ироқ, ac-Сижжизий каби олимлар томонидан ҳурмат билан эсланиши, унинг асарлари нақадар шуҳрат қозонганлигидан далолат беради. Жумладан, Беруний ўзининг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарининг яҳудий йиллари ва даврларини аниқлаш қисмида ас-Сағоний ҳисобларидан фойдаланганини айтади[2]. Беруний худди шу асарида доиралар ва нуқталардан иборат курраларни сатҳга айлантириш мумкинлиги ҳақида гапирар экан, шундай дейди: «Абу Ҳамид ас-Сағоний конуслар бошини иккала қутбдан кўч ириб, уни ўқлар бўйича қараб, курранинг ичига ё ташига қўйган. Шунда курра тўғри чизиқлар, доиралар ас-Сағоний истаган кайфиятда, етарли ва ортиқча парчалар ташкил этган. Бу ажойиб сатҳни ундан олдин ҳеч ким ишламаган».

Беруний ўзининг «Геодезия» асарида Аҳмад ас-Сағоний қаламига «Астрономия илмининг қонунлари» («Каванийи илм ал-ҳайа») китоби мансублигини кўрсатади ва унда ас-Сағоний 965 йили Бағдоднинг ғарбий тарафидан «Биркату Залазал» деган жойда диаметри олти қарич ва айланаси беш минутлик бўлимларга тақсимланган ҳалқа ёрдамида ўлчаш олиб бориб, тўлиқ оғишни 23 даража 35 минут ва Бағдоднинг кенгламасини 33 даража 21 минут топганини таъкидлайди[3].

Ас-Сағонийнинг «Осмон сферасини текисликда тасвирлаш» («Кайфиййат тастийҳ ал-кура») рисоласи Патна ва Истамбулдаги кутубхоналарда сақланади. Баъзи манбаларда бу acap «Китаб ат-тастийҳ ат-тамм» номи билан тилга олинади. Рисола ўн икки бобдан иборат бўлиб, унда осмон сферасининг астролябия сатҳида тасвирланиш масалалари устида мулоҳазалар юритилади[4]. Аллома юқоридагилардан ташқари «Доира ичига жойлаштирилган тўғри тарафли етти бурчакнинг томонини ясаш» («Рисола фи ъамал дилъ ал-мусаббаъ ал-мутасавий фи ад-даира») ва «Масофалар ва ҳажмлар ҳақида» («Мақала фи-л-ажрам») номли (Париж ва Дамашқда сақланмоқда) асарларнинг муаллифи ҳамдир. Оксфорддаги Бодлеан кутубхонасида олимнинг «Астролябия пластинкаларида ясалган coатлар ҳақида» («Фи ас-саъат ал-маъмула ала сафаиҳ ал-астурлаб») ва «Меридиан чизиғини топиш» («Истихраж хатт нисф ан-наҳар») рисолалари мавжуд. Фикримизча, «меридиан чизиғини топиш» (Бодлеан кутубхонасидаги инвен. рақами MS. Thurston 3(f. 94)) рисоласи олим асарлари рўйхатига ҳозирга қадар киритилмай келинмокда. Ac-Сижиззий номини келтирган «Бурчакнинг учга бўлиниши» («Таслийс аз-завиййа») рисоласи ас-Сағонийнинг бизгача етиб келмаган асарларидан ҳисобланади.

Ас-Сағоний 990 йили Бағдодда вафот этган.

т.ф.н. Б. Абдуҳалимов

[1] Ибн ал-Қифтий. Ихбар ал-улама би ахбар ал-ҳукама. Қоҳира, 1908, 56-бет.

[2] Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1- жилд. (Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар). Т., 1968, 415-бет.

[3] Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 3-жилд. (Геодезия). Т., 1982, 101-бет.

[4] Рисоланинг тўлиқ мазмуни учун қаранг: Матвиевская Г.П., Розенфельд Б.А. Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды (VIII-XVIII вв.). М., 1983, Кн. 2, С. 162.