Буюк файласуф олим ва донишманд Афлотуннинг «ўз ишингни қилгину, ўз-ўзингни англаб ет» деган машҳур гапи бор. Бу гапнинг маъноси жуда терандир ва бу теранлик хусусида кўп баҳслар юритиш мумкин. «Ўз ишингни қилгин» сўзларида ҳаёт, тақдир сенинг зиммангга юклаган вазифани, бурчна тезроқ англаб етиш ва уддалаш лозим, деган маънони кўраман, токи вазифангнинг ижросидан халқингга ва жамиятга бир наф етсин. Афлотун гапининг иккинчи қисми «Ўз-ўзингни англаб ет» иборалари эса ўзида яна ҳам чуқурроқ мазмун касб этгандир. Ўз-ўзингни англаб етиш яъни ўзингни, ҳаётингни, дўстларингни, жамиятингни, халқингни, қадр-қимматни, адолатни, ҳурфикрлиликни англаб етишдир, маданиятингни, тарихингни англаб етиш, тушуниш, қадрлаш демакдир.

Яқинда Марказий телевидениенинг «Позиция» кўрсатувида ёзувчилардан Г. Боровик билан А. Михайловлар иштирок этишиб, Бухоро ва Самарқанддаги осори-атиқаларнинг ўзбек халқига ҳеч даҳли йўқ қабилидаги тахминни ўртага ташладилар. Бу фикрга мутлақо қўшилиб бўлмайди. Шундай савол туғилади: бу кўҳна шаҳарлардаги ёдгорликларнинг ўзбек халқига даҳли бўлмаса… кимга даҳли бор экан. Арабларгами? Мўғулларгами? Русларгами? Бундай саволлар кишини ўйлантириб қўяди, хаёлни чувалаштиради. Ҳақ талашмоқ ёмон нарса, лекин ҳақиқат учун курашмоқ ҳам фарзу, ҳам қарздир.

Қадимий макон

I

Ўрта Осиёнинг икки буюк дарёси — Амударё билан Сирдарё орасида жойлашган макон қадимдан Турон мамлакати номи билан аталиб келган. Кейинчалик у Туркистон, араблар истилосидан сўнг Мовороуннаҳр деб номланди. Сирдарё қадимги турк тилида Энчиўғиз, Амударё эса Ўкуз дейиларди. «Энчи-ўғиз» сўзининг «Энчиўғиз»га алоқаси бор деган тахминлар ҳам юради, унда «Иккинчи Ўкуз» маъносини кўрадилар. Милоддан аввал 329 йилда Искандар Зулқарнайн бошчилигидаги юнон аскарлари Ўрта Осиёга бостириб кирдилар. Ўша пайтларда Амударё Ўкуз деб туркча аталишини юнон тарихчилари таъкидлаб ўтишади. Улар бу сўзни юнонча транскрипцияда Оксус, Окс деб ёзганлар. Европада бу дарёни Окс деб билишади. XIX аср венгер тарихчиси А. Вамбери ҳам юртимиз ҳақидаги асарини «Трансоксанияга саёҳат» деб атаган эди. Шунинг ўзи ҳам икки дарё оралиғини қадимлардан туркий каломлар жаранг бериб турган диёр эканлигини тасдиқ этади.

Туроннинг қадимийлиги ҳақида Фирдавсийнинг «Шоҳнома»сида ҳам кўп маълумотлар бор. Жаҳоншумул шоир Эронзамин ва Туронзамин халқи ҳақида меҳр билан ёзади. Икки кўҳна диёр тавсифига жуда кўп ўтли сатрлар бағишлайди. Эрон подшоси Ковус, кейин Кайхисравнинг Туронзамин подшоси Афросиёб билан кўп бор жанг қилишлари, паҳлавон Рустами Достон, Сухроб, Сиёвуш достонлари, валламат Божаннинг Афросиёб қизи Манижа билан топишиши қиссаси — барча барчасида гоҳ у жиҳатдан, гоҳ бу жиҳатдан Эрон билан Турон ўртасидаги муносабатлар қаламга олинади. Турон ва унинг халқи турклар ҳақида гап кетганда, шоир «Туронлар ери», «Турон эли», «туроний қўшин», «аҳли Турон», «туркларнинг ери», «Турон тупроғи», «туркий суворийлар», «турк авлоди», «туркларнинг иши», «Турон қизлари», «Турон ботирлари» каби ибораларни келтиради. Муаллифнинг холис назари бизга кўп нарсаларни баён этиб беради. «Шоҳнома»да битилишича, Рустами Достон бир куни Рахш тулпорини миниб азамати шикор қилади ва турклар диёрига бориб қолади:

У дарранда шердек қидирмишди ов,

Туронлар ерига бориб қолди дов.

(Ш. Шомуҳамедов таржимаси)

Ҳориб-чарчаб қолган паҳлавон сув лабига бориб бироз мизғиб олмоқчи бўлади. Бу ердан ўтиб қолган саккиз нафар туркий суворий чаманда ўтлаб юрган Рахшни тутиб олишмоқчи бўлишади ва Рустамнинг уйқуда эканлигидан фойдаланиб отга каманд отадилар. От тепиб, тишлаб, ўзини ҳимоя қилади, турклардан учтасини ўлдиради. Аммо қолганлари уни тутишади ва шаҳарга от суришади, чунки «Кутарди ҳар бирин улкан мукофот». Рустам уйқудан кўз очиб, аҳволни билиб, дили қон, отини излаб Самонгонга пиёда равона бўлади. Паҳлавоннинг келаётганини эшитишиб, шаҳарнинг улуғлари унга пешвоз чиқадилар ва бир ажиб мажлис қурадилар. «Хуш айлаб Таҳамтан дилин руду соз, жаранглар ўйинда Турону Тароз. Паричеҳраларки, тутса жоми май, Тароз қизлари рақс этар тўхтамай». Воқеанинг қизиғи олдинда эди. Самонгон шоҳининг қизи Таҳмина, «даҳани ошиқ дилидек сиқиқ» санам, ишқ ўтида куйиб, тун ярмидан оққанда пинҳона Рустам ётган саройга келади. «Агарда замона этса лутф ажаб, Келдим ҳузурингга мен фарзанд талаб!» — дейди жигарсўхта қиз ва Рахшни ҳам топиб беришини айтади. Кейин Рустамга бундай дейди:

Қоронғу кечада бу Турона сен,

Келибдурсан танхо ва мардона сен!

Рустам билан Таҳминанинг тўйи бўлиб ўтади… Рустам «бўлған ишни дилдан тутиб ниҳон, сир» Сейистон сари йўл олади, уни жангу жадаллар кутарди…

Орадан тўққиз ой ўтгандан кейин Таҳмина ўғил кўради, бир ойда бир ёшга улғаядиган ўғлонга Суҳроб номини берадилар.

Ўсиб вояга етган Суҳроб Эронга қарши қўшин йиға бошлайди. «Бу кун мен баҳодир Турон эрларин, Йиғиб, лашкар этгум жаён шерларин» — дейди баҳодир ўғлон. Турон подшоси Афросиёб эса бундан бениҳоя шод бўлади ва кўмак учун икки турк паҳлавони Бармон билан Ҳуммонни Суҳроб ёнига қўшади. «Турондан чиққан бир янги ботир «эр» Эронзаминда кўп шижоат кўргизади, подшо Ковус лашкаргоҳига ҳужум қилади, шоҳ чодирга найза уриб, етмиш бир қозиғини бирдан суғуриб олади. Подшо Ковус аъёнларига дейди:

«Бу туркни кўрибоқ учди ҳушингиз,

Рустамга югурмоқ бўлди ишингиз.

Паҳлавоним йўқми бунга келур бас,

Наҳот бас келолмас бу туркка ҳеч кас!»

Ниҳоят Рустами Достон билан Суҳроб дуч келадилар.

Рустами Достон «гумроҳ турк устидан ғолиблик тилар» экан, «эй, турк, беақл хунхор» деб камситиб ҳам қўярди. Жангда Рустам енгилади, аммо ҳийла ишлатиб омон қолади. Кейинги жангда эса Суҳроб ҳалок бўлади. Бағри увалган Ҳуммон: «Турк паҳлавони Суҳробимиз фириб қурбони бўлди!..» дейди Турон лашкарига қарата. Бу машъум хабар Суҳробнинг онаси Таҳминага, мамлакат подшоси Афросиёбга, бутун элга етиб боради.

«…Афғон кўтарилди бутун Туронда:

Суҳроб ҳалок бўлмиш уруш майдонда!»

Суҳроб қиссаси «Шоҳнома»да Турон билан боғлиқ бўлган кўп қиссалардан биргинаси холос. Назаримизда шунинг ўзи ҳам қадимий Турон диёри ва турк халқи ҳақида маълум тасаввур бера олишга қодирдир.

II

Турон билан боғлиқ бўлган шахслардан бири мамлакат подшоси, асл номи Алп Эртўнга, айрим манбаларда эса Тўнга алп эр бўлган Афросиёбдир. «Тўнга» сўзига изоҳ берган буюк олим Маҳмуд Қошғарий «Девону луғотит турк»да бундай ёзади: «Тўнга — йўлбарс жинсидан бўлган бир ҳайвон. У филнинг кушандасидир. Бу сўзнинг асосий маъноси шудир. Лекин бу сўз туркларда маъноси ўзгарган ҳолда қўлланади. Бу сўз кўпинча одамларга лақаб ўрнида ишлатилади. Чунончи, Тўнгахон, Тўнга Тегин ва ҳ.к. Туркларнинг улуғ хони Афросиёбни «Тўнга алп эр» деб атар эдилар. «Йўлбарс каби кучли баҳодир одам демакдир». Бошқа улуғ шоиримиз Юсуф Хос Ҳожиб ўзининг «Қутадғу билиг» достонида Афросиёбни таърифлаб ушбу сатрларни битади:

Бу турк беклариндин, оти белгулук,

Тўнга алп эр эрди, қути белгулук,

Тожиклар аюр ани Афросиёб,

Бу Афросиёб олди эллар талоб.

Алишер Навоий «Тарихи мулуки Ажам» асарида (асар Эрон подшолари тарихига бағишланган) «яхши ахлоқлик олим ва одил подшоҳ» Фаридун ҳақида тўхталиб, унинг уч ўғил — улуғи Салм, ўртанчаси Тур, кичиги — Эраж бор эди, дейди. Подшо қўл остидаги ерларни учга қисмат қилади: «Рум ва Мағрибдин Яман худудиғача Салмға берди. Туркистон ва Чин ҳудудин (яъни Чин ҳудудигача — М. А.) Турға берди. Форс, Ироқ ва Хуросонни Эражга бердиким, ўзининг дорул мулки ва тахти эрди…» Навоий «Форс, Ироқ ва Хуросон» Эрон подшосининг «ўзининг дорул мулки ва тахти» эканлигини таъкидлаяпти, бинобарин Салмга берилган Рум ва Мағриб, Турга берилган Туркистон Эрон қўл остига қўшилган диёрлар бўлиб чиқади, улар Эрон ерлари эмас. Афросиёб эса Турнинг набираси эди, у Эронга черик тортиб келиб ўн икки йил давомида Эрон мулкини талон-тарож қилади. Навоий ўз асарида Афросиёбни Туркистон подшоси эканлиги учунмас, балки Эронга бостириб кирган подшо сифатида эсга олади ва Эронда «Афросиёб подшолиғи ўн икки йил эрди», дейди. «Хамса»да эса шоир бундай сатрлар битади:

Яна шоҳлик қилди Афросиёб,

Вале қилди Эронни зулми ҳароб.

Замонида гар эрди обод кам,

Ани қўймади чархи обод ҳам.

Келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, турли даврларда яшаган Фирдавсий ва Юсуф Хос Ҳожиб, Маҳмуд Қошғарий ва Алишер Навоий каби мутафаккирларнинг Турон подшоси Афросиёб ҳақидаги фикр ва тасаввурлари қарийб бир хил ва бир-бирини исботлайди, тўлдириб келади. Охир оқибатда Эронзамин ва Туронзамин, бу — иккизамин эканлигини номига кўра ва аслида ҳам уларда форслар ва турклар истиқомат қилишини кўрсатади. Бу жуда ибратлидир.

Шу нуқтаи назардан қараганда, Фирдавсий жуғрофияси жуда қизиқдир. «Шоҳнома»да Рустамнинг Самонгон шаҳрига келиб қолгани, ов қилиб юриб Турон ерида кезгани ҳақида сўз юритилади. Атрофда туркий суворийлар, Рахшни ҳам улар тутиб олади. Самонгон шоҳининг қизи Таҳмина Рустамга: «Қоронғу кечада бу Турона сен, Келибдурсан танҳо ва мардона сен!» дейди. Сўнгроқ ўғли туғилганини эшитган Рустам Таҳминага хат юборар экан, Афросиёб билиб қолмасин, дейди, у ерлар Туронзамин бўлганлиги учун шундай қилишга мажбур бўлади. Кейин Суҳроб турк паҳлавони бўлиб жангга киради ва ҳ.к. Самонгон шаҳри ҳозирги Афғонистоннинг шимолида жойлашган кўҳна шаҳар. У бир муддат Айбак деб ҳам аталиб келди, лекин бугунги кунда яна Самонгон деб номланади. Шимолий Афғонистондаги тоғларнинг бири Банди Туркистон деб айтилади, Турон пасттекислиги эса мактаб ўқувчисига ҳам аён бўлган бир ҳақиқатдир. Ушбу жуғрофий тушунчалар ҳам Турон ўлкасининг қадимийлигидан ҳикоя қилади.

III

Маҳмуд Қошғарийнинг номлар борасидаги кузатишлари ҳам эътиборга лойиқдир. «Кенд» деган сўзга изоҳ берар экан, аллома бундай ёзади: «Кенд — ўғизлар ва улар билан яқин турувчилар тилида қишлоқ. Кўпчилик турклар наздида вилоятдир. Шунинг учук Фарғонани Ўзкенд — ўз шаҳримиз, дейдилар. Самарқандни катталиги учун семиз кенд — семиз шаҳар дейдилар. Буни форсийлар Самарқанд тарзида қўллайдилар…» Турон подшоси Афросиёбнинг қизи Қоз таърифига ғаройиб сўзлар битилган. «Қоз — Афросиёб қизининг номи. Қазвин шаҳрини шу қургандир. Қоз ўйини — ғоз ўйналадиган жой демакдир. Чунки у шу ерда турар ва шу ерда ўйнар эди. Шунинг учун баъзи турклар Қазвинни Турк шаҳарларидан ҳисоблаганлар. Шунингдек, Қум шаҳри ҳам чегара ҳисобланади. Чунки «қум» туркча сўздир. Афросиёбнинг қизи бу ерда ов қилар ва ўйнар эди. Баъзилар турк шаҳарлари чегараси Марваш-Шоҳижаҳондан бошланишини сўзлайдилар. Чунки Қознинг отаси Тўнга Алп эр Афросиёбдир. У Таҳмурасдан уч юз йил кейин Марвни бино қилгандир…» Сал кейинроқ аллома тағин давом этади: «Бутун Мовароуннаҳр, Йангканддан Шарққача бўлган ўлкаларни турк шаҳарларидан деб ҳисоблашнинг асоси шуки, Самарқанд — Семизкенд, Тошкенд-Шош, Ўзкенд, Тункенд номларининг ҳаммаси туркчадир. Кенд туркча шаҳар демакдир. Улар бу шаҳарларни қурдилар ва шундай ном қўйдилар. Ҳозиргача ҳам шундай келмоқда. Бу ерларда форслар кўпайгач, сўнг улар Ажам шаҳарлари каби бўлган…» Демак, Қазвин билан Қум шаҳрининг бунёд этилиши Афросиёбнинг Эронни ўн икки йил идора этиш пайтига тўғри келар экан.

Турон подшоси Афросиёб ҳақида, хусусан, Самарқанд тўғрисида XIX аср тарихчиси Абу Тоҳирхожанинг «Самария» асарида ҳам ажойиб маълумотлар топиш мумкин. Самарқанд, деб аталишига сабаб, дейди тарихчи, Самар — турк хонларидан бирининг оти, қишлоқни шу қурган, шунинг учун шундай дейилади… Самарқанд ёнидаги кўҳна шаҳарнинг «Афросиёб» деб атадиши бежиз эмаслиги ҳам шунда сезилиб қолади. Унинг турклар хони Алп Эртўнга — Афросиёб номи билан боғлиқлиги аниқ кўриниб турибди.

Рус шарқшунос олими В. В. Бартольд ўзининг «Туркистоннинг маданий ҳаёти тарихи» асарида «Турк кўчманчи империяси билан Сосонийлар сулоласи давлати ўртасидаги чегара Амударё ҳисобланарди, — деб ёзади. — Амударё ортидаги жойлар эронликлар учун Туркистон, яъни «турклар мамлакати» деб аталарди.»

Қиссадан ҳисса шулким, Туронда, ёки бошқача қилиб айтганда, Туркистонда турклар яшаб келган, турклар деганда фақат ўзбек халқи эмас, балки, қирғиз, қозоқ, туркман халқларини ҳам назарда тутмоқдаман. Туркларнинг йирик қабилалари қадим-қадимдан шу маконда истиқомат қилган, шу важдан ҳам бу халқ ўз ўлкасига «Туркистон» деб ном берган. Турли даврларда шарқу шимолдан туркларнинг бошқа қабилалари (ўзбек халқининг ўзида 92 та (!) қабила мавжуд) кўчиб келиб халқнинг таркибини бойитиб бораверган, таъсирга учраган, таъсир ўтказган, шаклланган… Бу тарихий жараён узоқ асрлар давом этди.

Шу ерда бир нарсага эътиборни қаратмоқ зарурдир. Икки дарё оралиғи қадимдан Турон, Туркистон деб аталишига қарамай, кейинги давр тарихшунослигимизда, уни негадир араблар қўйган «Мовароуннаҳр» — аввало бу атама ҳеч бир диёрнинг атамаси бўлолмайди, — номи билан аташ қаттиқ урф тусини олди. Бу тарихий ҳақиқатга хилофдир. Биз улуғ олим В. В. Бартольд танлаган илмий йўлдан боришимиз лозим, у ушбу диёрни «Туркистон» деб атайди ва қадимдан то шу кунгача бу ўлкада бўлган воқеаларни шу атама билан боғлайди. Навоий ҳам, Фаридун ўғли Турга Туркистонни берди, дейди. Заминнинг ўз номи бўла туриб, уни бировлар ўз билганича қўйган ном билан аташ ноўриндир.

Атлас куйлакли икки қиз

I

Ўзбек халқининг тарихига назар солганда қардош тожик халқи билан боғлиқ жуда кўп жиҳатларни эсда тутмоқ лозим. Биродари азиз тожик билан ялангтўш, содда ўзбек дўстлиги, қадрдонлиги не-не асрлар кўксини безаб турибди. Тарихи ва ҳаёти бир-бири билан қоришиб, бирлашиб кетган халқларимиз жаҳон маданиятига улкан ҳисса қўшган халқлар сафидадирлар. Ўзбек билан тожикнинг дўстлигини тарихда мисли кўрилмаган ҳодиса, деб айта оламан. Теранроқ ўйлаб қаралса, бу ростдан ҳам ҳайратланарли ҳодисадир. Муқояса қилиб кўринг: ўзбек тили туркий тиллар оиласига мансуб, тожик тили эса ҳинд-европа тиллари сирасига киради. Иккисининг тупроғи икки жойдан олинган, аммо уларни бир-биридан ажратиш қийин. Тиллар бошқа-бошқа бўлгани билан кўп нарсаларда муштараклик бор. Чунончи, туриш-турмуши, яшаш тарзи, тўй-маросимлари, меҳмоннавозлик, пазандачилик йўллари бирдир. Ўзбек тожикдан қиз олиб, қиз беради, кийим-кечакларда ҳам дидлар бир-бирига мос келади. Атлас кўйлак кийиб олган икки дил тортар қизнинг қайси бири ўзбегу, қайси бири тожик эканлигини ажратиш мушкул, қолаверса, бу нарса ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмайди. Айниқса, санъат, мусиқа, хусусан, «Шашмақом»нинг муштараклиги диққатга сазовордир. Мақом йўлларида тожикча ва ўзбекча тароналар бир-бири билан қоришиб кетади. Бамисоли икки атлас кўйлакли қиздай уларни ҳам ажратиб олиш қийин. Гап келганда шуни айтиш керакки, буюк Абдураҳмон Жомий ўзининг мусиқага бағишланган рисоласида турк усулларидан тўрт хилини келтириб ўтади. Булар — Туркий асли жадид, Туркий асли қадим, Туркий хафиф, Туркий сариълардир. Форс-тожик шоири ўзбек мусиқасига диққатни қаратса, ўзбек шоири Алишер Навоий «фурс салотини» тарихини ёритиб беради. Буларнинг бари икки халқ тарихи, ҳаёти, маданияти бир-бирига қанчалар сингишиб кетганлигини кўрсатиб турибди. Тилидан бошқа ҳамма жиҳати бир-бирига монанд икки халқнинг шунчалар бирининг кўнглидан бир сув ичиши чиндан ҳайратланарли ҳодисадир.

Қадимда форсларни аҳли қалам, туркларни аҳли шамшир деб аташ расм бўлган. Форслар табиатан илмга ўч, қалам шайдоси бўлишган, улар ватанлари тарихини битишган, илмий рисолалар яратишган, асарлар ёзишган, биз бугун ана ўша битикларни ўқиб, жаҳон тарихидан огоҳ бўламиз ва ташаккур айтамиз. Улар саройларда давлат ишларини юритишган, мирзолик қилишган, дабирлик санъатини эгаллашган. Шу важдан ҳам панд-насиҳат китобарида («Қобуснома», «Чаҳор мақола» ва ҳ.к.) албатта бир боб дабирлик санъати сирларига бағишланади. Тилни ривожлантирувчи омил — ижоддир, илм ва адабиётнинг барча соҳаларида тинимсиз тебратилган нурли қаламдир. «Худойнамак», «Шаҳристонҳойи Эрон» (эфсуски, бу икки нодир китоб бизга етиб келмаган, биз уларни Фирдавсий ва Табарий маълумотларидангина биламиз), «Шоҳнома», «Сиёсатнома», «Гулистон» ва бошқа кўп китоблар ана шу аҳли қаламнинг саъи ҳаракати билан дунёга келди.

Аҳли шамшир бўлган турклар эса шаҳарларда эмас, кўпинча кенг қишлоқларда, ўтлоқларда, дала-гулзорда яшашни хуш кўришган, кенгликни ёқтиришган. Улар ҳамиша жанг майдонларига талпинишган, улар учун шамшир бирламчилик вазифасини ўтаган. Турк лашкарларининг машҳур ва жанговарлиги шундан. Шу туфайли улар давлат бошида туришган. Туркистонда V асрдан бошлаб қарийб турк сулолалари ҳукмронлик қилиб келди. Эрон ҳукмдорларининг аксарияти — Салжуқийлар, Ғазнавийлар, Сафавийлар, Халоқуийлар, Нодиршоҳ Афшор, Қожорлар ҳам турк сулоларига мансубдир. Ана шу важдан ҳам турклар форсларга нисбатан қаламга камроқ ошно бўлдилар, кўпроқ шамшир измига юриб кетдилар.

«Ҳозирги Туркистонда туркларнинг сиёсий устунлиги VI асрда қарор топган эди», деб ёзади В. В. Бартольд. VII асрда ўлкага бостириб кирган араблар биринчи галда туркларга қарши курашди, чунки бу ерда улар энг катта кучга эга эдилар. Зарафшон водийсида яшаган суғдийлар ва Амударё бўйларида истиқомат қилган хоразмийлар босқинчилар учун жиддий хавф туғдирмас эди. Турк ҳоқонлиги эса катта нуфузга эга бўлиб, унинг чегаралари ғарбда Эрон билан Византияга, шарқда Хитойга бориб тақаларди. Табиийки, турклар ҳукмронлигини ағдармай туриб араблар Туркистонни қўлга кирита олишмас эди. VII асрнинг 30-йилларида Сирдарё бўйларида бўлган жангда араблар турклар устидан ғолиб келдилар. Бу мағлубиятдан кейин турк империяси бўлак-бўлак бўлиб кетди. Мамлакатда араблар ҳукмронлиги ўрнатилди, араб тили нуфузга эга бўлди. Бу тилда муомала қилиш, асар ёзиш анъанага айланди, маҳаллий халқларнинг вакиллари араб тилида жаҳоншумул асарлар битдилар, ғазаллар ёздилар.

II

…. Биз яшаган заминга Той қабиласи вакиллари келгандан кейин, — араб тили ривожланиши керак бўлган ҳолда, Туркистонда форс тили нуфузга эга бўла бошлади. Бадавийларнинг ўзи бу тилни қабул қилдилар ва форсларнинг ўзидан ҳам кўра форс тили тараққиёти учун қаттиқ қайғура бошладилар. Бу пайтда Эрондан Туркистонга кўплаб кишилар кўчириб келина бошланди, бу ҳаракат жойларда, хусусан, Зарафшон водийсида оммавий тус олди. Юқорида эслатиб ўтилганидек, Маҳмуд Қошғарий ўз асарида Самарқанд таърифига тўхталиб: «…бу ерларда форслар кўпайгач, сўнг улар Ажам шаҳарлари каби бўлган», деб ёзади, бунда олимнинг ўша кўчирманчилик сиёсатини назарда тутганлиги кўринади. Натижада Эроннинг таъсирида Туркистонда мадрасалар пайдо бўлди, форс тили ва адабиёти анъаналари муқим қарор топа бошлади. Сомонийлар даврига келиб бу жараён ниҳоясига етди, форс тили Туркистонда ҳам давлат тили даражасига кўтарилди. В. В. Бартольд бундай ёзади: «X аср Туркистон тилининг, жиллақурса ўқимишли табақа тилининг Эрон тилидан қанчалар кам фарқ қилганлигини шундан ҳам билса бўладики, келиб чиқиши асли Туркистондан Рудакий каби шоирлар форс шуароси орасида олий мартаба-ю мақомга эришган эдилар». Энди Туркистон халқлари давлат тили даражасига чиққан форс-тожик тилини яхши билишлари зарур эди, девонларда муаммолар шу тилда олиб борилар, мадрасаларда шу тилда сабоқ бериларди. Табиийки, илм, тарих, адабиёт шу тилда ривожлана бошлади. Бу тилни билмоқ турк халқи учун ҳам ҳаётий заруратга айланди, улар бу тилни ўргандилар, ўрганибгина қолмай, бу тилда ижод ҳам қила бошладилар. Бу пайт мамлакатда форс-тожик тилини билмаган туркни топиш қийин эди. Кўп турклар давлат тилининг нуфузига суяниб, мансабу мартабаларга умид боғлаб, форсча сўзлашишга берилиб кетдилар. Улар ҳатто она тилини менсимаслик иллатига дучор бўлдилар. Уни унутиш даражасига етдилар.

Бу жараён узоқ давом этди, буни Алишер Навоийнинг қуйидаги сўзларидан ҳам билса бўлади, бу сўзлар биз айдган даврдан беш аср кейин ёзилган: «…ҳунарсиз туркнинг ўктам зариф йигитлари осонликка бўла форсий алфоз била назм айтурға машғул бўлубтурлар… Бу халқ орасидин пайдо бўлғон табъ аҳли салоҳият ва табъаларин ўз тиллари турғоч, ўзга тил била зоҳир қилмаса эрди ва ишга буюрмасалар эрди. Ва агар иккаласи тил била айтур қобилиятлари бўлса, ўз тиллари била кўприк айтсалар эрди ва яна бир тил била озроқ айтсалар эрди. Бу эҳтимолга худ йўл бўлмаским, турк улусининг хуштабълари мажму сорт (яъни, форс тили — М. А.) тили била назм айтқайлар ва билкулл турк тили била айтмағайлар, балки кўпи айта олмағайлар ва айтсалар ҳам сорт турк тили била назм айтқувдек фасиҳ турклар қошида ўқуй ва ўткара олмағайлар ва ўқусалар ҳар лафзлариға юз айб топилғай ва ҳар таркиблариға юз эътироз ворид бўлғай…» «Шоир турк улусининг» ўз тиллари турғоч, табъларини ўзга тил била зоҳир қилмоқ» сабабларини бундай изоҳлайди: «Фаҳм жинси ожизларни ҳам мойил, балки муштағил ушбу навъға кўрар ва замон ва расм аҳли тариқидин чиқмоғни муносиб кўр-мас ва бу навъ била қолур…» Ҳа, замон ва расм аҳли тариқи катта нуфузга эга, ундан чиқиб кетиш муш-кулдир. Замон ва расм аҳли тариқи, ёки бошқача айтганда, анъана ўзида тутиб тургувчи кучга, жозибага эга бузилмас қоида ва русум мажмуаси демакдир. Анъана яшовчан ва енгилмасдир. Ана шу анъанага кўра форс-тожик тилининг таъсири Туркистонда то XX асргача ҳам ўзгармади. Жами турк ва ўзбек хонликларида давлат тили форс-тожик тили эди, ҳатто Темур, Улуғбек ва Бобур давлатларида ҳам давлат ишлари шу тилда олиб борилди, тарихий асарлар, бадиий адабиёт шу тилда яратилди ва буларнинг бари рағбатлантирилиб борилди. Шу важдан ҳам турк улуси «зариф йигитлари» — шоирлари ва олимлари, тарихчилари ўз тили билан баробар форс-тожик тилида ҳам ижод қила олар эдилар.

Юқорида айтганимиздек, нуфузли тилда ижод қилмаган шоир ёки олимнинг юртда тан олиниши мураккаб эди, иккинчидан, бу тилда ижод қила билмаслик ижодкорнинг салоҳияти ҳақидаги тасаввурга қаттиқ путур етказар ва бу билан ҳисоблашишни талаб қилар эди. Анъананинг устиворлиги ҳақида кўп мисоллар келтириш мумкин. Тарихий асарлар, достонларнинг номлари (бу ерда форс-тожик адабиётига ҳам тааллуқли) кўпинча араб тилида берилади: «Хамса», «Лужжатул асрор», «Ҳайратул аброр», «Мантиқут тайр», «Хазойинул маоний», «Маҳбубул қулуб» ва ҳ.к. Турк тилининг камолига бағишланган «Девону луғотит-турк» асарининг номи… арабча! «Муҳокаматул луғатайн» арабча! Олтин Ўрда хонлигининг Сирдарё музофотидаги амалдорларидан бири Муҳаммадхўжа (XIV аср) шоир Хоразмийга бундай дейди:

Кўнгил баҳринда кўп гавҳарларинг бор,

Очунда порсий дафтарларинг бор.

Тиларменким, бизнинг тил бирла пайдо

Китобе айласанг бу қиш қотимдо…

Амалдор шоирга, форсий дафтарларинг анчагина, она тилимизда ҳам бир китоб ёзгин, деб таклиф қилмоқда. Хоразмий шундан кейин машҳур «Муҳаббатнома» достонини ёзади, у ўзбек адабиётида нома жанридаги биринчи достон эди. Анъанадан чиқа олмаган шоир, ҳокимнинг «бизнинг тил бирла китоб ёз», деганига қарамай, достондаги ўн бир номанинг учтасини форс-тожик тилида иншо қилади… Юсуф Амирий (XV аср) «Даҳнома» достонининг ҳар бир бобини форс-тожик сўзлари билан атайди: «Дар сабаби назми китоб», «Номаи аввал аз забони ошиқ ва маъшуқ» ва ҳоказо. «Банг ва Чоғир мунозараси» қиссаси ҳақида шоирнинг ўзи бундай дейди: «Форс услуби билан турк алфозини таркиб этиб, Банг ва Чоғир орасинда мунозара тартиб қилғилким, бу чоққа тегру хеч эрса бу таврнинг уҳдасидин чиқмайтур». Асарда туркий шеърий парчалар форсий парчалар билан қоришиб келади. Бундай ҳолни Яқинийнинг «Ўқ ва ёй мунозараси» асарида ҳам кўрамиз.

Улуғбек «Зижжи Кўрагоний»нинг муқаддимасини форс тилида битади, кейин ўзи арабчага таржима қилади. Алишер Навоий форс тилида девон тузади, қасидаларнинг ўзи эса бир шоир умрини безагулик даражададир. «Бобурнома»да ҳам жуда кўп форсий шеърий парчалар, рубоийлар мазжуд. Муҳаммад Ёқуб Чингий (XVII аср) ўзбекча-тожикча, форсча луғат тузади, муқаддимасини эса форс тилида ёзадн. Нодира форс-тожик тилида девон тартиб қилади…

Биз бу рўйхатни давом эттирадиган бўлсак, ўзбек адабиётининг жуда кўп вакиллари номини санашга тўғри келарди. Ўзбек шеъриятида ширу-шакар ҳам шу даврдан ривожлана бошлади. Паҳлавон Маҳмуд, Хусрав Деҳлавий (шоир урду тилидаги «Ғурратул камол» асари дебочасида «Туркийи Ҳиндистонам, ҳиндавий гўям чу об»— Ҳиндистонлик туркий бўлсам ҳам, ҳиндуни сувдек ичаман, деб, ўзининг турклардан эканлигини таъкидлайди. «Ҳиндистоннинг кашф этилиши» китобида Ж. Неру бу ҳақда бундай ёзади: Илк мусулмонлар томонидан ҳинд тилида кўп ажойиб китоблар ёзилган. Бу хилдаги ёзувчилар орасида энг машҳури, XIV асрда… яшаган турк Амир Хусравдир». Жалолиддин Румий, Мирзо Абулқодир Бедил, Зебунисо, Гулбадан бегим сингари турк улусининг зариф йигитлари ва қизлари эса асосан форс-тожик тилида ижод қилдилар. Уларнинг бундай қилишларида анъана билан бир қаторда маълум тарихий ҳаётий шароит ҳам роль ўйнади. Абу Наср Форобий форс тилида шеърлар битган, улардан иккитасигина сақланиб қолган. Алломанинг форс тилига мурожаат этишини ҳам «замон ва расм аҳли тариқи»га риоя қилишдандир, деб қарамоқ керак.

Алқисса, демак, биз бирорта шоир, олимни араб ёки форс-тожик тилида қалам тебратганига қараб у халқнинг ё бу халқнинг алломаси дейишимизда анъана оқибатларини албатта эътиборга олишимиз зарурдир. Араб ёки форс-тожик тилида ижод қилганларнинг асар ёзилган тилга қараб форс ёки арабга чиқаришимиз ноўриндир. Чунки, синчиклаб қаралса кўп ижодкорлар бошқа миллат вакиллари бўлиб чиқади. Бу ерда адолат қарор топмоғи даркор…

Дарёнинг боши

I

Яқинда таниқли кинорежиссёр Латиф Файзиев телевидениеда тарихимизга бағишланган фильмлар ҳақида афсусланиб гапирди. Гап турғунлик йилларининг асорати ҳақида борди. Воқеа бундай бўлган экан. Кинорежиссёр Ҳиндистон фирмалари билан келишиб Бобур ҳақида фильм қўймоқчи бўлибди, аммо ўзимизда ўтказишмабди. (Шу ўринда Ҳиндистон республикаси бош министри Ражив Гандининг қуйидаги сўзларини эслаш жоиздир. Р. Ганди «Ҳиндистоннинг кашф этилиши» (М. «Художественная литература», 1987) номли китобда босилган «Совет китобхонларига мактуб» мақоласида шундай дейди: «Темурнинг набираси, Самарқанд ҳокими мунажжим Улуғбек ҳинд математикларининг тадқиқотларидан фойдаланди. Бобур деган фарғоналик ёш йигит, довюрак жангчи ва назокатли адиб, Ганга водийсига етиб бориб, бизларнинг Буюк Мўғуллар империямизга, (Бобурийлар империяси — М.А.) асос солди ва ўзини ҳинд деб атай бошлади». Бизда эса, юқорида айтилганидай, бу фильмга рухсат беришмади. Кейин режиссёр Чингизхон ҳақида фильм қўйишни ният қилади. Яна рухсат йўқ…

Яқинда Москва газеталаридан бири қирғиз кинорежиссёри Т. Океевнинг АҚШ фирмаси билан ҳамкорликда «Чингизхон» фильмини яратмоқчи эканлигини хабар қилди. Фильм икки хил — ҳам телевидение учун (8-серия), ҳам кенг экранлар учун (4 серия) қилиб ишланди… Бизда тағин рухсат берилмади. Кейин кинорежиссёримиз «Самарқанднома» фильмини орзу қилди. Унда Муққанна, Темур, Спитомин ҳақида лавҳалар бўлиши керак эди, аммо… Тағин рухсат йўқ! Умар Хайём тўғрисидаги фильм орзуси ҳам юлдуз кўрмай жон берди…

Ажабо, кимдир ижодий ташаббус билан чиқса-ю, унга ёрдам бериш ўрнига, аксинча йўлига турли йўллар ила тўсиқлар қўйишса, майдакаш гапларга изн берилса! Бу фильмларнинг замирида Ўрта Осиё халқларининг узоқ ўтмиши тарихи ётади. Улар халқнинг ўтмишига оид бўлгани учун рухсат берилмадими ёки бошқа сабаблар борми, афсуски, кинорежиссёр бу томонини айтмади.

Л. Файзиевнинг куйиниб гапирганича бор. Бизда ҳали тарихимизга сафсатабозларча қараш мавжуд. Мана бир мисол. Профессор М. Ваҳобов ўзининг «О правде — только правду» мақоласида («Правда Востока» 21 июнь 1988 й.) Темур идеаллаштирилмоқда деб ёзади, аммо бу даъвосини бирор жиддий бир факт билан асосламайди, келтирилган фактлари эса бу даъвони асослашдан ожиздир. Тарихий шахснинг фаолиятини холисона ёритиш идеаллаштириш деб қаралмаслиги керак, бор нарсани тўғри тасвирлаш зарур. Бор нарсани тўлиқ айтмаслик ҳам, тарихни сохталаштириш бўлади… Идеаллаштириш керак эмас, айни пайтда камситмаслик ҳам даркор! Шундагина тарих инсоният олдидаги ўз бурчини бажарган бўлади. Профессор бу ерда бир нарсада ҳақ: Темурни идеаллаштириш керак эмас, бу ярамас ҳол, дарҳақиқат бунга йўл қўйиб бўлмайди. Темур — жаҳонгир, қилич кучи билан империя тузган мустабид ҳоким, ўрта асрларнинг типик ҳукмдори… Темурни фақат шундоқ таърифланса, бу бир ёқлама тарих бўларди, албатта. Лекин, жаҳоннинг йирик шаҳарларидан бирига айланган Самарқанд, Улуғбек расадхонаси, «Зижжи Кўрагоний», Алишер Навоий асарлари, «Бобурнома», ўзбек классик адабиётининг баланд мартабага эришиши… булар бари, биз истамаймизми, истаймизми, Темур даври билан боғлиқ, бу тарихий фактларни инкор этиш қийин. Қолаверса, Темур даври Ватан тарихининг, жаҳон тарихининг ажралмас қисми, у ҳар томонлама ёритилиши керак.

Темур ва унинг даври тарихчиларимиз томонидан адолат тарозисига тошни баравар қўйиб ёзилмоғи зарур, ошкора шундай қилинганда ёш авлоднинг бундан тўғри хулоса чиқариб олиши осонлашади, аксинча, бир ёқлама ёритилса ёки бир пайтдагидек, номи китоблардан, мақолалардан олиб ташланаверса, бу нарса носоғлом кайфият туғдиради ва тескари қизиқиш уйғотади, ман қилинган нарса ҳамиша қизиқ ва жозибадор бўлади, дейишади-ку?! Ҳақиқатни ўз номи билан атамоқ керак, шунда идеаллаштириш ҳақида фикр туғилмайди. Оқни оқ, қорани қора деб ёзиш вақти аллақачон етган. Ўтмишдаги арбобларни асли қандоқ бўлса, шундоқ олишга тўғри келади, деган эди В. В. Бартольд.

Карл Маркс Темур фаолияти ҳақида гапириб, Темур ўзи тузган янги подшоликнинг давлат тузумини мустаҳқамлаганлигини, тузук-қонунлар жорий этганлигини, бу тадбирлар эса унинг аёвсизлик билан амалга оширган босқинчиликларига тамоман зид эканлигидан қайд этган эди. «Тарихда ўтган арбобларнинг кўрсатган тарихий хизматлари тўғрисида ҳукм чиқарганда, — деган эди В. И. Ленин, — уларнинг ҳозирги замон талабларига нисбатан тўғри келадиган нарсалар берганликларига қараб ҳукм чиқарилмайди, балки уларнинг ўзларидан аввал ўтганларга нисбатан қандай янгиликлар берганликларига қараб ҳукм чиқарилади».

II

Табиийки, тарихимизнинг долзарб даврлари ҳақида ёзилган бадиий асарларимиз кам. Бунинг боиси, шундай асар ёзган ёзувчилар турли баҳоналар билан дашномлар ейдилар, маломатга қоладилар. «Навоий», «Юлдузли тунлар» романларини эслайлик. Тарихчи олимларимиз ҳам активлик кўрсатишлари зарур, ана шундай даврлар ҳақида тадқиқотлар ёзиб, синалган, тиниқ концепциялар билан чиқишлари лозим. Хўш, тарихимиз ҳақида кам ёзар эканмиз, у ҳолда тарихимиз борасида ёзилган асарларни ўзбек тилига таржима қилишни кўпайтирайлик. Йўқ, биз бу ҳақда ҳам тузукроқ бош қотиришга вақт тополмаймиз. Биз бу ерда тарихимиз учун ўзимиздан ҳам кўра кўпроқ қайғурган бир гуруҳ машҳур рус шарқшунос олимларининг номларини миннатдорчилик ҳисси билан ёдга оламиз. Уларнинг халқимиз тарихи олдида хизматлари бебаҳодир. Аммо биз шундай табаррук олимларнинг илмий меросини қадрлай олаяпмизми, ҳурматларини ўрнига қўймоқдамизми? Уларнинг ҳурматларини ўз жойига қўйиш — уларга керак эмас, — балки бизнинг ўзимизга зарурроқ эканини фаҳмлашимиз лозим. Афсуски, бу борада ҳали ҳеч парса қилинмаган деса бўлади…

Василий Владимирович Бартольд (1989-1930). Улуғ рус шарқшуносининг эълон қилинган 685 асаридан 320 таси Ўрта Осиё тарихига бағишланган. Ўрта Осиё Давлат университетини ташкил қилишда қатнашган. Аниқ материалларга бой қўлёзмалар асосида ёзган асарлари рус шарқшунослик фанида катта воқеа бўлди. Унииг биргина Ўзбекистон тарихига бағишланган асарларига эътибор беринг: «Мўғуллар истилоси даврида Туркистон», «Орол денгизи ва Амударёнинг қуйи оқимидаги ерлар ҳақида қадимги замонлардан то XVII асргача бўлган маълумотлар», «Туркистоннинг суғорилиш тарихи», «Улуғбек ва унинг замони», «Ўрта Осиёда, қадимдан то руслар келгунга қадар бўлган даврда пахтачилик», «Ўрта Осиё туркий халқлари тарихидан ўн икки лекция», «Мир Алишер ва сиёсий ҳаёт», «Темурнинг дафн этилиши», «Турк-мўғул халқлари тарихи», «Туркистон маданий ҳаёти тарихи», «Туркистон тарихи», «Самарқандда 1365 йил халқ ҳаракати…» Бу асарлар бевосита бизнинг ўтмишимиз, тарихимизни баён қилади, улар холис олимнинг қарашлари эканлиги билан қимматли. Уларни ўқиб ўрганишимиз сув билан ҳаводай зарур. Афсуски, шу пайтгача бу асарларнинг бирортаси ҳам ўзбек тилига таржима қилинмаган! Улуғ олимни, у туфайли жонажон тарихимизни қадрлашимиз шу даражада! Ҳолбуки, бу асарлар ёзилиши биланоқ, бошқа тилларга таржима бўлиб кетган. Масалан, «Улуғбек…» турк (1930), немис (1936), инглиз (1958), форс (1958) тилларига, «Мир Алишер…» немис (1933), турк (1937), инглиз (1962) тилларига таржима қилинган. Бу бизларга ибрат бўлмоғи керак.

Улуғ олим асарларини таржима этиш ва ўзбек тилида нашр қилиш ишларини бошлаб юборишга фурсат етди. «Мир Алишер ва сиёсий ҳаёт» асарини буюк шоирнинг туғилганига 550 йил тўладиган кунигача ўзбек тилида чиқарилса, айни муддао бўлур эди. «Улуғбек ва унинг замони» асари ҳам 1994 йилга таржима этилиб чиқарилиши лозим, бу жаҳоншумул астроном таваллудининг 600 йиллигига аъло туҳфа бўлиши шубҳасиздир. В. В. Бартольднинг тарихимиз ва халқимиз олдидаги хизматларини эътиборга олиб, Тошкентдаги кўчалардан бирига унинг номи берилса, бу рус олимига, у орқали рус халқига ҳукуматимизнинг ифодаси бўлур эди.

Василий Лаврентьевич Вяткин (1869-1932), атоқли археолог олим, профессор. Афросиёбда биринчилардан бўлиб қазиш ишларини олиб борди ва 1913 йилда бу кунда машҳур «Афросиёб деворий расми»ни очди. 1908—1909 йилларда кўмилиб кетган Улуғбек расадхонаси ўрнини топди ва халқимизнинг буюк тарихий обидасини қайта тикланишида катта жонбозлик кўрсатди. Олим «Туркестанские ведомости» газетасида Самарқандда Улуғбекка ҳайкал қўйиш таклифи билан ҳам чиққан эди. Бу таклиф чор Россиясининг мустамлака ўлкасида бўлаётганини унутмайлик. «Мирзо Улуғбек ва унинг Самарқанддаги расадхонаси», «Қадимги Самарқанд ёдгорликлари», «Афросиёб — кўҳна Самарқанд ўрни», «Қадимги Самарқанд архитектураси» асарлари Самарқанднинг тарихини ёритишда муҳим аҳамиятга эга. У шунингдек, «Рус мактаблари учун ўзбек тили дарслиги» (1923) ва «Форс тили дарслиги» китобларини ҳам нашр эттирди. В. И. Вяткиннинг илмий асарларини ўзбек тилига таржима қилиш лозим, дарвоқе, уларни рус тилида ҳам топиш қийин.

Александр Юрьевич Якубовский (1886-1953), машҳур совет шарқшуноси. Ушбу олимнинг ҳам Ўзбекистон тарихига оид асарлари кўп. Уларни тўплаб ҳам ўзбек тилида, ҳам рус тилида нашр этиш фурсати аллақачон етган. Олимнинг «Ўзбек халқининг этногенези ҳақида», «Муқанна қўзғолони», «Темур. Сиёсий характеристика тажрибаси», «Х-ХV аср Ўрта Осиё феодал жамияти ва унинг Шарқий Европа билан савдо юритиши» каби ҳозир ҳам актуал жаранг бериб турган асарлари ҳамиша эътиборга молик.

Е. Э. Бертельснинг «Навоий ва Аттор» ва Алишер Навоий ҳақидаги монографияси, А. А. Семеновнинг тарихимизга бағишланган кўп мақолалари ҳам таржима қилиниб ўзбек тилида чоп этилиши зарурдир. Озар олими З. Бунёдовнинг хоразмшоҳлар ҳақидаги тарихий асарлари ҳам шундай тақдирланишга лойиқдир. Келтирилган асарлар тарихимиз ва адабиётимиз тўғрисида жаҳон олимлари яратган асарларнинг бир қисми, холос. Яна бир жиҳат. Нечундир тарихий-илмий асарлар ўзбек тилида кам даражада нашр этилади, айниқса ўзбек олимлариники умуман нашр этилмайди, деса бўлади. (Я. Ғуломовнинг «Хоразмнинг суғорилиш тарихи», М. Йўлдошевнинг «Хива давлати архиви» каби айрим асарлар бундан мустасно). Ўзбекистон тарихига оид асарлар рус тили билан бир қаторда ўзбек тилида ҳам бир вақтда чиқарилиб туриши керак. Ўшанда биз, ажабо, мактаб ўқувчиларимиз, ўзини билимдон санаб юрган кишиларимиз Ян Гус ёки Иван Болотников тарихини билишади-ю Маҳмуд Торобий тўғрисида маълумотлари йўқ, деб ҳайратга тушиб ўтирмаймиз. Рус тарихчиси В. О. Ключевский, маҳаллий тарихни билмай туриб, умумий тарихни билиш мумкин эмас, деганди.

III

Биз ўз тарихимизни яхши билмаймиз. Бу аксиомадай бир гап. Энг аянчлиси шуки, биз тарихимизни билишга, ўрганишга интилаётганимиз ҳам йўқ. Тарихимизнинг турли даврларига оид мутахассис кадрлар тайёрлашга етарлича эътибор берилмаётир, борларидан ҳам фойдаланилмайди, кўҳна қўлёзмаларни таҳлил эта оладиган моҳир текстолог-матншунослар тарбиялаб етиштириб чиқариш ўз ҳолига ташлаб қўйилган. Зудлик билан аҳволни ўнгламоқ керак. Яқинда, республикамизда Тарихчилар жамияти ташкил этилди, албатта, бу жамият «навбатдаги яна бита ташкилот» бўлиб қолмасдан, тарихни ўрганиш, фанни ривожлантириш йўлларида қаттиқ иш олиб боради, деб умид қиламиз. Лекин биз жонажон тарихимизга бўлган муносабатнинг бу қадар сусайишида, тарихимизнинг эртасига лоқайд кўз билан боқишда, тарих фани олдида турган жуда кўп муаммоларнинг дадил ҳал қилишга киришилмаслигида биринчи галда республиканинг етакчи тарихчи олимлари, қолаверса, Ўзбекистон ССР Фанлар академиясини айбдор деб биламиз. Кейинги пайтларда Ўзбекистон ССР Фанлар академияси вице-президенти Э. Юсуповнинг номи матбуотда тез-тез кўзга чалинадиган бўлиб қолди, у телевидение ва радиода ҳам тез-тез чиқиб туради. Унинг республикамиз ҳаётига оид муаммолар — гоҳ экономика, гоҳ фалсафа, экология, гоҳ тарих, гоҳ маданий меросни сақлаш масалалари — хусусида жонкуярлик билан фикр юритишлари ибратлидир. Айниқса, республика экономикасини янги изга солиш ҳақидаги ҳамда миллий ишчи кадрлар етиштириш борасидаги мулоҳазалари ўринли. Кўпроқ пахта етиштириш учун асосий куч пахтакорлик касбини эгаллашга қаратилди, жумладан, бўлажак миллий ишчи кадрлар ҳам пахтакорлик билан шуғулландилар. Айни пайтда завод-фабрикаларда ишлаш учун марказий районлардан гуруҳ-гуруҳ ишчилар олиб келинди, нечундир бундай йўл узоқ йиллар табиий деб қаралди. Олим миллий ишчи кадрлар тайёрлашга жиддий эътибор зарур деб ҳисоблайди.

Академиямизда ижтимоий фанларнинг изми мўътабар олимимиз қўлида. Шундай бўлгач, биз республикамизда бу фанларнинг муаммоларини ҳал қилишни ундан талаб этишга ҳақлимиз. Ҳозирча натижалар қувонарли эмас…

Қайта қуриш жараёни кетмоқда, биз илм-фанни ривожлантиришда ушбу қутлуғ жараён берган кенг имкониятлардан ўз вақтида фойдаланмоғимиз даркор, бой берилган имконлар, вақт эса бизни ҳеч қачон кечирмайди. Мана шу маънода Академиямиз, тарихчи олимларимиз олдида ҳал қилиниши керак бўлган бир муаммо турибди, балки бу муаммолардан биридир, бу — ўзбек халқининг этногенези, этник тарихини яратиш масаласидир.

Халқнинг этногенези, яъни келиб чиқишини ёритиш коллектив меҳнатни талаб қилади. Бу мураккаб жараённи аниқлашда археология, этнография, антропология, тилшунослик ва тарих фанлари маъ-лумотларидан фойдаланиш лозим бўлади. Этник тарихни яхши ўрганмай туриб, халқ тарихини яхши билиш қийин, даврлар, ижтимоий босқичларни белгилашда беихтиёр тахминларга йўл бериб қўйилади. Халқнинг келиб чиқишини, унинг ким эқанлигини, қайси ирмоқлардан пайдо бўлган дарёлигини, у ирмоқлар қайси тоғлардан- оқиб келганлигини яхши билмай туриб, дарёнинг келажагига умид боғлаш эқийин. Этногенез этник тарих халқ тарихининг бошидир, бизда эса ҳали бу тарих ишланмаган… Муқояса учун шуни айтиш керакки, этногенез тарих қардош тожик, қозоқ, татар, бошқирд халқларида ишлаб чиқилган.

80-йилларнинг бошида масаланинг муҳимлигини назарда тутиб, ЎзССР Фанлар академияси Президиуми ўзбек халқининг этник тарихини яратиш ҳақида қарор қабул қилди. Хайрият, деб қувонишди буни эшитганлар. Норасмий, консультатив группа тузилди, унга ЎзССР ФА мухбир аъзоси (ўша пайтда, ҳозирда академик) А. Асқаров мутасадди этиб тайинланди, группа ишига йигирмадан ортиқ тарихчи олимлар жалб этилди. Аммо иш шундан нарига ўтмади, қарор қоғозда қолди, гап-гапда. Ҳалигача бу ишга жиддий қўл урилмаганлиги ачинарлидир. Фақат 1986 йилда «Ўрта Осиё аҳолиси этник тарихига оид материаллар» номли бир китоб нашр этилди, унга ўн битта муаллифнинг илмий докладлари киритилган. Ажабланарлиси шундаки, Академия Президиуми этник тарих яратиш ҳақида қарор қабул қилдию, аммо бажарилишини текшириб бормади. Сониян, группага бирор бир амалий ёрдам кўрсатилмади, жалб этилган олимларнинг ташвишлари, турмуш шароити билан қизиқилмади, уларга кўмак берилмади, тўғриси уларни биров бир жойга йиққани ҳам йўқ… Инсон омилини турғунлик йиллари таомилига кўра, қуруқ сўз деб тушунган Академия раҳбарлари масалани жиддий ўйлаб кўришлари керак. Ҳолбуки, бу вазифани уддалайдиган атоқли олимларимиз бор — А. Асқаров, Р. Мукминова, Б. Аҳмедов, К. Шониёзов… Рўйхатни давом эттириш мумкин. Ўзбек халқининг этногенези, келиб чиқиши тарихини яратишга зудлик билан киришмоқ лозим! Шунда халқимизнинг тарихи ҳақида ҳар хил гаплар туғилмайди. Тарихимизни яхши билсак, Бухоро ва Самарқанддаги осори-атиқаларнинг ўзбек халқига даҳли йўқ, деганларга бемалол, гапингизнинг мантиққа даҳли йўқ, дея оламиз.

Хулоса

Майли, ҳар бир инсон «ўз халқининг фарзанд» эканлигидан қувониб боши кўкларга етиб кетмасин, аммо ҳар ҳолда ғурур ҳиссини туйсин, зарар қилмайди, деб ёзади Валентин Распутин «Ўзни ватанпарвар деб билмоқ» мақоласида («Правда», 1988 йил 24 июнь) — Арман-арман эканлигидан, эстон-эстон эканлигидан, яҳудий—яҳудийлигидан, бурят-бурятлигидан ғурур ҳиссини туйсин.. «Ҳур дўст оила»нинг ушбу сафига туришга энди русга ҳам ижозат берингиз. Жаҳон маданияти ва цивилизацияси олдида, ҳар қалай, унинг ҳам унча-мунча хизматлари бор…»

Мен рус адибининг ушбу самимий сўзларини она ўзбек халқим шаънига ҳам мамнуният билан айтгим келади.

“Ёш ленинчи” газетаси, 1988 йил, 30—31 август.