Истиқлол шарофати туфайли жаҳон адабиётидаги барча изланиш ва тажрибалардан эмин-эркин баҳраманд бўла бошладик, чет эллик машҳур адибларнинг асарлари ўзбек тилига таржима қилиниб, чоп этилмоқда. Бу жараён халқимизнинг маънавиятини умуминсоний қадриятлар билан бойитишда муҳим аҳамиятга эга. Бироқ айни ушбу йўналишдаги саъй-ҳаракатлар бугунгидек шиддаткор давр талабига қай даражада жавоб бера олади?

Муҳтарам Юртбошимиз Ёзувчилар уюшмаси фаолияти самарадорлигини ошириш, миллий адабиётимизни янада ривожлантириш юзасидан билдирган фикр-мулоҳазаларида дунё адабиётининг энг яхши намуналарини она тилимизга таржима қилиш, нашр этиш, ўрганиш билан боғлиқ тажриба, чет эл ёзувчилари билан алоқаларни ривожлантириш масалаларига етарлича аҳамият берилмаётганлигини таъкидлаб, жумладан, шундай дедилар: “Ҳолбуки, биз маънавиятимизни юксалтириш, ёшларимизни миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида камол топтиришга интилаётгап эканмиз, ҳеч қачон ўз қобиғимизга ўралашиб қолмаслигимиз керак”.
Дарҳақиқат, жаҳон адабиётида кечаётган жараёнлардан хабардор бўлиш, бадиият оламида пайдо бўлган турли оқимлар, йўналишларни билиш, уларга танқидий ёндашиш, ижодий ўрганиш ҳар бир халқ адабиёти тараққиётига наф келтириши муқаррар. Бу борада кўп ишларни амалга ошириш адабиётшунослар ва таржимонлар зиммасидадир. Жаҳон адабиётини ўрганишнинг долзарб мавзулари устида тадқиқот олиб бораётган олимлардан эндиликда янада фаол бўлишлари талаб этилади.
Қуйида эътиборингизга тақдим этилаётган суҳбатда узоқ йиллар ғарб модерн адабиёти ва унинг йирик вакили ёзувчи Ж.Жойс ижоди бўйича изланган адабиётшунос олим Тилаволди ЖЎРАЕВ адабий алоқалар, уларнинг миллий адабиётга таъсири сингари масалалари ҳақида фикр юритади.

— Шарқ билан Ғарб ўртасидаги маданий алоқалар, ўзаро таъсирлар кўпасрлик тарихга эга. Бу давомли жараён тарихчилар, адабиётшунослар томонидан кўп ўрганилган. Ўзаро таъсирлардан адабиёт соҳаси ҳам четда эмас, албатта. Айрим адабиётшунослар томонидан “ғарбга хос ҳодиса”, дея таърифланаётган модерн адабиётининг тарихи, дунё халқлари адабиётига таъсири ҳақида нима дейсиз?

 

— Дунё пайдо бўлибдики, ҳеч қачон ҳеч қайси халқ, элат бошқа халқлардан узилиб, ўз ҳолича яшаган эмас. Акс ҳолда ҳеч қандай тараққиёт бўлмаган бўлур эди. Энг қадим даврларда ҳам аждодларимиз Миср, Бобил, Юнонистон каби минтақалар билан алоқа қилганлар. Ипак йўлининг аксар қисми мамлакатимиз ҳудудидан ўтгани ҳунармандчилик, савдо-сотиқнинг кенг қулоч ёйишига олиб келган. Аждодларимиз ишчан ва уддабурон бўлганларки, Византия императорлари узоқ вақтларга қадар ўзларининг дипломатик ва молия ишларига юртдошларимизни жалб этганлар. Маданий алоқалар тўғрисида гапирадиган бўлсак, Ватанимизнинг узоқ ўтмиши ҳақидаги асосий маълумотларни археологик топилмалар, Яқин Шарқ мамлакатларида қадимда яшаган халқлардан қолган ёзма ёдгорликлар, юнонистонлик ва римлик муаллифларлар асарларидан топамиз. Бу борада Ҳередот, Ктесий, Страбон, Диодор асарлари қимматлидир.
IX — XIV асрларда Испанияда шаклланган таржимонлар мактаби нафақат «грек-араб фани»гина эмас, балки мовароуннаҳрлик алломалар Муҳаммад Мусо Хоразмий, Форобий, Фарғоний, Беруний, Ибн Сино асарларидан ҳам Ғарбий Оврупони баҳраманд қилди. Шарқ олимлари меросини таржима этишда Оврупо мамлакатларида минглаб таржимонлар меҳнат қилдилар. Албатта, илмий, маданий алоқалар ҳозирги даврга келиб янги юксак босқичга кўтарилди.
«Онг оқими» адабий йўналиши сифатида пайдо бўлган модерн адабиёти тўғрисида гапирадиган бўлсак, унинг илдизи дунёда яратилган илк ривоят, асотир-мифларга бориб боғланади. Одам алайҳиссаломнинг ўғиллари Ҳобил ва Қобилнинг фожиаси, уларнинг истиғфори, тавба-тазарруси, изтироблари ҳали-ҳануз онг оқимининг теран томирларида оқиб келмоқда.
Онг оқимига хос мураккаб жараённи қоғозга тушириш осондек туюлса-да, аслида мураккаб ижодий иш. Бу йўналишда ёзилган асар шакли ва услуби аксари ҳолларда ассоциатив сюжетни талаб этади ва у асосий сюжет турига айланади. Ассоциатив сюжет, ўз навбатида, ўзига хос тасвир принципларини талаб этади.
Маълумки, жаҳон адабиёти ХХ асрнинг биринчи чорагида ушбу йўлни босиб ўтган. Уч мамлакатда бир даврнинг ўзида, кейинчалик «модернистик» деб аталган адабий йўналишга мансуб уч даҳо адиб — Марсел Пруст (Франция), Жеймс Жойс (Ирландия), Франц Кафка (Чехославакия) дунёга келдилар ва жаҳон адабиётида ўчмас из қолдирдилар. Улар довруғи шу қадар юксакликка кўтарилдики, 1963 йили овруполик адибларнинг бир йиғинида қилинган ҳар бир чиқиш «гўё ягона адабиёт» — модернизм ҳақида бўлди.
Улар адабиётда ўчмас из қолдириш баробарида, юзлаб издошларини топдилар. Жаҳон адабиёти бир «селпиниб» олди. Юзлаб янги жойсчилар, янгича кўринишдаги модернчилар пайдо бўлди… Хуллас, модернистик адабиётнинг дунё халқлари адабиётга таъсири беқиёс. Ўзлаштириш — бузиш дегани эмас, айни пайтда, у яхши нарсага бебаҳо ҳисса қўшади. Унга тақлид, деб қараш эса кулгили.

— Модернизм билан қизиқишингиз қачондан бошланган, хусусан, Жеймс Жойс ижодини ўрганишингизга нималар туртки бўлган?
— 1970-йилларда Москвада ўқиб юрган кезларимда модернизмга «ола» қарашлар ҳукм сурган давр бўлишига қарамай, талаба ёшлар, аспирантлар орасида бу оқим ҳақида кўп гапирилар, Жойс, Кафка ҳақида диққатни тортувчи суҳбатлар бўлар, гўё қандайдир янгилик, тўғрироғи, ғалати ноодатий мавҳумлик мени ўзига жалб қиларди. Бир куни чет эл адабиёти мухлиси бўлган ҳамфикр Ольга исмли қизнинг қўлида Жеймс Жойс номи битилган китобчани кўрдим. Бу Херри Левин муҳаррирлигида «Пингвин китоблар» нашриёти томонидан чоп этилган «Жеймс Жойснинг қисқа танланган асарлари» эди. Шу китобча билан танишиш мени Жойс дунёсини олиб кирган. 90-йилларгача, қарийб 20 йилдан ортиқ мутолаа, ўқиш-ўрганиш, Марсел Пруст, Франц Кафка ижоди билан танишиш мени модернизм ҳақида илмий изланишга ундади.
Аслида ўзим инглиз тили мутахассисман. Фарғона дорилфунунида 1968 — 1995 йилларда инглиз тилидан, асосан, тилшуносликдан дарс бердим. Номзодлик диссертациясини касбий эҳтиёж сифатида эмас, дил амри билан ёзганман. Шахсий кутубхонамда сақланаётган, Оксфорд университети ноширлик бўлими чоп этган 900 саҳифали «Жойс» номли мақолалар тўплами, англиялик касбдошлар томонидан юборилган Ж.Жойснинг фундаментал асарлари билан яқиндан танишганимдан сўнг, мақсадимга бўлган ишонч янада мустаҳкамланди. Модернизмга, Ж.Жойс ижодига қизиқишим ортди.

— Изланишларингиз самараси ўлароқ 1993 йили «Жеймс Жойс» ва бир йилдан сўнг «Фан» нашрётида «Онг оқими ва тасвирийлик» китобларингиз чоп этилганидан хабаримиз бор. Адабий жамоатчилик ўша пайтда уларни қандай кутиб олди?
— Биласизми, тўғрисини айтсам, эътибор бўлмади. Ҳамфикр дўстим А.Маматов ҳомийлигида чоп этилган мазкур риволалар, ҳар ҳолда, Жойс поэтикаси хусусида эди. Бу китобчалар Низомий номидаги педагогика институти ўзбек адабиёти кафедрасига, университет яқинидаги дўконларга бепул тарқатилган эди. Ҳатто ижодкор дўстларга тарқатарсиз, деб берган бир неча нусха китобчалар ҳам қайлардадир қолди. Мен бу гапларни писанда ўрнида эмас, меҳнатимга ачинганимдан ҳам кўра, ҳомий олдида хижолат бўлганимдан айтаётирман.
Яна бир гап. Устоз ёзувчимиз Шукур Холмизаевнинг «ЎзАС»да «Кечирасиз, жаноб Карпентер, вақтим зиқроқ» сарлавҳали мақоласи модерн адабиёти атрофидаги мунозараларнинг чўққиси бўлди. Газетанинг уч-тўрт сонида мунозара қизғин давом этди, кейин сўнди. 2000-йиллардаги бу баҳсда юқорида тилга олиб ўтилган рисолалар ҳақида лом-мим дейилгани йўқ.

— Ж.Жойс ижоди ўта мураккаблиги билан дунё олимларини ўйлантириб келмоқда. Унинг асарларига хос етакчи хусусиятлар нималардан иборат?
— Жойс ижодининг серқирралиги, ўзига хослиги асарлари поэтикасининг мураккаблигини ҳам белгилайди.
Адиб ижодининг асосий шаклланиш даври у епифаниялар ёза бошлаган йилларга (1900 — 1903) тўғри келади. «Епифания» (epiphanis) «Тангрининг юз кўрсатиши, тангрига етишув», деган маънони англатади. Жойс епифаниянинг асл маъносини ўзгартирмайди, балки унинг мазмун кўламини кенгайтиради. Унинг епифаниясини бугунги адабий тилга «тагмаъно», деб ўгириш мумкин.
Жойс ижодида рамзлар катта ўрин тутади. Адиб услубидаги бу муҳим хусусият норвегиялик драматург Ҳенрик Ибсен методига мансуб. Жузъийлик ва умумийликнинг ўзаро алоқаси, ахлоқий муаммоларга урғу бериш Ибсен пиесаларида реализмнинг рамзийлик билан уйғунлашиб кетишини таъминлаган. Бу усул, ўз навбатида, Жойс ижоди учун ҳам характерли.
Жойс насри мусиқа асарини, хусусан, симфонияни эслатади; пухта ўйланиб тизимлаштирилган лейтмотив асосида бош мавзу мунтазам айланаверади. Мазкур мунтазам лейтмотив усулини Жойс Вагнердан ўрганди. Илк насрий асарлардаёқ ёзувчи бу усулни шу қадар маромига етказдики, унинг воситасида ташқи томондан турфа, узуқ-улуқ факт ва фавқулодда ҳодисаларни жамлаб, маиший тумуш ва рамзийликни юксак маҳорат билан боғлай олди.
Унинг машҳур «Улисс» асари етти йиллик машаққатли меҳнати туфайли юзага келган. Бу роман дунёда ягона, ҳеч бир бадиий асарга ўхшамаган, фалсафий-психология асар. «Улисс»га модернизм, сюррализм, экзистенциализм, фрейдча психоанализ услуби намунаси, «тафаккур оқими» йўналишидаги роман, ХХ аср субъектив идеалистик дунёқараши намунаси каби таърифлар берилган.
Собиқ иттифоқда бу асарга қизиқиш, уни ўрганиш ўтган асрнинг 20-йиллариданоқ бошланган эди. Илк бор литов тилига, кейинчалик латиш, эстон, рус, гуржи ва арман тилларига таржима қилинди.
Мана, ниҳоят, яратилганига қарийб бир аср ўтиб бўлса-да, «Улисс» ўзбек тилига ҳам ағдарилди. Бу ғаройиб романни китобхонларимизга таниқли олим ва таржимон Иброҳим Ғафуров ўзбек тилида тақдим этди.

— Ўзбек адабиётида модерн йўналишида ёзилган асарлар қайси жиҳатлари билан бошқа асарлардан фарқ қилади?
— Ўтган асрнинг 80 — 90 йилларида ўзбек адабиётида ушбу йўналишдаги жиддий изланишларни Мурод Муҳаммад Дўст, Ғаффор Ҳотамов, Олим Отахонов асарларида кўриш мумкин. Албатта, уларнинг ҳар бири ўзига хос услубга эга, аммо уларни бир умумийлик бирлаштиради. Бу умумийлик улар яратган қаҳрамонлар ички дунёси, руҳияти, онги фаолияти, тафаккури ҳаракатининг асосий тасвир майдонига кўчгани, бадиий характер яратиш онг оқими жараёни асосига қурилгани билан изоҳланади. Бу ёзувчилар инсоннинг ички майл-истакларини кашф этишда анъанавий наср йўлидан, синалган усуллардан фойдаланмайдилар, балки саъй-ҳаракатни қаҳрамоннинг ўз қўлига, ўз идрокига топшириб, ўзлари холис позицияда турадилар.
Ўтган асрнинг 90-йилларида адабиётшуносликда модерн тарафдорлари, Б.Рўзимуҳаммад ибораси билан айтганда, «янги янгилик» ва реализм тарафдорлари — «эски янгилик» ўртасида кўп мунозаралар бўлиб ўтди ва бу жараён ҳануз давом этаётир. Буни, албатта, табриклаш лозим. «Янги янгилик» тарафдорлари Р.Парфи, О.Мухтор, М.Муҳаммад Дўст, Х.Дўстмуҳаммад, Н.Эшонқул, А.Қутбиддин, Б.Рўзимуҳаммад, Т.Рустамов ва яна бир қатор ёзувчиларни модерн ижодкорлар қаторига қўядилар. Балки шундайдир. Бироқ бу таъкидлар, аввало, ўз исботини топмоғи, бунинг учун эса модернга юзаки қарамасдан, унинг туб моҳияти ва илдизлари ўрганилмоғи керак. Демоқчиманки, жаҳон бадиий интеллекти яратиб келаётган интеллектуал мулк турлари, усуллари қаторида модернга ҳам яшашга ҳақли йўналиш сифатида қараш лозим. Кўҳна ва баркамол ўзбек адабиётида модерн излари ҳам зоҳир бўлаётган экан, уни янгиликка интилиш деб қараш керак. Бироқ эндиликда адабиёт фақат шундан иборат бўлади, дейиш мутлақо нотўғри.

— Демак, модернизм йўналиши ўзбек адабиётига бегона эмас…
— Биласизми, адабиётимизга модерн оқими бегона эмас, айни пайтда, у ягона ҳам эмас. Модерн адабий ҳодиса сифатида Ғарбда пайдо бўлганми ёки Шарқда, деган масала кўндаланг бўлади. Тасаввуфга чуқур ёндошилса, мутафаккир боболаримизнинг кўп асарлари манти онг оқимини эслатиб туради. Узоққа бормай, мавлоно Румий ижодига эътибор қилайлик. «Ичиндаги ичиндадир» асарининг ўзиёқ фикримизга далил бўлиши мумкин. Албатта, ҳозирги замон модерни билан уларни тенглаб бўлмайди.

— Яқинда «Фарғона» нашриётида «Онг оқими. Модерн» номли салмоқли тадқиқотингиз босмадан чиқди. Бу китобда модернизм адабиёти бўйича кўп йиллик изланишларингизни жамлагансиз, шекилли.
— Истеъдодли ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида Ж.Жойснинг «Улисс» романи таржимасига ёзган мақоласи мени бундан ўн-ўн беш йил муқаддам ёзган ишларимга қайтарди, уларни бугунги кун талабидан келиб чиқиб қайта кўришга чорлади ва шу тариқа мазкур китоб юзага келди. Яқинда пойтахтимиздаги Миллий университетда Жойснинг «Улисс» асари таржимасига бағишланган учрашув бўлди. Унда «Улисс» таржимони Иброҳим Ғафуров, таниқли ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад, «Жаҳон адабиёти» журнали бош муҳаррири вазифасини бажарувчи Мирпўлат Мирзо, бўлим бошлиғи Ортиқбой Абдуллаев ва университет олимлари, талабалари иштирок этишди. Мен Жойснинг тадқиқотчиси сифатида қатнашдим. Учрашувда менинг китоб ҳақида ҳам яхши фикрлар айтилди ва бу менга янада катта масъулият юклайди.

Суҳбатдош: Жамолиддин МУСЛИМ.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 29-сонидан олинди.