Тўхтасин оғага бағишлайман.

1

Ёмғир шундай куч билан қуя бошладики, бекат айвонида туришнинг иложи қолмади. Бунинг устига, ғувиллаб шамол эсар, ёмғирни букиб-қайириб айвон остига ҳам урар эдики, устунлар орқасига яшириниш ҳам фойда бермади. Мен плашнинг ёқасини кўтариб, шляпа гардишини пасайтириб, ресторанга қараб чопдим. Ресторанга кираверишдаги айвонча остида ҳам ёмғирдан қочганлар кўп эди. «Ке, шамоллаб-нетиб қолмайин. Барибир кечки овқатга етолмайман», деб ойнаванд, залворли эшикни очиб, ичкарига кирдим. Табиий, димоғимга ичимлик, сигарет ҳиди урилди, қуло-ғимга жазавали ғарб мусиқаси эшитилди. Мен шляпамни силкитиб, ёқамни тушириб, устки кийимларимни олиб қоладиган киши томон бораётган эдим, шундоқ рўпарамдан — афтидан, қўлювгич хонадан чиқиб келишаётган новча, норғул йигит билан этаги ерга теккудек узун, қора барқут кўйлакли жувонга кўзим тушди.
Йигит… менга таниш, ҳатто «ака» даражасидаги қадрдоним. Таваккал эди. Эгнида тўйга кийиб борса арзийдиган тим қора костюм-шим, оёғида пошнаси баланд, учли туфли (шунинг учун бўйи тағин ҳам баланд кўринар), ҳийла сийраклашиб қолган жингалак сочлари ялтирар (нам қўли билан сийпаган бўлса керак), тилла тишлари ярқираганча кулиб келар, жувоннинг тирсагидан тутиш ёхуд унга бирон дилдорлик кўрсатиш, чамаси, хаёлига келмас, жувон эса, бошини хиёл эгиб ва кулимсираб келарди.
Мен тескари қарамоқчи бўлдим-у, улгуролмадим.
— Ў, писател! — деб бақириб юборди Таваккал. Мен табассум қилиб, четландим. У келибоқ, мени бағрига олди, ўпишдик. Оғзидан ароқ ҳиди келар, юзи шишинқираган, кўзлари ғилтиллар эди.
— Бу киши — бизнинг земляк! — деб аёлга қаради «земляг»им, кейин уни унутгандек, менга тикилиб, давом этди: — Қалай энди? Келин яхшим-а? Кичкиналар кўпайиб қолдим-а?.. Кўринишингиз дуруст. Класс! Эй, бу одам — яхши ёзувчи! — деди яна аёлга кўзи тушиб. — Менинг юртдошим!
Мен ҳам аёлга қарадим, у синиққина кулимсираб бош ирғади. Каминаям бош ирғади. Шунда Таваккал:
— Э, танишмайсизларми? — деб кулди. — Бу киши бизнинг хоним. Отингиз… нимайди?
— Гули, — деди жувон (унинг қизариб кетганини тахмин килдим), — Гулсара.
— А-аа, Гулсара, Гулсара, — деб тағин баралла кулди Таваккал. — Қани, залга марҳамат, Қувватжон!
Мен уст-бошимга ишора қилган бўлиб:
— Шунчаки кирувдим, ёмғирдан қочиб, — дедим. — Дачага кетишим керак.
— Дачага? Ў-ў, ўзимиз обориб қўямиз!.. Қани, плашти ечинг! Ҳў, швейсар, бақа қара! — Таваккал шляпамни олди. Мен ноилож ёмғирпўшимни еча бошладим. — Оббо, Қувватжон-е, учрашганимизни қаранг. Худо бор… Қаршидан жўнаётганимда сизни эслаб эдим. Честни айтаман…
— Мен ҳам сизни эслаб тураман, — дедим.
— Ёлғон! Битта телефон қилмайсиз. Қаршининг чегарасидан ўтиб кетасиз.
— Якин-орада юртга борганим ҳам йўқ.
— Мен кеча келдим. Геялогия вазирлигига чақиришган эди… Эй, Гулсара, Мустақилликкача ўзимизда геялогия министрлиги йўқ экан! Бор-у, Московга бўйсунар экан. Ўзбекистонга бўйсунмас экан. Вей, қисталоқлар-е.
— Ҳалиям карьердамисиз? — деб сўрадим, шунчаки гап-гапга қовушсин учун.
— Ҳа-а, —дея яна олтин тишларини ярақлатиб кулди. — Каттаси бўп кетдик мармар карьерининг… — У плашни ҳам швейцарга берди-да, кифтимдан олиб, иккинчи қаватга ўрлаган зинапояга бошлади. — Гул, Гул-сара, ортда қолманг… Э, сиз олдинга ўтинг! Ўтинг, хоним. Аёл оғриниб тўхтади.
— Юраверсангиз-чи.
— Шундайми? Майли. — У кулиб қўйиб, икки зинапояни битта қилиб босди. — Ишларим авж, укабой. Мармар қиммат бўп кетди. Ҳа-ҳа-ҳа. Крошкаси — капейка эди.

2

Уларнинг столи ўнг томондаги ойна-девор остида, зал баралла кўринадиган жойда экан. Дастурхон тўкин, стол четида — вазада лола ҳам бор экан.
Мен столнинг бери ёғидаги пичоғ-у санчқиси ишлатилмаган жойга ўтира қолдим. Биламан, улар бу жойга нисбатан тўрга, яъни, столнинг у ёғига ўтказмоқчи бўлишади. Ҳақиқатан ҳам шундай ҳаракатлар қилиб, натижа чиқаришолмагач, аёл ўз жойига — ойнага яқин курсига, Таваккал унинг ёнига ўтириб:
— Хўп, йигит ўлмайлик, бало кўрмайлик, — дея ишшайганча фотиҳа ўқиворди-да, бирдан ўнг-у сўлига қараб, худдики тўйхона баковулидек бақириб юборди:— Ўй, аписанка! Ў-ў, жонидан, бақа бир кел. Давай, заживо… Накрой! Это — мой гост! Нима дедингиз, хоним?
Хоним қисиниб, елкасини қисди. Мен эсам (чин кўнгилдан):
— Шу бўлади-ку, — дедим. — Э, аломат йигитсиз-да, Таваккал ака.
— Мендан нима кетяпти? — хахолаб кулди у. — Икки мошин крошка, холос! Отамдан қолган бўлмаса… Тўғри, лекин Темур бобомдан қолган. — Кейин жиддий тортиб, давом этди: — Эй, Қувватжон, ўзимиздаги мармар конларининг тўқсон пойизи Темур бобо замонида очилган экан. — Кейин яна кулди. — Ҳозир бўлса, шундоқ, йўлнинг ёқасига бир кетмон уринг, қарс этиб мармарга тегади. Очилиб ётибди-е.
Гулсара «қойил» дегандай бошини сараклатди. Мен ҳам қошларимни кўтариб:
— Зўр, зўр, — дедим.
— Гулсара, борасизми? — Таваккал, афтидан илгари бошланган суҳбатни давом эттириб, сўради: — Хўп денг, хоним… Бир айлантирай! Тахтақорачага опчиқаман! Қаламқош гуллар очилиб ётшгги! Сапсарга ўхшайди-ю, кичкина… — Кейин менга қараб, бемалол кулди. — Булар билмайди, шаҳарлик-да… Да, кечирасиз, бивший қишлоқисиз! Туркистон ҳам қишлоқ-да энди, Тошканга нисбатан? Шу-шу… Ўх, маладес, маржа хоним! — У столни тозалаётган официант жувоннинг белидан ушлаб қўйди. У эса:
— Всегда ми ралн вас обслуживать, — деди табассум қилиб.
— Таваккал ака, келсангиз, фақат шу меҳмонхонага қўнасизми? — деб сўрадим яна йўлига.
— Ҳа. Бу ер — марказ, — деди Таваккал. — Бечоралар яхши кутиб олишади. Беш-ўн сўм устига берсанг, бас-да, ўртоқ ёзувчи… — Кейин яна кулди-да, ўйчан тортиб сўради: — Уй ичлари тинчма, Қувватжон? Ёзган асарларингизни ўқий олмаяпмиз. Иш кўп-да, ука. Лекин эшитиб турамиз. Мен сўраб тураман, честни…
— Сўраб турасиз-ку, бу ерга келганда унутасиз? — деб қолди хоним.
— Ўў, биру нўл, — деди у. — Лекин шу гал бари-бир сизни топмоқчи эдим, Қувват. Битта маслаҳатлик гап чиқиб қолди…
— Марҳамат, — дедим.
— Кейин… Пирниси, коньяк! Ладна, пуст «Напалиён!» Слишишь? Вот та-ак…
Мен нима қилишни билмасдан сигарет тутатдим. Энди икки кишилашиб стол тузаётган официанткалардан бири дарҳол кулдон опкелиб қўйди.
Шу пайт залнинг тўридаги саҳнада мусиқачилар (кирганимизда, дам олишаётган эди, шекилли) гумбир-гумбир қилиб, созларини чала кетишди.
— О-оҳ, яна бошлади бу аблаҳлар, — деди Таваккал. — Бориб тинчитиб келайми?
— Нега? — деди Гулсара. — Бировларга ёқади, заказ қилишвотди-да.
— Э-э, Мустақил бўпмизам ўзбекча қўшиқ айтишмайди бу хумпарлар!
— Айтишмаса, чалишар.
— Чалади, — дедим мен ҳам. — Ҳечқурса, «Тановар»ни билишади. Тағин «Чингизхон» деганиям бор.
— Темур дегани-чи, Темур? — пихиллаб кулди Таваккал. — Тўхтанглар, ҳозир заказ қиламан. Адин момент! Бир жиннисини чиқарай шуларни. «Чингизхон»ни биласан, унинг дабдаласини чиқарган «Темур»ни билмайсанми, дейман.
— Чингизхонними ё чингизийларними? — майингина кулимсираб сўради хоним. Сездимки, бу гапни мунозара учун эмас, шунчаки, гапириш учун айтди.
Ўзи, умуман, бундай жойларда шунақа гапириш маъқул. Чунки мақсад ўзи — маънили бемаъни бўлса-да, валакдашиб ўтириш, қолаверса, ичиш-да.
— Ў-ў, яна биру нўл! — деди Таваккал. Кейин: — Штрапни тўлаймиз, — деб кулди. — Айтмоқчи, Қувватжон, бу кишини мен Қаршига таклиф этаяпман. Тўғрироғи, Шаҳрисабзга… — Кейин бирдан ғамгин тортиб кулимсиради. — Хотин йўқ, туғруқхонада ке-етди, ука. Олти бола билан қолдим. — Кейин яна кулди. — Э, кун ўтаяпти… У ёғини айтсам, мен ҳам қарийб етимликда катта бўлганман. Тўғри, қариндошлар кўп эди, бобойдан мерос қолган мол бор эди… Так што, хоним, бемалол кириб боришингиз мумкин уйга… Кимсиз? Мармар конини текширишга борган — ревизор! — У яна қаҳ-қаҳ отиб кулди-да, столни безаб бўлган официантканинг кифтини силаб қўйди. — Ўлма, аканг аилансин! — Сўнг ниманидир эслагандек бирдан буюрди: — Давай, налей ти сама!
— Конишно, конишно, — деди у тумбочка устидан оппоққина сочиқ олиб, ўша билан коньяк шишасини ўради. Сўнг уни очиб, Гулсаранинг рюмкасига энгаштирган эди, у чийиллаган каби:
— Нет-нет, — деди. — Яж вам сказала?
— Ах, да, извините.
Таваккал хонимга чимирилиб бокди.
— Нимага коньяк ичмайсиз-а?
— Менга тўғри келмайди.
— А-а, майли… Давай нам коньяк! Қувватжон, би-ир ўтирайлик!
— Раҳмат.

3

Шундан кейин суҳбатимиз шўх ирмоқнинг оқиш мақомида давом этди. Ирмоқ нишаблардан тез энса, ўрларга аста кўтарилади, чўнқирларни тўлдирар экан, секинлаб ҳам қолади. Гурунгимиз ҳам шунга ўхшаб, гапга гап уланиб, аммо равон бир изга тушмасдан давом этаркан, қадаҳ сўзига етганда, кончи дўстимиз:
— Қани, бир тос айтинг, Қувватжон! Зўр бир гап айтинг! Биз шуни қолдирмай олайлик! — деди.
Мен хижолат бўлиб, қадаҳини (унга яҳудий ароғидан қуйилган эди) жойида аста айлантираётган Гулсарага қараб олдим, ундан узр сўрагандек.
Кейин яна қийналиб қолдим: нима дейман, ахир? Қуриб кетсин бу ёзувчилик ҳам… Ана шунинг учун кўпинча тўйларга боришдан ҳам тийиламан ёхуд борсам ҳам панада ўтириб, чиқиб кетаман. Сўз беришади-да, тантанали қилиб. Шунда тўйчи «ака» «яқининг» бўлсаки, хўп-хўп. Акс ҳолда оёғинг тортмай, урфни оёқости қилмайин, деб келган тўйингни эгасида йўқ сифатларини ҳам тўқиб чиқариб айтишга тўғри келади.
— Қани, эшитовуз, — деди Гулсара мусиқа тиниши билан. Ва Таваккал (энди) унинг кифтини силаб қўйди.
— Сизларнинг шундай чиройли бўлиб ўтиришларингни кўриб, хурсанд бўлдим, аввало шуни айтишим керак, — дедим. — Таваккал акани ўрта ҳисобда йигирма йиллардан буён биламан, гарчи кам учрашиб турсак-да… Гулсарахон, бу инсон — бир қоп ёнтоқ мисолидир. Дали-ғули, мард. Хуллас, Темур бобо юртининг валламат йигитларидан…
Таваккал ҳазилакам бир қувлик билан кўзларини дўлайтириб:
— Ана шунақамиз, хоним, — деди. — Айтинг, Қувватжон. Сизнинг ёзганларингизам рост… Йўқ, честни айтаяпман. Хоним, кўпроқ ўрисча китоб ўқигансиз-да, билмайсиз… Китобларидан бераман…
— Ҳа, энди, барибир «тўқувчи»миз-да, — дедим мен. — Айтмоқчи, ўрис ёзувчилари ҳам яқин-яқинга-ча, масалан «асарлар» деб эмас, «сочинение» деб айтишарди… Хўп, — қадаҳни сал кўтардим. — Ана шу аҳилликларинг давом этсин. Хўш, мени дастурхонларингга таклиф этганларинг учун миннатдорчилик билдириш билан бирга, айтмоқчиманки, мана шу — ўзаро ҳурмат, меҳр-оқибат орамиздан ҳеч қачон кўтарилмасин.
— Воҳ! — деб юборди Таваккал. — Бу тосдан кейин пужерни тўлдириб ичсаям арзийди!
— Раҳмат, — деди Гулсара менга. Ичиб бўлиб, қази-қартадан газак қилганимиздан кейин хоним сўради: — Кечирасиз, писател ака, ўзийиз шунақа камтармисиз ёки камтар бўлиб кўринишни яхши кўрасизми?
Менга ҳеч ким бундай савол бермаган, қолаверса, бу саволда, ҳарқалай, такаббурлик бор эди.
— Хоним, мен пиесалар ҳам ёзганман, — дедим. — Табиийки, ўша жараёнда рўл ўйнайман. Айтишларича, образларим ростми-ёлғонми — ўз гапларини гапиришар эмиш.
— Так-так?
— Қозонда бори чўмичга чиқади, деганларидек, инонингки, мен қандоқ бўлсам, образларим ҳам шундоқ чиқади, деб ўйлайман, яъни, рости ҳам, ёлгони ҳам ўзиники, ўзлигидан келиб чиққан бўладики, уларни, жумладан, мени ҳам риёкор, деб айтиш қийин… — шундай деб, дафъатан толиққанимни туйдим. Кейин дангалига кўчдим: — Сиз қандай тушунсангиз, ихтиёр ўзингизда.
— Браво, — деди у.
— Ҳа, маладес, Қувватжон, — деди Таваккал ҳам. — Қизиқ гаплар… Эй, яна бошлашди-ку буги-вугини! Шошманг, пул тўлаб бўлсаям тинчитаман.
— Ундан кўра, ўзбекча музика заказ қила қолинг, — деди Гулсара бояги табассумида.
Таваккал ўрнидан ирғиб турди.
— Ест! — Кейин бирдан хонимга тепадан ўткир тикилиб сўради: — Ўйнайсизми?
Гулсара елкасини қисди.
— Ў-ў, адин момент! — деб юборди Таваккал. — Ана бу бошқа гап! Кеча ўзим ҳам сезиб эдим… Кухнага кириб чиқаётганингизда оёқ олишингиз ғалати бўлиб кетиб эди. «Жигарпора»ни эшитаётганда.
Гулсара бошини эгиб кулди. Таваккал қаторлар ора-сидан лўкиллаб юриб, саҳна томонга кетди.
— Кеча танишдик окайиз билан, — деди Гулсара «акам»нинг орқасидан сезиларли фахр билан қараб олгач. — Мани безорилардан қутқардилар… — Кейин кулиб ҳамда ғижиниб, давом этди: — Шундоқ кетивоссам, рўпарамдан иккита даванги кевотти. Тротуарда эдим. Тўғри келишаверди. Ман четланиб, йўл бердим. Ўтишди-ю, вай, сезмий қолдим, қўлим бир силкинди. Қарасам, сумкам йўқ. Биттасининг қўлида, ҳеч нарса кўрмагандай кетишвотти. «Ҳой, шу кунингдан ўлганинг яхшимасми?» деб бақирдим. Чопиб боришга қўрқаман. — У яна бошини эгиб кулди. — Вайсовурдим. «Бўйингга қара, иплос! Келиб-келиб хотин ки-шини тунайсанми?» — Шу пайт Таваккал кафтларини бир-бирига ишқаган ҳолда қайтиб келди. «Ест, гатоп!» деб ўтираркан. Гулсаранинг охирги сўзларини эшитганда, бирдан тилла тишларини кўрсатиб ишшайганча, уни рағбатлантириб, бош ирғади. — Ўша пайтда кўриниб қолдилар… Бу ёғини ўзингиз айта қолинг, — деди Гулсара.
— Ҳа, — дея сезиларли мамнуният билан давом этди Таваккал. — Таксидан тушиб, меҳмонхонага бораётсам… бир аёл киши пиртаволда қарғанаяпти. Полвонлар менга яқинлашиб қолган. — У мазза қилиб, аммо ёлтондакам кулди. — Хонимнинг овозлари жуда-а ёқиб кетди-да!
— Раҳмат, — деб қўйди Гулсара.
— Безбет… Кейин, укабой, акангизни биласиз, ёшлик даврлари эсга тушиб кетди. Ўзи, кўпдан бери қўл қичиб, қаерга ишқашни билмай юрган эдим…
Мен бош ирғадим. Гулсара тағин овозида фахр билан:
— О, ёмон эканлар бу киши, — деди. — Ну, парен… Қайтамга ман қўрқиб қолдим.
— Э, хоним, ёшсиз-да, — деб талтайди Таваккал. — Ундайларнинг учта-тўрттасига бас келолмасак, мундай қилиб юрмас эдик. Биттаси — ўрисми, татарми, билмайман. Аммо биттаси — ўзбек эди, ана шундан бошладик.
— Вой, ман ўлдириб қўядилар, деб қўрқдим, — дея яна луқма ташлади Гулсара.
— Йў-ўқ, — деб тағин кулди кончи. — Оч биқинига урамиз-да… Йўғасам, товон тўлаш бор. Ха-ха-ха… Товон тўлаганмиз ҳам, а, Қувватжон?
— Жуда, — дедим. — Қиммат тўлагансиз… — Гулсара эшитишга иштиёқи борлигини англатадиган назар билан боқди. — Ўзингиз айтиб берарсиз, — дедим Таваккалга.
— Ҳе, эски гап у, — деди Таваккал. — Келинг, эсламайлик!
— Йўқ, нега энди? — озорланди Гулсара.
— Бўпти, айтиб бераман, — деди Таваккал. — Олдин яна биттадан олайлик. Ҳозир «Тановар» бўлади… — У узун қўлларини бемалол узатиб, шишалардан қуяркан, мен аста сўрадим:
— Кейин нима бўлди? Ҳалиги давангилар билан… муштлашувингиз ?
— Э, биз муштлашмадик. Уларда куч қайда? Ароқ енгиб ташлаган алкашлар экан. Битта-битта билан чўзилтириб қўйдим. Кейин ўзбек болага: «Сумкани кўтар», дедим.
— Ҳа, бу кишига қолса, сумкани кўтартириб, уйимга обкирардилар.
— Кечирадилар, хоним.
— «Қўйинг, йўлига кетсин», — дедим.
— Лекин, кейин номардлик қилдингиз-а? — деб чиндан ҳам ачиниш ва хижолатли нигоҳ билан унга боқди Таваккал. — Ўпкаласам арзийди! — дегач, яна аслига — шўхчанлигига қайтди. — Мени уйларига таклиф қилдилар, раҳмат. Чой, кофе дамлаб бердилар,  раҳмат, Аммо…
— Таваккал ака, — деди Гулсара оғриниб.
— Йўқ, тўғрисини айтишим керак-да.
— Хўп. Айтинг-айтинг.
Таваккал қўлларини ёзиб, жуда ҳайрон қолганини билдирди:
— Ётишга қўймадилар… Мен бечора мусопирди. Гастинсага ҳайдадилар. «Вой, мусулмон, тегмайман сизга», дейман. Ишонмайдилар… Шунақа бўлди, Қувватжон.
Мен бундай гапларга ҳайрон қолмаслик лозимлигини тушунсам-да, уялдим ва Таваккалнинг «ўзига ишончи» анчагина ошиб кетганини дилимда қайд этдим.
Кейин бу «очиқ гаплар» хонимга қандай таъсир этганини билиш учун унга қарадим…
Эътироф этаманки, илк бор тикилиб қарадим. Зеро одатим шу: бундоқ давраларда йигитлар аёллари билан ўтирадими, бошқа таниш жувонлар биланми — эркаклар билан гаплашардим-у, аёлларнинг саволларига жавоб берардим, холос.
Аммо хотинларга тикилиб қараш… йўқ. Бу — ўзбек одатиданми, табиий андишаданми — билмайман.
Гулсарага тикилиб қарасам, у қандайдир асабий, ниманидир кутаётгандай, ўша кутгани содир бўлса, шартта туриб кетворадиганга ўхшарди.
— Қани, олдик-е! — деб юборди шунда Таваккал — Майли, бу ёғига худо пошшо!.. Айтмоқчи, мен Гулсара учун ичаман… Қувват, сиз ҳам хоним учун ичинг. — Ниҳоят, ийманиб жилмайди. — Мен «номард» дедим бу кишини. Аслида хурсандман, худо уринсин-а… Зўр аёл экансиз. Чесни айтаяпман. Гул, сиз учун!
— Қуллуқ-қуллуқ, — деди у.
Мен ҳам эркин нафас олдим.
— Раҳмат сизга, Таваккал ака, — дедим. — Гулса-рахон, омон бўлинг. Бизнинг ёзувчилар орасида бир гап бор: «Феълинг ўзгармасин», дейдилар. Урисчасига: «Надо быть самим собой». Шундоқ.
— Тушунолмадим, — деб яна ёлғондакам ишшайди Таваккал. — Акамни остонадан ҳатлатманг, демоқчимисиз?
Мендан олдин Гулсара эътироз қилди:
— Йўғ-е.
— О, раҳмат сизга, — дедим. — Ўзи, одатда, бунинг акси бўлади.
— Ана! — деди Таваккал яна талтайиб. — Демак, мен индамайгина чиқиб кетиб, тўғри иш қилган эканман-да?
— Жуда, — деди Гулсара ва ҳаммамиз кулиб юбордик. Хонимнинг ҳурмати учун ўрнимиздан турдик. Гул-сара ҳам ўрнидан қўзғалди-ю, «Тановар»га қулоқ тутиб, тек қолди.
Зал ўзбекча гумбир-гумбирга тўлиб, у-бу столдан, худди ўзлари буюртма қилгандек ўзбек йигитлар-у аёллар қўзғала бошлаган эди.
Таваккал шоён хурсанд бўлиб:
— Олдик! Кейин — ўйин! — дея қадаҳни шартта бўшатди-да, курсисини орқасига қитирлатиб суриб, четга чикди. Гулсара идишини лабига тегизиб, жойига қўйди.

4

Гулсарани мусиқачилар ўтиришган саҳнанинг пастидаги бўш жойга боради, деб ўйлагандим. Чунки, одатда ўша ерда ўйин тушилар, зеро столларидан туришганлар ҳам ўша томонга боришмоқда эди.
У эса шундоқ ёнимизда, қаторлар орасида туриб олди-да, эни атиги бир-бир ярим газ келадиган ораликда бирдан шох ташлай кетди. Хаёлимда Мукаррам опанинг рақси жонланиб, «ундан ўрганган», деган фикр келди.
Бироқ дастлабки ҳаракатлариданоқ ўзича ўйнай бошлаганига иқрор бўлдим. Маълумингиз, «Тано-вар»— тантанали, шўх, устига яна — жўшқинликни талаб этадиган ва булар жамисининг намойишидан иборат бир куйдирки, бунинг ифодаси ўлароқ ўша машҳур раққосамизнинг ўйинлари мукаммал бир намуна сифатида қолган… Гулсара ўйин мазмунини ўзича талқин қила бошлаган, яъни тантаналар ичида ғамнок ва ғариб бир кимсанинг қалбини-да ифодалар, юзию лабларидаги синиқ табассум ҳам бу мазмунга бағоят мос тушмоқда, қора барқут кийган хонимнинг рақс этаётган жойи ҳам — кутилмаган жой бўлгани сабабми — залдаги нигоҳларни ўзига қаратмоқда эди.
Ажабо, баъзан шундай тўлиқиб, тўлғаниб-тўлғаниб айланиб кетардики, столлардан бирига урилиб кетар-а, деб қўрқиб ҳам қолардим. Йўқ, у худди шундай тор жойда ўйнайвериб ўрганиб кетгандек эди. Аста-секин залда чапак чалина бошлади. Кейин рақсга мос жуфт қарсакка ўтилди.
Таваккал анграйиб қолган, кўзлари ўқрайиб боқар, афтидан хонимни таний олмас эди.
Бир маҳал елкамга биров туртди. Қарасам, залнинг бошлиғи, бу ерга кирадиган киши борки — танийдигани, новча, келишган, қўнғироқ сочли йигит Хусанбек экан. У: «Жим, ўртоғингизга ҳалал берманг» деди-да, имлаб чекинди. Мен Таваккалга қарадим, унинг кўзлари ҳамон Гулсарада эди. Шунда жувоннинг са-вол аломатли нигоҳига кўзим тушди ва биргина бармоғимни кўрсатиб «бир минут» маъносини англатдим. У ўйинга мос ҳолда бош ирғаб, айланиб кетди.
Қаторлар адоғига етиб, Ҳусан билан кўришдим. У, одатдагича, менинг узатган қўлимни тирсагидан ҳам ушлаб:
— Бу кўринмай кетдингиз? — деди. — Ёзувчилар Союзингиз кўчиб кетгани учунми ё бозор иқтисоди таъсир қилдими?
— Кейинги гапингиз тўғри, — дедим.
— Бу коммерсант билан кўпдан танишмисиз?
— Юртдошим.
— Жа баевой йигитга ўхшайди.
— Ҳа, танишмасмисиз?
— Йўқ. Нуқул менинг дежурлигимда келмайди. Кейин эшитиб қоламан… Аммо анави жувонни бир марта кўрганман. Ҳў, стенканинг орқасида ўтиришган. Жа казо-казолар билан… Синглисинингми, жиянинингми туғилган кунийди. Ўшанда йиғлаб ўйновди… Жа таъсир қилувди менга. Иккита япон ўн минут суратини олишган…
— Арзир экан, — дедим. — Юринг, таништираман. Дўстимиз билан ҳам…
— Йўқ, бир вақти келади… Кечирасиз, актрисамасми у?
— У, билмайман, Ҳусанжон.
— Қойил… Айтинг, тез-тез келиб туришсин. Бизга яхши бўлади.
Шунда куй тугади-ю, Гулсара столга бурилди. Чапак чалвориб ўрнидан турган Таваккал, билҳол мени эсладими, аланглаб қараб, қўлини чўзган ҳол-да:
— Ҳу, Қувват, нима қилиб турибсиз у ерда? — деди-да, дастурхонни кўрсатди. Гулсара ҳам менинг боришимни кутган каби ўрнига ўтирмасдан қараб турарди. Зал гувиллаган чапакка тўлиб кетган, мусиқачилар эса яна «Тановар»ни чалишга тушишган, у ербу ердан «раққоса»ни ўйинга таклиф этган овозлар ҳам эшитилар эди.
Мен Ҳусаннинг қўлини қисиб:
— Узр, — дедим.
— Кечирасиз, безовта қилдим, — деди у. — Лекин мен у йигит билан танишаман.
— Арзийди.
— Ҳой, вақт бўлганда, кириб туринг. Ҳечқурса, насияга меҳмон қилармиз.
— Раҳмат.

5

Мен қайтиб борганимда, Гулсарани йўтал тутган, ойнадеворга юзланиб, курси қошига илиғлик турган чарм сумкасини кавлар эди. Рўмолча олиб, оғзига босганча жойига ўтирди.
— К-кечирасизлар.
— Ничево, — деди Таваккал. — Мен сиздай ўйнаганимда, чўзилиб қолардим. — У шунчаки шод эмас, жуда ҳам мағрур кўринар, илло, ресторан аҳлининг ярмиси десам ҳам бўлар, бу — барваста, бўйинбоғининг тугуни пастлаб — ёқаси ҳийла очилиб кетган ва эгасига қандайдир эркин тус берган ҳамда ҳар бир ҳаракатидан куч-қуввату ёвқурлик ёғилиб турган йигитга ҳавасу ҳасад билан тикилишар, шубҳа йўқки, Таваккал бу нигоҳларнию мазмунларини уқиб турар эди.
— Сув, ҳой мусулмон, сувдан беринг…
Онт ичаман: Гулсарага сув узатишни столга келган пайтидаёқ ўйлагандим-у, истиҳола қилгандим, биласиз-ку, соф қишлоқи йигит (ўзим ҳам қишлоқдан чиққанман) бу каби табиий дилдорликни ўзича — «қишлоқ даражасида» тушуниши мумкин…
— А?.. Э, сувдан бошқа нима бор! — дея ҳовлиқиб, «кока кола»дан фужерни тўлдириб узатди Таваккал.
Гулсара энтикиб-энтикиб бир неча қултум ичди. Жувоннинг аҳволини кўриб тушунишди шекилли, уни рақсга таклиф этаётганлар ҳам, чапак чалаётганлар ҳам дастурхонга ўнгланишди. Мусиқачилар ҳам бир пасдан кейин бошқа куйни чала кетишди… Гулсаранинг ўйинию «Тановар»нинг бир неча дақиқа давом этган сеҳри жодуси тотли ширинлик таъми каби оғизларда ва кўнгилларда қолди, ҳа, жуда бахтли онлар ўтиб кетдики, мен ҳамон «Тановар» куйини эшитсам, Мукаррама опага тақлид қиладиган хиромон эмас, азадор каби қора барқут кийган Гулсаранинг рақси кўз олдимга келади: у туғма бир истеъдод экан.
Гулсара вишиллаётган ичимликни ойнага қараган ҳолда калта-калта сипқориб тугатди-да, бизга, кейин атрофдагиларга шошиб кўз ташлади. Сўнг бирданига:
— Кетсак-чи? — деди Таваккалга. — Э, узр, Қувватжон… Ман сал хижолат…
— Гап йўқ, — деди Таваккал. — Уйингизга борамизми?
Аёл қизғин табассум қилди.
— Дача эсиздан чиқдими?
— А-аа! Искелироз! Всё… Дачага! Қувватжон, қаршилик йўқми, ука?
— Вой, нега… Фақат йўл узоқ, қайтиб келишларинг бор… Лекин ётиб қолишларинг ҳам мумкин, — дедим. — Ҳозир бизнинг боғимизда ёзувчилардан кўра каммерсант кўпроқ… Шунақа бўп қолди. Уларсиз дача ўзини боқолмайди…
— Ҳа, — деди кесиб Таваккал. — Ёзувчиларнинг аҳволи яхшимас ҳозир. Биламиз.
— Билар экансиз, ёрдам қилмайсизми? — деб қолди шунда Гулсара. — Пул — сиз учун хазон-ку.
У яйраб кулиб юборди.
— Соддамиз-да, жўнмиз-да, хоним. Кечаги кун би-лан бугунги куннинг фарқига бормаймиз! Гап битта!.. Қувватжон, сиз дачанинг ишотини берасиз менга.
— Раҳмат, Таваккал ака, — дедим. — Гулсарахон, сизгаям рахмат. Менинг куним ўтаяпти… Уюшмамиз, хўш, Адабий жамғармамиз раҳбарияти уч-тўртга адибга мурувват қилиб, путёвка нархини кўтаришмаган.
— А-а, дуруст, дуруст… Хўп, турдикми?
— Ҳа, — деди Гулсара ва яна энтикиб нафас олдики, бу ерда унга ҳаво етишмаётганиям аён бўлди. Кейин қандайдир ғижиниб, қўшимча қилди: — Официанткага айтинг, столдаги таомлардан олиб, тугун қилсин.
— О, мумкин эмас! — деб юборди Таваккал. — Мени уялтирманг, хоним. Биз свежийсидан заказ қиламиз… А-а, дачада ўтирамиз. Дўрмонда, а?.. Ҳа, эшитганман… Ҳой, маржа хоним, а ну-ка камне! Ке, аканг айлансин.
Мен бундай исрофгарчиликни ҳазм қилолмасдим, бунақа «тантибойваччалик» ҳам ёқмасди. Адибларга теккан касалликми бу: бунақа тўкин дастурхонни кўрсанг, хурсанд бўласан-у, кейин бир буханка нон учун дўконлар қошида навбатда турган хотин-халаж, чол-кампирлар кўз олдингга келади. Баъзан томоғингдан ҳеч нарса ўтмай ҳам қолади…
Мен плашим билан шляпамни кийиб, пастда кутажагимни айтдим ва улардан рухсатини сўрамасдан жилдим. Ойнабанд эшикдан чиқаётганимда, яна Ҳусанжон билан тўқнаш келдим. У менинг тирсагимдан ушлаб:
— Кетасизларми? — деди.
— Ҳа, Дачага борадиган бўлдик.
— Чёрт побери, ўшанда ўйнагандан кейин ҳам шунақа йўталиб қолувди.
— Ўйнаганда, ўпка пишади.
— Да-да.

6

Ёмғир ҳамон тинай демасди. Шамол эса шаштидан тушганга ўхшар, бироқ туриб-туриб авж қилиб қолар, шунда беихтиёр тескари қараб оларди, киши.
Қунишиб-йўртишиб бекатга етдик. Бир замонлар «такси» тўхташи гумон бўлган майдончада кўзини «кўкартирган» мошиналар ҳам, «шахсий»лар ҳам энди йўловчи кутишар, бироқ нархи осмондалиги боис, уларга яқинлашиш мушкул эди.
— Такси, такси! — деб бақирди Таваккал, худди «Эшмат! Тошмат!» деб чақиргандай. Шундай рўпарамизда турган «Жигули»нинг эшиги очилиб, бир йигитча чиқиб келди. — Бўшмисан? — сўради Таваккал сенсираб.
— Бўш-бўш. Ўтиринглар… — дея йўл бошлади ҳайдовчи. Сўнг, яқинлашиб келган таксичига ўшқирди. — Ани мои клиенти!.. Келинглар.
Мен орқа эшикни очиб қўйиб, олдинги ўриндиққа ўтириб олдим. Таваккал билан Гулсара орқада жойла-шишди. Шофёр машинани жилдириб, сўради.
— Қатга борасизлар?
Мендан аввал Таваккал (шанғиллаб) жавоб қилди:
— Дача писателга!
— Ў-ўў, окахон, туда-суда тўлайсиз-да.
— Ҳайдайвер. Мана шу — ёнингда ўтирган одам…
— Таваккал ака, — дедим.
— Хўп… Хўш, хоним, энди қалай? Ойнани очиб қўяйми бир оз?
— Ҳа..
— Сиз, албатта Қашқадарёга боришингиз керак! — деди Таваккал қатъият билан. — Унинг тоғларида ҳаво шундай тозаки, бир қўйнинг гўштини бир кунда еб қўясиз… Ҳа-ҳа-ҳа! Биз еймиз-а, Қувватжон!
— Ҳа, ундай ҳавода иштаҳа очилиб кетади, — дедим. — Лекин Гулсарахон, борсангиз зиён қилмай-сиз… Таваккал акага бемалол суяниш мумкин.
— Нега «мумкин?» Шарт! — деди Таваккал. — Ҳозир какраз ширвоз қўзилар сўйиляпти… Қувватжон, бултур ҳам ўтмадингизми-а, Қаршидан?
— Ўтдим-у, поезд билан, — дедим. — Автобус ҳам ёмонмас экан.
— Мошина нима бўлди, мошина?.. А, бензин қимматлашиб кетди!
— Мошина сотилди.
— Кечирасиз, Қувватжон ака, қанақа китобларингиз бор? — сўраб қолди шунда Гулсара.
— Бор, — дедим.
— Дачада борми? Биттасига автограф ёзиб бера-сиз… Ўқийман, албатта. Китобни яхши кўраман. Мана, окангиз кўрдилар, уйимда кичкина кугубхонам бор. Лекин кўпи ўрисча… Ҳим, тарбиямиз шундоқ бўлган-де.
— Ничаво! — деди Таваккал. — Энди, қолганини ўзбекчалаштириб юборамиз. Ҳа-ҳа-ҳа!
— Раҳмат.
— Лекин ўйинингизга беш кетдим, Гулсара. Ресторанни ром қилиб олдингиз аммо… Э-эй, тангрим, кунларимиз қандай мазмунсиз ўтади, Қувватжон. Ейсан, ичасан, бировни уришасан, бировининг бошини силайсан.
— Бировини алдайсан, — деб қўшди Гулсара.
Таваккал тағин хохолаб юборди.
— Албатта! Алдамаса бўладими?.. Умуман, «рақобат» дегани ўзи алдашга йўл очар экан. Ким айёр бўлса — марра ўшаники.
— Эсиз, алданганлар.
— Э, ачинманг, хоним! Ҳаётнинг ўзи шу экан… Шундаймасми, Қувватжон?
— Шундаймаслигини ўзингиз ҳам яхши биласиз, — дедим мумкин қадар беозор оҳангда.
Таваккал бир сония жимиб, тағин қаҳқаҳа отди.
— Лекин ҳамма бир-бирини алдай бошлагандан кейин… Нима дедингиз, хоним?
— Нима дейин?
— Сизникиям тўғри.
— Кечирасиз, Қувватжон, — деб яна гап қотди Гулсара. — Писателларнинг дачаси бор, деб эшитардим. Шу ёқда — тоққа яқинлигиниям биламан… Лекин, у қанақа дача ўзи? «Дам олиш уйи»га ўхшийдими? Боя бизнесменлар ҳам кўп дедийиз. Демак, санаторий типида?
— Фарқ қилади, — дедим. — Унинг номи тўла-
сича: «Ёзувчиларнинг ижод ва истироҳат боғи» де-йилади. Уч қаватли иморат… Ҳали кўрасиз. Яхши. Кўпчилик хоналари бир кишилик. Яшаш, ишлаш учун шароит бор… Ҳим, уч-тўрт гектарлик боғимиз ҳам бор. Ёзда салқин бўлади; Тошкентда ҳарорат қирққа чиққанда, у ерда ўттиз беш-ўттиз олтидан ошмайди.
— О, яхши экан. Ёзда Тошкентда нафас обўмий қолади… Биласиз-ку, ўзийиз?
— Ҳа..
— У ерда, энди, фақат ёзасизларми? — сўради Таваккал. — Ё бошқа иш ҳам бўладими?
— Ёзадиган —ёзади, ёзмайдиган — ҳордиқ олади. Илгари яхши эди: бир йилда бир ой текин йўлланма бериларди ёзувчига… Ҳозир йўқ.
— Понятно, — деб қўйди Гулсара. Кейин яна сўради: — Бизни бегона деб…
— Ў-ў, йўқ. Унақанги темир қоидалар бизда йўқ… Умуман, Уюшмамиздаям илгаритдан қандайдир демократия бор эди. Муҳим гаплар китоб саҳифаларига чиқмасаям, у ерда айтиларди… Уйлашимча, социализмдан бизга қолган энг дурус мерос — шу боғ билан бугунги Уюшма бўлса керак…
— Э-э, ёзувчиларингиз ҳам бир-бирини жуда қаматишган экан, — деди Таваккал.
— Ҳа, — дедим. — Афсуски, шундай бўлган… Давр, сиёсат тақозо қилса, ҳар қандай жамиятда ҳам шундай бўлар экан, Таваккал ака.
— Ҳозир қалай, ҳозир?
— Ҳозир, яхши… Лекин яхши асарлар яратилма-япти ҳисоб. Янги турмуш тарзига тушиш мушкул. Унинг моҳиятини билиб, адабиётнинг мақсади билан уйғунлаштириш қийин кечаяпти… Келинглар, бошқа мавзуда гаплашайлик. Бу — инжиқ мавзу… Ёмғир тинди дейман?
— Ўзи-ку ёққани тузук, — деди шофёр. — Бу йил қиш бўлмади ҳисоб.
Сўнгра суҳбатимиз об-ҳаво мавзуига ўтиб, сайр-саёҳатларга бориб тақалганда, биз ҳам ижод боғига етиб бордик. Дарвоза очиқ, аммо мошина чирокдарини йирокдан кўрган қоровул чиқиб турган экан, мени таниб четланди.
Ўтиб кетдик.

7

Иморат олдидаги майдончада «Дэу» тамғали автобус турарди. Ундан кимлардир тушаётган экан, «спортчилар» деб ўйлагандим, ўхшашмади. Лекин уларнинг раҳбарлари дача маъмурияти билан келишгани, демак, тунаш учун тушишаётгани аниқ эдики, мен:
— Таваккал ака, сизларга номер олиш қийинга ўхшаб қолди, — дедим.
— О, биз қолмаймиз… Ман кетаман, — деди Гулсара. Таваккал ҳам шошилинч:
— Ундай бўлса, албатта кетамиз, — деди-да, ҳайдовчининг елкасига қўлини қўйди. — Укабой, кутасиз энди… Биз бир оз ўтириб чиқамиз.
— Ока, унақа вақтим йўқ, — деди шофёр. — Ночорликдан чиқовуз-де, бир-икки соат ишлаб қолай-лик, деб. Такси заказ қилишларинг мумкин.
— Эҳ-ҳе… Мана, сенга икки юз сўм… Закалад. Бир соатдан кейин қайтиб келасан. Агар биз сени алдасак, мана шу ёзувчи акангни ушлайсан.
— Ҳа, — дедим. Шофёр ғудраниб қолди.
— Мен энди қатга бордим… Бўпти. Қайси номер-дасиз, домла? Мен ровно бир соатдан кейин шўтта бўламан.
— 37-номер, — дедим. — Учинчи қават, ўнгда. Бемалол кираверинг.
Меҳмонлар қайсидир вилоятдан келган ҳаваскор ансамбли экан, уларнинг ғала-говури, чилдирма-ю рубобнинг биров нохос тегиб кетгандек сас-садолари орасидан, ўшаларнинг шериклари каби ўтиб, юқори қаватга кўтарилдик.
Мен: «Хонам қай аҳволда экан? Йиғиштирилганмикан?» — деб безовта бўлган ҳолда йўл бошладим.
Умуман-ку, менинг хонам — тузук номерлардан бири. Айвончаси-ю деразалари нари томонга — олмазор боққа қараган. Ҳозир баҳор эмасми, тонгда булбуллар сайрайди боғда. Тўғри, қишда бу томоннинг хоналари анча салқин бўлади, шунинг учун кўпроқ муддатга турувчилар кунгай тарафдаги хоналарга ўтиб олишади. Мен ҳамиша ўша ёқда турардим. Чунки узоқ йили ўша боғ устида чарх уриб айланган бир жуфт қалдирғоч очиқ деразамдан кириб, уй бурчагига ин қўйган, бола очган эди. Шунинг учун баҳор бошландими — деразани очиброқ қўйиб ётардим, кун совуқ бўлса ҳам қалдирғочлар келади. Ҳали келишмаган, бироқ деразам очиқ эди…
Эшикни очдим-у, уялаётганимни билдириб:
— Бир минут сабр қиласизлар, — деб ичкарига кирдим. Чироқларни ёқиб қарадим. Хайрият, ўтирса бўлади. Шамолда дераза бекилиб қолган экан, очиб қўйдим. Сўнгра, туфлимни ечсам — улар ҳам ечишга мажбур бўлишини, ортиқча шиппакларим эса йўқлигини ўйлаб: — Марҳамат! — дедим. — Бемалол!
— Мачит эмасдир. Оёқни ечмасак ҳам бўлар? — деб ишшайганча остона ҳатлади Таваккал.
— Мен ҳам шуни айтмоқчийдим, — дедим. — Ке-линг, Гулсарахон. Плашингизни беринг…
— Э, қишлоқилик қурсин, — деб бурилди Таваккал. — Қани, ўзим ечинтириб қўяй. — У чарм плашни олиб, менга берди. Кейин ўзининг шундай курткасини ечиб узатди. Мен ўзимнинг одми плашимни ҳам девордан даромад қилиб ясалган шифонерга илдим. — О-о! — деб яна ўзи ичкарига йўл тортди Таваккал. — Яхшиии… А, Гулсара? Бир кишига бўлади-да!
Гулсара стол лампаси устидаги жавонга — китобларга, девордаги расмга (ромга солинган расмда нилуфарлар қоплаган кўл бўйидаги қўлбола ёгоч ўриндиқда танҳо ўтирган оқ либосли париваш тасвирланган эди) жилмайиб боқиб, диван ва юмшоқ курсиларга ҳам қизиқиш билан кўз ташлаб:
— Яхши, уютна, — деди. — Менимча, ёзувчилар ҳаётдан нолимасаям бўлади, Қувватжон.
— Мен ҳалиям нолимайман, — дедим. — Ҳаёт қандай бўлса, шу ҳолида қабул қилишга ўрганганмиз… Қолаверса, шундай ислоҳотлар даврида бундай яшаётганимга шукрона айтаман… Қани, хоҳлаган жойларишта ўтиринглар.
— Мундай қиламиз, — Таваккал бурчакдаги столчани кўтариб, диван олдига қўйди. — Қувватжон, хизмат бўлмаса, анавини олинг. Тақсимча бордир?
Мен ювингич хона оғзида қолдирилган салафан халтани (оғиргина экан) олиб, Таваккалга бердим. Кейин «Морозка» музхонаси остидаги тумбадан сопол тақсимчаларни чиқардим. Сўнгра «кока-кола» ёзувли пластмасс стаканлар билан пиёлаларни йиғиб, ваннахонага кирдим.
Мен барибир хижолатда эдим: уйишта меҳмон келганда (қанча вақт турмайин, бу — менинг уйим-да), дастурхонга қўйгич емишлар ўзингдан чиқсин-да…
«Ҳа-е, тушуниб туришипти-ку», дея идишларни ювиб, қўл артилмаган сочиқни ҳам олиб чиқдим. Худди айбдор хизматкордек чучмал табассум билан:
— Хуш кепсизлар, — дедим. Ва столдаги хушбўй товаки (табаки)лар, бир жуфт хурмо, бир уюм апельсин, бир жуфт ёпган нон, банка-банка пиволару бири очилган (ресторан столида очилган) ва бири очилмаган яҳудий ароғи ҳамда арман коньягини кўриб, умрида бундай неъматларни кўрмаган кишидек ясама шодиё-налик билан:
— О-о, — деб юбордим. — Ресторанни қуритибсиз-ку, Таваккал ака!
— Ҳа, энди, бойвачча-да, бу киши, — деди Гулсара ҳам уни мақтаган бўлиб.
— Э, шуям нарса бўлди-ю! — Бойвачча бамайли-хотир қўлини узатди. — Тақсимчани беринг.

8

Биттадан ичишгач, суҳбатимиз равон оқаётган ирмоқ мақомида давом этди.
Бутун бир товакини (товуқнинг тўшини) бир зум-да этдан тозалаб, чиқитни яланг столча четига уюб қўйган Таваккал ёғли қўлларини сочиққа артиб олиб, бир оёғини тагига қатлаб ўтирганча, «Малборо» сигаретини тутатар ва ҳар томонга лоқайд кўз ташлаб, гапга қўшилиб турар, Гулсара бармоғида чимдиб олган этни ўйчанлик билан чайнар, мен гапни гапга улаш билан ҳалак эдим.
— …Ҳа, Переделькинадаям бўлганман бир марта. Ёзувчиларнинг конференциясига борганда. Баъзи ёзувчилар бир умр яшашар экан.
— Энди йўллар бекилди, — деб қўйди Гулсара. Ва Таваккал бирдан буклаб ўтирган оёғини тушириб:
— Грузияга бормаймизми? — деб қолди Гулсарага қараб. — Мен Қримда бўлганман, Грузияда — йўқ… Эй, борайлик, Гул! Дунё ўтди-ку! — Кейин менга қараб бидиллаб айтди: — Кеннойингиз соппа-соғ юрган эди.
Бир кечада ўлиб чиқди… Ундан сал олдин битта акам кетган эди. Жуда омонат эканмиз-да, Қувватжон! Эй, сиз ҳаётнинг мана шу томонларини ҳам ёзинг!
— Албатта, — дедим. Қандайдир ёзилмаган ахлоқ қоидасига кўра, Таваккал бу бегона хонимнинг, аниқ-роғи, ўзига эргашиб юрган «қизи»нинг олдида оиласи ҳақида бемалол гапиравермасаям бўларди. Бироқ кончи йигитимиз бу ҳақда жилла мулоҳаза қилмас, аниқ-роғи, ҳалигидай «андиша»га бормас эди.
Рост, у тўғри — бор гапни яширмасдан айтаяпти. Аммо… Ана шу «аммо»га етганимда, шундай хулосага келгандек бўлдим: бу аёл билан ўзининг орасида чегара қўймоқчи, яъни «сен — кўнгил хушисан, менинг ўз ҳаётим бор», демоқчи.
Сезиб турардимки (ресторандаям ҳис этгандим), жувон ўзини ноқулай аҳволда сезаяпти, менинг олдимда хижолат чекаяпти. Бу ҳол унинг қайрилма қошларининг кўтарилиб тушишидан билинар, таомни чайнаб турган жағлари ҳаракатдан тўхтаб қолар эди… У сочиқни дадил олиб, бармоқдарини артди-да, ёнидаги сумкасини тиззасига қўйиб, ундан «Башан» ёзувли юпқа пачкани чиқарди, соф япроқни ўраб ясалган сарғиш сигарет чиқариб, лабига қистирганда (Таваккал анграйиб қараб турарди), мен шошиб чақмоғимни ёнди-риб тутдим. У тутатиб:
— Раҳмат, — деб қўйди билинар-билинмас жилмайиб.
— Ҳа-а, бу қанақа сигарет экан? — Таваккал картон қутини дангал олиб, йўтон бармоқлари билан йиртгудек қилиб очди. Биттасини чиқариб ҳидлади. — Сигара. Сигарами шу? — У менгаям қараб олди. — Зўридан чекар экансиз.
— Битта қўшним совға қилган эди, — деб қўйди Гулсара. Кейин бирдан қаддини ростлаб: — Грузияга борамиз, дедингизми? Это серёзни? — деди.
Таваккал ҳушёр тортиб:
— Э, мени… мени… — дея бўғилиб, бирдан хитоб қилди. — Ҳозир десангиз, ҳозир кетамиз!
Гулсаранинг хиёл сузук, аммо сурманинг кучи билан катта кўринувчи кўзларидан бир нур чиққандай бўлди.
— Ҳозир?
— Ҳа, ҳа. Жўнаймизми?
— Бўпти.
— Гап тамом! — йигит менга деди: — Қувватжон, биз кетамиз! Гап битта… Ўзи, ўйлаб юрардим. Мана, хоним ҳам истаб қолдилар. Бир айланиб келайлик бу ўтар дунёда… Ҳе-ҳе, — деб илҳомланиб кетди.
Гулсара сигарасини сумкага солди. Таваккал чекиб турганини кулдонга босиб эзди.
Мен Таваккалнинг дангаллигини, айтган гапидан қайтмаслигини билардим. Аммо жувоннинг ҳам бунақа феъли борлиги… қизиқ ва завқли эди. Шу билан бирга кишида нохуш таассурот қолдирадиган фикр ҳам уйғотарди: «Боёқиш ғамгин кўринади. Бунинг устига, сохти-сумбатига қараганда, анчагина ўзига тўқ, «кўрган» оиланинг фарзандига ўхшайди. Ҳалигидай безориларга сумкасини олдириб юрган бўлса, тағин: «халоскор»ни уйига олиб кирган бўлса, демак, ёлғиз… Бойвачча «тантибой»нинг шарофати билан бир ўйнаб қолгиси келди, шекилли…» Айни чоғда бошқа мулоҳазаям туғдирарди шижоати: «Таваккални синамоқчи. Ундан қандайдир алам ўтган-у, шу аламдан фориғ бўлмоқчигаям ўхшайди…»
Ҳарқалай, бир манзара кўз олдимга келиб, мамнун бўлдим: Гуржистоннинг қандайдир хиёбонида, иккови кетишмоқда, иккиси ҳам башанг кийинган ва бир-бирига ярашган… Таваккал уни ҳар қандай шароитда ҳам ҳимоя қила олади. Ва ўша гуржилар маконида ҳам сира паст тушмайди.
Уларни кўрган-кузатганлар: «Кимлар экан булар?» деб бир-биридан сўрашар ва биттаси айтар: «Ўзбекларга ўхшайди, тили туркчага яқин…».

9

Улар дабдурустдан ўринларидан туришганда, тағин хижолат ҳисси эзди мени: «Ҳозир буларни самолёт ҳам кутиб турмас… Демак, Гулсаранинг уйига боришади, албатта. Албатта, бу кийимини алмаштириши, яна ул-бул олиши керак. Таваккал ҳам меҳмонхонага (номерига) кириб чиқади…»
Хуллас, тағин бирон ейимлик-ичимлик олишларини тахминлагач, эртага лоҳас бўлишимни билсам-да:
— Ҳой, мусулмонлар, яна икки минут сабр қилинглар, — дедим шошилиб. — Ахир, йўл кетадиган одамлар ҳам қурсоқ ўлгурнинг нафсини қондиради олдин.
— Ў-ў, яна биттадан! — деб шанғиллади Таваккал. — Кетар жафосига! Бизга оқ йўл тиланг, Қувватжон ука! Бу сафардан ҳар биримизнинг орзу-армонимиз рўёбга чиқсин! — шундай деб, нимагадир қаҳ-қаҳ отиб кулиб юборди.
Гулсара ҳам бирдан яйраб кулворди-ю:
— Илоҳим, илоҳим, — деди.
Шунда англадимки, буларнинг ўзаро сирлари бор. Қандайдир истаклари борки, рўёбга чиқмабди экан… Ана шунда, онт ичаман, ички бир андиша билан эслаб қолдим: Гулсара Таваккални кеча уйида ётқизмаган…
Демак, бу борада уларнинг ўртасида қандайдир ҳазил-ҳузулга яқин, бироқ жиддийгина очиқ гап-сўзлар ҳам бўлган… Бўлгани аниқ, шунинг учунки, Таваккал ресторанда хонимнинг кеча ётишга рухсат этмаганини айтгач, уялмай-нетмай: «Тегмайман десам ҳам, кўнмадилар», деди.
— Ой бориб, омон келинглар, — дедим Таваккал қуйиб узатган пиёлани олиб. Шунда миямдан бир малолсиз хаёл кечди: «Таваккал — бўйдоқ ҳисоб, буям — ёлғиз экан, бир-бирига мос тушарди-да, тил топишса…» Кейин, бу фикрни очиқ айтолмаслигим боис: — Бир-бирларинг билан янаям яқин бўлиб келишларинг учун, — деб гапни тугатдим.
Улар, назаримда, бирон сония ўйга толиб қолишди. Кейин, яна кула-кула пиёлаларини узатиб чўқиштиришди. Ичиб бўлгач, товакидан ейишга қистадим.
Ҳар иккиси ҳам рад этди.
Улар сиртқи энгилларини кийиб, мен чопонимни елкамга ташлаб, йўлакка чиққанимизда, иккиланиб сўрадим:
— Путёвка топилиши… Ахир, ҳозир биров тайёрлаб тургани йўқ, Таваккал ака.
— Э, укажоним-е, — деб кифтимдан қучди Таваккал. — Ўғрига мол қаҳатми? Ҳа-ҳа-ҳа!
— У ерда ижарага бериладиган квартиралар жа кўпмиш, — деди Гулсара. — Ҳатго аэропортга чиқиб кутиб олишаркан. Шунинг устидан кунини ўтказадиганлариям кўп…
— Ҳа-а. Мен у томонларга бориб кўрмаганман. Лекин улардаям Ижод уйлари бор.
Майдончага тушганимизда, «Жигули»нинг бир соатдан кейин келишини эслаб, туриб қолдик. Таваккал менга зимдан қараб қўйиб, чўнтагини кавлар экан, мен соатга қараб олиб, унинг етиб келишига ўн тўрт минут қолганини айтдим. Таваккал барибир «шошманг» дегандай қилиб, пул чиқарганда, мен тисланиб кетдим ва улар катта йўлга чиққунларича ўн беш минут ўтишини, демак, мошинага йўлиқишларини айтдим-да:
— Кетдик, ўзим кузатиб қўяман, — дедим. — Йўлни кўриб олганларинг қолади. Ахир, яна келарсизлар?
— Албатта, — деди Гулсара. — Бу ерни кундуз куни кўриш керак экан.
Таваккал ўйланиб қолди-да:
— Бўпти, — деди.
Шунда чироқларини ловуллатиб, сассиз келаётган енгил мошина сигнал берди-ку!
Ўша «Жигули» экан.
Улар ўтириб кетишди. Мен «оқ йўл» тилаб қолдим. Ёмғир аллақачон тиниб, энди шу сокинликка мос шабада эсар, уйғонаётган дов-дарахтларнинг намхуш (елимни эслатувчи) ҳиди келар, бечора ой эса булутларни олдидан ўтказар, назаримда, улардан олдинга чиқишнинг иложини тополмай хўмраяр, баъзан қалин пағалар соясига яширинар эди…
Ёзнинг жазирама иссиғи қайтиб, шу даража баробарида салқин тунларидан бири эди. Мен балкон-айвончада ичкарига киритишнинг ҳам, пасгга ташлаво-ришнинг ҳам «иложи» бўлмаганидан қолаверган, суянчиғи баланд, энлигина креслода чекиб ўтирардим. Хонам шифтининг девор билан ушлашган жойидаги миллион қатнаш эвазига қурилган инида она қалдирғоч яқинда очиб чиққан болаларини босиб ётар, ота қалдирточ эса дарпарда илиғлик мослама устида қунишиб турар, иккиси ҳам «чий-чий, чириқ-чирқ» этиб сўзлашиб қўйишар, гоҳо ота қалдирточ хонани бир айланиб, ускунанинг бошқа жойига қўнарди. Улар шундоқ иноқ, аҳил, бир-бирига меҳрибон эдилар.
Мен эсам уларнинг сасини эшитиб, ўзларини кузатиб завкданар ҳамда тотли бир хўрсиниш билан Будданинг машҳур сўзини бот-бот эслар эдим: «Инсон ҳар қанча бахтсиз бўлсаям, ёруғ оламни кўриб турганидан хурсанд бўлиши керак. Чунки уни кўрмаслигиям мумкин эди». Кейин эса ўзимизнинг Муҳаммад пайғамбар ҳадисларидан бирида инсоннинг бошига тушгувчи барча оғирликлар, қалбини ларзага солувчи изтироблар Аллоҳ таоло тарафидан бандасини синаш учун берилажаги, илло бандаси шуларга-да шукрона қилса, фаровон кунларнингу қалбни хушнуд этгувчи қувончларнинг қадрига кўпроқ етиши ҳақида хабар берганларини эсладим.
Қолаверса, бу икки ҳикмат — менга тасалли, қувват бергувчи «ҳамроҳларим» эди.
Эшигим тақиллагандай бўлди. Мен пастга қарамоқчи эдим, ҳақиқатан ҳам эшигимни биров ишонч ва шаҳд билан тақиллатди. Мен йўлакда турган кишининг бегона эканига заррача шубҳа қилмасдан бориб очдим.
Ишонинг-ишонманг… Гулсара жилмайиб турарди. «Соат ўндан ошди-ёв» деган гап хаёлимдан кечган кўйи, ташқарига бош чиқариб қарашни ҳам ўйладим-у:
— Киринг, киринглар, — дедим бирдан чекиниб.
— Представти себе, ман битта ўзимман! — деди меҳмон янада чақнаброқ жилмайиб. — Ҳайронми-сиз?.. Ҳайрон бўлманг, дўстмиз-ку? Дўст дўстнинг уйига сўроқсиз келар эмиш… — Унинг эгнида илон пўстидек ялтираб турган матодан тикилган узун кўйлак, ғоз бўйнида бир тизим дур, қўлидаги салафан халта оғирлик қилаётгандек ўша томонга майишиброқ турарди.
— Ў, албатта, албатта. Марҳамат, — дедим. Ва хаёлимдан тағин ўша ўй ўтди: «Хонам саранжоммиди?» Беихтиёр халтасига қўлимни узатиб, яна чекиндим.
Гулсара йўлакнинг бош томонига қараб олиб:
— Ҳайрон бўлишвотти, ким бўлди бу сатанг, деб… Ну и к чёрту, — деди.
— Ҳайрон бўлса арзийди, хоним, — деб эшикни ёпдим. Гулсара тим қора туфлисини дўқиллатиб, хонамга кирди.
— О, салом сизга, китоблар… Э, қалдирғочми у? Ўша! Вей, муни қаранг-а! Яхши одамларнинг уйига ин қўяди, дейишарди.„ Камплимент эмас, сиз яхши одамсиз, Қувватжон… Йўқ деманг. Баъзан камтарлик манманликдан далолат беради. Топиб айтдимми? Марҳамат, ўтирайлик. Ман қайтиб кетаман. — Кейин диванга ўтириб (столча диваннинг олдида эди) иримига яраша фотиҳа ўқилгунча Гулсара анча-мунча гапларни айтиб ташлади: — Синглимми уйида ден рожденияда эдик. Унинг эри шишкалардан. Судья… Да, ну их… Кечирасиз, Қувватжон, танасида маданият, аристократлик бўлмаган одам барибир хол қўяди. Ҳеч қурмаса, ўзини тутишни билмайди. Амалини унутмайди… Ўзидан лавозими баландроқ киши келса, унга пой-патак бўлиб кетади. Бу ёқдагиларни унутади.
— Ҳа, ундайлар бор, — дедим. — Менимча, улар раҳбар бўлиб кўришмаган одамлар.
— Во-во-во! Тоққа тирмашгандек тирмашиб, тирноқлари қонаб кетиб, мансабга эришган-де.
— Чой ичарсиз?
— Йўқ. Шу оқшом, ишонасизми, маст бўлгим келди… «Мастлик қанақа бўларкин?» деб ўйласам, жуда ёқимли бўларкан. Бемалол гапирвораркансан…
— Мен ичимлик сақламайман, — дедим. — Баъзан ҳамма нарсани унутгинг келади, шунда ичиб қўйганингни билмай қоласан.
— Худди шундай, азизим! Бугун ман ҳам дунёни унутгим келди… Халтани очинг, ҳамма нарса бор… Синглимга айтдим: «Энг яхши закуска, ичимлик сол», дедим. У мани яхши кўради… Хайрлашаётганда кўзига ёш олди.
— Ҳим, нимага?
— Э, манга ачинади-да… Қўёвуринг, бировнинг ачинишига зор эмасман. Қандоқ бўлсам, шундоқ ўтаман. Гуноҳ-савобим — ўз бўйнимда.
— О, яна яҳудий ароғи…
У (бемалол) қаҳ-қаҳ отиб кулди.
— Вой, жугутлар-е, жуда устамон-да. Ароқниям хуштаъм қилишган. Қойил.
— Ҳим, адашмай топиб келдингизми? — Аслида: «Такси билан келдингизми?» демоқчи эдим.
— О, битта кўрган жойим памятимда қолади. Таксис инжиқлик қилувди, бор пулимми… Учдан бирини бердим, — деди-да, яна кулиб юборди. — Ничего, уйда бор… Қани, қуйинг, Қувватжон. Сизни «Азизим» десам, майлими?
— Э-э, бемалол… Лекин мени исмимни айтиб чақиришса, кўпроқ ёқади.
— Ҳа-а, сиз ҳам…
— Марҳамат.
— Сиздай… Таваккал аканинг сиздай дўсти, укаси борлиги учун оламан.
— О, мен эсам, акамнинг сиздай суюклиси борлиги учун оламан шуни, — дедим.

11

Гулсара қўлидаги пиёлага тикилиб қолган эди. Ирғиб ўрнидан турди-да, айвон эшигидан ярим танасини чиқариб, ароқни пастга сепиб юборди. Сўнг синиқ жилмайганча (шу онда асли қиёфасига қайтгандек эди) жойига ўтириб, пиёлани тутди.
— Қуйинг. Менинг тостим учун ичамиз. — Кейин, ўйчанлик билан давом этди: — Ижодингиз асло… асло бўшашмасин, Қувватжон. Қандайдир қийинчиликларийиз бўлса, илойи, вақтинчалик бўлиб чиқсин. Ҳим, ўтган гал одамнинг феъли ўзгармасин, дебмикан — бир нима девдингиз. Шундоқ: сизнинг шу феълингиз сира-сира ўзгармасин… Кеннайим борлар-а?
— Албатта, — дедим. — Иккита фарзандим ҳам бор… Худога шукр, мени тушунишади, ўз ҳолимга қўйиб қўйишган… Мен уларни ҳар қанча бошимга кўтарсам, арзийди.
— Ўшаларнинг бошидаям омон бўлинг… Аввало, сиз — ёзувчисиз. Ҳим, менимча, анча объектив писателсиз… Бундай одам кимлигига ақлим етади…
— Бу совуб қолди.
У қаҳ-қаҳ отиб кулди (яна сархуш кайфиятига қайтди). Беш-олти паррак қази билан бир тақсимча норин олиб келган экан, улардан газак қилдик.
Табиий, Гулсара шунчаки гаплашиб ўтириш учун келмаган, қандайдир (Таваккал билан боғлиқ!) дардини очиб, ҳасрат қилмоқчи, балки маслаҳат сўрамоқчи эди.
Мен гап тизгинини ўша томонга тортишга баҳона излар эканман, у худди ўша кунги (!) сигара қутисини чиқариб, бирини лабига қистирди. Мен чақмоғимни чақиб, унга тутдим. Кейин ўзим ҳам «Родопи»дан тутатиб олдим.
Гулсара узун ва кенг этак остидаги оёкдарини ча-лиштириб, бир-икки дуд олди-да, тавба қилдим, шунақаям йўталиб қолдики, кўкариб кетаёзди.
— Кечиринг-кечиринг, — деди ҳансираб. — Манинг… манинг қандайдир касалим бўлса керак. — Сўнг шу ҳолида жилмайди. — Лекин юқумлимас. Ўзим фельдшерман, ахир… — Кейин сигара пачкасини бирдан ғижимлади. — Жуванмарг бўл… Олти ойдан буён тугамийди бу савил.
— Кучли бўлса керак, — дедим мен. — Шунинг учун мен чексам ҳам йўталтирворади.
— Йўқ, манинг ўпкамдами, юрагимдами бир иллат бор, Қувватжон. Ўзим биламан… Салбий бўлиб қолганми, чёрт знает. Ўша куни ресторандаям кўрдийиз-ку… — Шунда мен унга тикилдим. У менга тикилди: энди мақсадга ўтмаса бўлмас эди. — Айтмоқчи, — дея бирдан яна жилмайди, — окайиз келиб туриптилар-ми? Ё ўша-ўша бадар кетдиларми?
— Келгани йўқ, — дедим. — Лекин бир-икки марта қўнғироқ қилиптилар Қаршидан. Менинг йўғимда. Боримдаям телефон қилган бўлиши мумкин. Тушолмагандир… Бунинг устига, ёзда меҳмонлар кўпаяди дачада. Ҳозир ҳам бор.
— Телефон зайнит?
— Худди шундай… Сизга қўнғироқ қилиб тургандир? Балки учрашгандирсизлар яна?
— Йўқ, йўқ, — деб беозоргина кулди. Кулгисида йиғининг саслари бор эди.
— Нега энди? — дедим. — Балки ўзингиз…
— О, ман ҳеч қачон телефон қилмийман! — У бу гапни теран бир ишонч билан айтдики, «ғурурдан ҳам худо берган экан», деб ўйлаш мумкин эди.
— Тушунарли, — деб қўя қолдим.
Шунда у қандайдир киноя аралаш нописандлик би-лан сўради:
— Нега бизнинг Тиблиси сафаримиз ҳақида сўрамийсиз? Наҳотки қизиқ бўлмаса? Ўзийиз кузатган, оқ йўл тилаган эдингиз, жаноб ёзувчи?
— Мен истиҳола қилиб турибман, — дедим. — Ортиқча любопитства яхшимас дейишади.
— Раҳмат. Айтиб бераман, — деди у. Ва менинг сигаретимдан бирини олди.
Кейин ҳикоя қила бошлади.

12

— Ўша кеча Тиблисга учиб кетдик… Бўтдан чиққанимиздан кейин мани уйда қолдириб, ўзлари аэропортга кетдилар… Тавба, «сиз»лаб гапиргим кемавотти. Ҳа, майли, ман учун шунча сарф-харажат қилдилар. У ёқдаям, э-ҳе…
— У киши аэропортга кетди, — дедим жилмайиб (буларнинг қисматига қизиқиб қолганимни шунда сездим).
Гулсара кулиб юборди.
— Ҳа. Ман уйда кийиниб турадиган бўлдим. Соат иккига яқин иккита билет билан кириб келдилар. Ну не могу… Мунақа йигитлар кам топилади, Қувватжон ака!
— Кечирасиз, у Тошкентга нима учун келган экан? Ҳа, геология вазирлигига девди-я…
— Ман сўрамовдим. Ман, просто, ҳайрон эдим у йигитнинг павидениясига… Шундай қилиб, тонг оқарганда Тошкентдан учиб кетдик. Да. Хўп, Тиблисга бориб тушдик. Айтганимдек, уйини ижарага берадиганлар чиқиб туришган экан… Жаноблари гаплашди. Таксига ўтириб жўнадик…
— Қаерга?
— Гаграга. Автобус ҳам, ҳатто троллейбус ҳам қатнар экан. Биз таксида кетдик, как палагается… Ўрисча сўзларни кўп ишлатвомман, кечирасиз.
— Бемалол.
— Ой, жуда ажойиб жойлар экан. Тоғ, денгиз, тинчликки, қўёвурасиз… Биз уйига тушган одамлар — абхас мусулмонлари экан. Битта кампир билан ўғли тураркан. Унақа кампир оламда йўқ. Шунақаям меҳрибон, мани шунақаям яхши кўриб қолди. Эри балиқчиякан, штормда ҳалок бўлган экан.
— Узр, битта йда турдингларми?
— Ҳа-ҳа-ҳа! Иўқ… Жаноби Таваккалбек шуни истадилар, албатта. Қоловурса, сизга бўладиган гапни айтсам, ўша мақсадда мани оборган эканлар.
— Ҳим, тушунарли.
— Тасаввур этингки, ман ёнимга қўймадим.. Ишонмасангиз, тепамда худо бор. Ман худодан қўрқаман, иримчи аёлман. Баъзан ўйлаганим ўрнидан чиқади. Ҳатто Тошкентдан жўнаётгандаёқ: «Бу бойваччанинг мақсади шу-ёв», деган эдим. Худди шундай бўлиб чиқди.. У манга, биласизми, минг доллар турадиган бриллиант кўзли узук совға қилди. У-ҳҳ. Битта местний хотин опкелувди, нархини сўрамай-нетмай олди. Шунақаям чиройли, томоша қилиб ўтирсам дейсиз… Кечирасиз, биз аёллар латтага, ялтироқ нарсаларга ўч бўламиз-де! Айниқса, ман… Ҳа-ҳа. Баъзан битта кийган кўйлагимни бошқа киймасдим, дердим…
— Қачон?
— О, тарихга қайтишга тўғри келади.
— Узр.
— Униям айтиб бераман. Балки бир нарса ёзарсиз?.. Чем чёрт не шутит! Ҳа-ҳа-ҳа… Ҳазил. Бу гапларни, азизим Қувватжон, сизга айтвомман, холос. Ҳатто синглимгаям айтмадим. Ичимни кемириворди…
— Қулоғим сизда.
— Шундай қилиб, узукни олмадим… Вей, виждонан айтивомман! Агар ўша узукни «совға» деб берганида, эҳтимол… Унга муносабатим ўзгариб кетармиди… Йўқ, у кишим: «Шу кеча бирга ётамиз, холос, дедилар. — Узукнинг ҳақига…» Ахир, бу — мани ҳақорат қилиш эмасми? Ўзийиз айтинг… Ман нима ўйда эдим-у, у киши… Йиғлаворишимга оз қолди. Уйдан чиқиб кетдим. Ўзимга ажратилган хонагаяммас, кампирнинг хужрасига кириб ётдим. Бечора кўп ачинди манга… «Эҳ, қизим-е, соддасан», деди. «Бир кун пушаймон қиласан», деди. Ҳақиқатан ҳам кейин, шу кунларда пушаймон қилдим. Ишонаверинг, азизим. Шунақа бўлди…
— Кейин?
— «Йўқ, ойижон, ман унақа қилолмийман», дедим. Кейин йиғладим. Жа хўрлигим келди… Кейин кампирга Таваккал акангиз билан қанақа вазиятда танишганимни айтиб бердим… Кампир уни ёқлади. Ва-абше, мақтаса арзийди-да у инсон! Фақат, нима десам экан, тарбия кўрмаган-а? Сиз нима дейсиз? Қани, фикрингиззи айтинг-чи? Яширманг, илтимос.
— Энди, қишлоқ жойнинг таъсири бўлади, албатта, — дедим. — Бунинг устига, у — гапини икки қилдирмаган йигит. Ишонинг, Қашқадарёда уни танимайдиган киши кам бўлса керак.
— Ҳим, шуниям айтди… Эртаси маст бўлиб келиб, юзимга солди. «Мени хор қилдинг, ярамас!» деди.
— Шундай дедими?
— О, бундан котталариниям айтди… Сўнг, учинчи куни сафаримиз қариди. Қайтдик жаноблари билан…
— Кейин?
— Совуққина хайрлашдик… Маладес, у уйимгача олиб келди таксида. Ман шундоқ чиққан эдим. Да, эсимда: бир-биримизга қараб кулишдик. Унинг кулгуси… Лекин жа эзилди бечора, ғурури поймол бўлди. Ўрганмаган-де, тоес, мунақасини кўрмаган-да… Хўрозга ўхшаб югурганда, макиёнлар пас-с этиб… Кечирасиз, айниб кетдим. Вабше, биласизми, кунларнинг бирида мана шанақа айнишниям истаб қолар экансан. Ахир, тилимизда сўкишлар бор, ҳақоратлар… Нега уларни бировлар ишлатади-ю, биз ишлатмай ўтамиз? Ҳа-ҳа-ҳа… Ҳазил, азизим.
— Биламан.
— Одам. Ҳар қандай шароитдаям одам бўлиб қолиши керак. Акс ҳолда, ҳайвондан нима фарқи қолади? Мана, сиз ёзувчилар ёзасизлар. Ҳар балони: секс борми, уруш-жанжал борми — барини қоғозга туширасизлар. Лекин бир мақсадни кўзлайсизлар-ку? Яхшиликними? Эзгуликними?
— Албатта, — дедим. — Чунки, Гулсарахон, бу жиҳатлар одамзотнинг табиатида бор. Лекин муайян шароит таъсирида…
— Понятно! — Кейин кулимсираб, шунчаки деди: — Медицинада шахснинг характери эмбриондаёқ маълум бўлади, деган гап бор, жаноби писател.
— Бор, бор. Албатта, — дедим. — Инсоннинг табиатида «бор» деганимдаям шуни кўзда тутган бўлсам керак. Тўғри, у ёки бу томонга, ўрисчасига айтсак, откланения бўлади, албатта.
— Отайизга раҳмат.
— Яна қуяй, а?
— А-аа, майли!
— Гулсарахон, сиз анчагина ўзига тўқ, ҳам маданий оиладан чиққансиз-а?
— О, сўраманг, — деб тағин кулди у. — Ешё как… Лекин, лекин уларнинг конституцияси бошқа эди.
— Нимаси?
— «Ахлоқ кодекси», — деб қаҳ-қаҳа отди-ю, дарҳол жиддий тортди. — Йўқ, ман уларнинг… — кейин менга ялиниш билан бокди. — Келинг, ўша ёққа ўтмайлик. Ҳозирги дардим ҳам етади. Ҳозир ҳам ман нимадандир умидворман… Тушунасизми, масалан, ўҳ, Таваккал акангиз сал бошқача… Вой, ман тушунаман, у эркак одам! Унинг талаби, эҳтиёжлари бошқача… Это естественно. Ҳим, ман ҳам унинг ноғарасига тушдимми, демак, у истаган рақсни ўйнашим керак… Тушуняпсизми?
— Ҳа, албатта.
— Лекин, ман… Мая ўзи жинниман, бу ҳаётга тўғри келмийман. Қиз болалигимда синглим, синглим-а… манга: «Сен романтиксан, дадамми айтганини қил», дер эди. Қилиб ҳам кўрдим, дадамнинг айтганларини. Натижа чиқмади. Қайтамга… Келинг, шуни ичайлик. Ман учун ҳозирги дамлар, мана шу ўтиришимиз ҳам ғаниматга ўхшайди.
— Қайси маънода айтаяпсиз, билмайман-у, аммо ҳар бир дақиқанинг қадрига етиш керак, дейдилар.
— Да, ну! Баъзан тезроқ бу умр ўта қолсайди, дейсан. Умр — елкангдаги юк, машаққатлардан иборат бўлиб кўринади… Ўҳ, хватит фалсафа.
— Тўғри айтасиз. Бироқ, менга ишониб шунча гапларни айтганингиз учун раҳмат.
— Да, — деди у мубҳам бир оҳангда, бошини эгиб. — Ўйлаб қолдим-де, зиёфатдан чиқиб: «Қатга борсам экан? Ким манинг дардимни тушунади?»
— Раҳмат.
— Балки сизнинг холислигингиз учун, йўқ… ана-ви бойвачча валламатга яқинлигингиз учун, ҳа-ҳа, бизнинг у билан муносабатларимизни фақат сиз билардингиз. Беихтиёр гувоҳ бўлиб қолган эдингиз. Сўнгра одамларнинг гапларини яхши тинглайсиз. Ва ҳоказолар! Қани?… — У яна кулиб юборди. — Сиздан уялмийман, Қувватжон. Анчадан буён биладиганга ўхшийман. Ёшимиз ҳам тенг бўлса керак… Энг муҳими — сиз одамларнинг устидан кулмайсиз.
— Ў, асло, — дедим. — Ҳаққим йўқ. Кулиш лозим бўлса, менинг устимдан ҳам жуда кулиш мумкин.
— Кўп яшанг.
— Сизлар билан, эл қатори.

13

Шундан кейин сезиб қолдимки, суҳбатимиз адо бўлгандек: илло Гулсара ҳасратини қилиб бўлган, мен эшитган, у кўнглини бўшатган, хў-ўш, Таваккалга нис-батан муносабатини аниқ айтмаган ҳали, балки айтиб бўлган ҳам эди.
Шундоқ гурунгга янги руҳ берган нарса — менинг азиз меҳмонларим — қалдирғочларим бўлди. Деразаларда очилгич ускуна устидаги хўрози «чирқ-чирқ» этди, хонани бир айланиб, деразанинг юқори кўзига ўрнатилган совутгич устига қўнди. Шунда макиён қалдирғоч ҳам аста-аста чирқиллаб қўйди. Вой, буларнинг бир-бирини тушунишлари!
Қанийди, Сулаймон пайғамбар улар сўзларини шарҳласалар-у, биз эшитсак!
Бироқ, шундай тахмин қилиш ҳам мумкин эди: «Қалайсан? Яхши ётибсанми?» деди эркаги. «Дуруст, ҳарҳолда», деб қўйди макиёни. «Ҳа, ундай бўлса, ётавер», — «Сиз ҳам дамингизни олинг». Ўша кунларда, ишонасизми, она қалдирғоч инида кўпроқ ётиб қолса, ота қалдирғоч унга тумшуғида хўрак опкеларди: худди жўжасига бергандай қилиб оғзини очар, она қалдирғоч каттагина бошини унинг оғзига тиқиб, нақ жиғилдонидан емиш оларди.
— Вой вой, — дер эди Гулсара ўзича. — Ойнаниб кетай сизлардан.
— Бултур ҳам шу иккиси келганди, чамамда, — дедим. — Умуман, булар бир-бирига жуда содиқ бўлади. Ҳатто айтишадики, жуфт оққушдан бири ҳалок бўлса, иккинчиси кўкка кўтарилиб, ўзини қояларга уриб ўлдирар эмиш.
Гулсара хаёлланиб, тотли «оҳ» еган қизболадек танглайини тақиллатди.
— Удивительно! — Кейин менга жўнгина тикилиб сўради: — Демак, булар бир-бирини севиб, оила қуришар экан-де? Фикримни тушунтира олдимми?
— Ҳа, — дедим. — Севишми бу, кўникишми бу, ҳарҳолда табиий танланиш йўли билан жуфтлашади булар.
— А, естественний отбор… — Кейин шўхгина табассум қилди. — Барибир танлашар экан-де, азизим?
— Ҳа, энди, шундай, — дедим. — Лекин уларда танлашнинг мезонлари бошқачароқ бўлса керак.
— Ерунда! Кечирасиз… Макиёнлари эркагининг фақат кучлилигига мафтун бўлади, дейсизми? Бари-бир… Зот қолдириш учун эркакнинг кучли бўлиши ҳар қанча шарт эса-да, барибир урғочи уни севиши керак. — Сўнг у ўз фикрига яна шўнғий бошлади: сезиб турибман, бу — унинг учун муҳим эди. — Сиз улар муносабатида қандайдир мезон бўлади, дедийиз. Бўлади, албатта. Аммо ўша мезон фақат кучни ўлчамайди…
— Ажойиб фикр айтдингиз, — дедим унинг кўнглига бориб. Ва дарҳақиқат, Гулсаранинг фикрини қувватлайдиган мисол ёдимга тушди. Ана шу «ёдга тушгани»ни айтгач, қолганини ҳам шарҳладим: — Африкада ўзимизнинг зағизғонга ўхшаш бир қуш бўларкан. Жуда чиройли, «Ҳайвонот оламида» кўрсатишган эди. Хўрози, айниқса, гўзал бўлар экан… Сиз еб ўтиринг, илтимос. Менимча, зиёфатда тўйиб овқатланмаган бўлсангиз керак?
— Топдингиз, азизим. Ман, умуман, меҳмондорчиликда деярли овқатланмийман. Айниқса, бизнинг… Ну ладно. Фикрингизни давом эттиринг, қизиқ гап гапирвоссиз.
— Ўша қушнинг хўрози ин қуриб бўлгандан кейин шу уясининг атрофига ҳар хил латта-путта, ялтироқ-тошлар, ҳатто шиша синиқларини ҳам опкелиб, сочиб, қўяркан. Буям кам, кейин уясининг атрофида айланиб, рақс тушар экан. Қанотларини ҳурпайтириб… Бирам қизиқ! Мақсад — макиённинг диққатини тортиш. Қизиғи шундаки, битта макиён ҳалиги молга қизиқиб ёнига келса, бошқаси келмай — ўтиб кетар экан.
— Оҳ, қойил! — деб юборди Гулсара. — Сиз кўп нарсани биласиз.
— Кўрганим-да… Шуни назарда тутганда, сизнинг фикрингизга қўшилиш мумкин, — дедим. — Яъни, мана… мана шу қалдирғочлар ҳам жуфтлашишдан ол-дин бир-бирини танлаган ҳам, балки севган бўлишла-риям мумкин.
— Мумкин эмас, худди шундай!
У «шундай»лигини истар эди.
— Балки, балки, — дедим. — Хўш, бундан мурод.. Кечирасиз, сиз илгари турмуш қурган бўлсангиз керак?
У диванга бирдан ястаниб, уҳ тортиб юборди. Кейин пиёла тубида қолган ичимликни бирдан сипқорди-да:
— Мне пора, дорогой мой, — деди. — Узр, безовта қилдим бемаҳалда, — сўнг йиғиштирина бошлаб, давом этди: — Таваккал акангиз телефон қилиб қолсалар, салом айтинг… Ҳим, между прочим, айтмасангизам бўлади.
— Айтаман, — дедим. У қаҳ-қаҳ отиб кулди.
— Қанийди…
— Нима?
— «Казаки» фильмини кўргансиз-а? Бир замонлар жа томоша қилардик. Ўшанда Орлова деган бир гўзал аёл… актриса Гарди Гардиевич деган бир… барваста, шоп мўйлов раис билан видолашгач, чиройли бир ашула айтиб кетади. Фойтунда, — Сўнг Гулсара овозини бемалол қўйиб айтиб юборди: — «Каким ты бил, таким остался… Ты мой дорогой…»
Ман қўшни хонадагилар эшитади, деб жилла хавотирланганим йўқ, аксинча, унинг яна айтишини истар эдим… Чунки, яна онт ичиб айтаман, худо бунга овоздан ҳам берган экан.
Афсуски, йўлакдан кимнингдир нимадир дегани эшитилиб, Гулсара кафти билан оғзини ёпти.
— Уят, а?
— Йўқ, — дедим.
— Майли. Кулишса — кулишар… Да, Таваккал ҳақида (у «ака»ни ташлаб кетди) яна нимадир демоқчийдим. Ўх, чёрт.
— Шошманг, — дедим мен ҳам қўзғолиб. — Сизга қўнғироқ қилмадими?
У лабларини чўччайтириб, кулумсиради. Кейин:
— Ман квартирамми алмаштирвордим, — деди. — Ҳа, товариш писател. — Кейин бирдан хўрсинди, — Жинниман-а?… Ўз, ўзимни ўзим ўлдириб қўйгим келади… Шунақа. Жаноблари кетаётганда мани таксидан тушириб қўйгандан кейин: «Барибир қўлимга тушасиз», дедилар…
— Ўҳ, қайсар.
— Қайсарлик эмас, жоҳиллик бу, азизим… Биласиз, у йигитнинг қўлидан ҳар иш келади.
— Мен фикрингизга қўшилмайман, — дедим. — Шундай ёт юртларда қўполлик қилмаган киши…
— Ҳим, бу гапингиз ҳам тўғри.
— Бекор алмаштирибсиз квартирани… Гулсара, балки телефон номерингизни ташлаб кетарсиз? Мен унга бериб қўйсам, ёмон бўлмасди.
— О, о! Мутлақо, — деди у.
Мен бўш келмадим, илло бунга тўла асосим бор эди:
— У аёл кишига зулм қилмайди ҳеч қачон, — дедим. — Мен эшитмаганман, аксинча, сурхондарёлик уч-тўртта қизлар Қарши пединститутида ўқиётганда, уларни безори болалардан ҳимоя қилиб, биттасини пичоқлаб қўйган. Шунинг эвазига саккиз йил ётиб чиқди… — Гулсара менга сўмрайиб қолди. — Эҳтимолки, ўша воқеадан кейин биз ака-укадек бўлиб кетдик. Ҳим, ўша қизлардан бири менга яқин қариндош бўларди. Ўша йиғлаб айтиб берган. «Булар — меҳмонлар-ку, нокаслар! Тарқалинглар!» деб бақирган. Улар Таваккал акага ташланишган, у киши…
— Ну-ну, это ж страшно, — деди Гулсара. Кейин чеҳраси бирдан ёришиб кетди. — Умуман, йигит кишининг ишини қилган экан. Қойилман.
— Шунақа.
— Нега бўлмасам менга «унақа» деди?
— Энди, алами келиб… Ўзингиз яхши тушунасиз-ку? Квартирани алмаштириб чакки қилибсиз.
У бошини хам қилиб, дастурхонга тикилиб қолди. Кейин паришонлик билан:
— Шу шишани олсам майлими? — деди. Деди-ю, кўзи ёшга тўлгандек йилтираб кетди. Мен унинг чарм сумкасини қўлидан тортибгина олиб, шишани солдим. Кейин қази-қартага қўл чўзгандим, у энди сумкани тортиб олди. Сўнгра «Родопи»дан бирини-да олиб: — Биласизми, квартирани икки хоналига алмаштирмоқчийдим, — деди. — Уч хоналик эди.
— Телефон номерингиз…
— О, йўқ. — Сўнг кулди. — Керак бўлса, топиб олади. Ҳа-ҳа-ҳа! Эркаман-а?
— Йўқ, сиз ўзингизнинг қадрингизга етасиз. Лекин, айбсиз парвардигор, дейдилар.
— Да, канешна… Хўп, мани пастгача кузатиб қўярсиз?
— Катта йўлгача.
— Уф-ф. Да-а… Э, хайр қалдирғочлар! Азизларим! Бир-биригата садоқатли бўлинглар!
— Раҳмат, Гулсара.
— Энди учрашмасак керак.
— Нега?
У ҳиринглаб кулди.
— «Чую» деган экан чукчи.

14

Йўлакка чиққанимиздан кейин мен яна уйга қайтиб кириб, стол тортмасидаги «бир қора кунга» деб сақлаб қўйган ақчамдан такси пули олиб чиқдим. Ўзингиз ҳам пайқаган бўлсангиз керак, Гулсаранинг қайтиб кетишга пули қолмаган («борини учдан бирини берворган») эди; бундан ташқари, жувоннинг шишани олиши-ю, ўша пайтдаги мискин ҳолатидан ҳам маълум эдики, у ҳар қанча гўзал кийинган ва мағрур бойвуччадек кўринмасин, «чўнтаги касал» экан.
Омадни қарангки, енгил машиналар тўхтамига чиқсак, битта «ВАЗ-31»дан елкасига чарм тўрва осган ажнабийлар тушишмоқда, ҳайдовчи орқа қопқани очиб, ғилдиракли чарм чамадонни чиқармоқда эди.
Унинг яқинига бориб сўрадим:
— Шаҳарга қайтасизми, ака? — Ҳа..
— Битта меҳмон бор эди.
— Фақат сквергача, — деди-да, жомадонни ерга қўйиб, Гулсарага қараб олди. — Шу кишими?
— Ҳа..
— Ўтирсинлар.
— Мана, юз эллик сўм.
— Бўлади. Ҳозир… — У жомадонни ғилдиратиб кетди. Мен Гулсарани имлаган кўйи ёнига бордим.
— Сизни опкетади.
— Хайрият, таксимас экан. Мен таксисларга кўп ишонмийман… Раҳмат сизга.
— Илтимос, пул чиқарманг, — шундай дедим-у, меҳмонларнинг юкини зинапоя пастида қолдириб қайтаётган ҳайдовчига пешвоз бориб, кира ҳақини бердим.
Гулсара кабинага кираётганда атайин кулиб:
— О, боссларнинг мошинаси-ку! Суперволга, — деди. — Эслаб қолинг, жаноб писател!
— Хотиржам бўлинг, — деб эшигини ёпдим. Ойна-сидан боқиб: — Кўришгунча, — дедим.
У кулиб юборди.
— Ёмонсиз…
— Балки номерингизни айтарсиз? — дедим. — Эсон-омон етиб борганингизни билардим.
У яна қаҳ-қаҳ отиб кулди.
— Йўқ. Керак бўлсам, ўзи топсин…Чао. Узр, сизни ишдан қолдирдим.
— Асло.
Шундай қилиб, Гулсара кетди ва орадан бирон ҳафта ўтдими — Таваккалбек Китоб туманидан қўнғироқ қилиб қолди. У ширакайф ва тажанг эди.
Мендан ҳол-аҳвол сўрашни орқага суриб:
— Гулсара тирикми? Кўрдингизми ҳеч?.. Мен боролмаяпман! Ҳар ерда — қурилиш! Бош қашишга вақт йўқ, ука. Лекин у ярамасни бир секунд ҳам унутганим йўқ, — деб савол аралаш гапни қаторлаштириб ташлади.
— Гулсарангиз ўн кунча бурун келиб кетди, — дедим. — Кайфияти ўртача.
— «Келиб кетди?» Дачага?
— Ҳа. Бир соатча ўтириб кетди… Сизни сўради. Менимча, у билан учрашсангиз ёмон бўлмасди.
— Телефонига нима бўлган уни? Минг марта қўнғироқ қилдим… Ўша учрашувимиздан бир кун олдин олиб эдим номерини. Телефон қилганимда, тушиб эдим…
— У квартирасини ўзгартирган, — дедим. — Керак бўлсам, излаб топади, деди.
. — Шундайми? «Топади» дедими? — ҳовлиқиб сўради у. Хурсанд бўлиб кетганига шубҳа йўқ эди. — Ҳе, қисталоқнинг қизи… Қувватжон, унақаси битта туғи-лади…
— Фикрингизга қўшиламан, — дедим.
— Всё! Мен яқинда бораман. Тошкентда бўлса, топаман уни… Э, сизнинг телефонингиз нимага зайнит бўлади нуқул?.. А? Меҳмонлар кўп? Ҳа-а… Бир-икки марта сўраганимда, шаҳарга тушиб кетганлар, дейишди…

15

Таваккалнинг «яқинда» деган муддати узоққа чўзилиб кетди: на ижод боғига келди, на сим қокди. Мен улар икковлоннинг жуда яқин, жуда яқин, ҳаттоки бирга бўлишларини ич-ичимда истаганим учунми, назаримда, улар тил топишгандек, демак (не ажаб!) мени унутгандек эдиларки, бундан ҳам қаноатда эдим.
Бироқ кўнглимда гумонлар ҳам кезиб қоларди: «Тил топишолмади – ёв.
Акс ҳолда, дейлик, «яраш-яраш»ни нишонлаш учун ҳам бирров келиб кетишлари лозим эди».
Шундай ўйлашга қандайдир маънавий ҳаққим борлиги учунми, ҳатто Таваккалнинг қўнғироқ қилмагани қандайдир малолроқ келиб турган кунларнинг бирида…
…қалдирғочларим ҳаётида бир ажиб томошани кўрдим.
Қош қорайишига яқин улардан қайси бири ташқарида бўлмасин, албатта «чий-чий»лаб учиб келар, хонани шифти остида бир айланиб, тупукда ийлаб ва сомон қипиқларини қўшиб «пишитган» лойларидан ясалган қаттиқкина чипор иннинг лабига қўнар, хўрак келтирган бўлса, тумшуғини очиб шеригига тутар, агар шериги илгарироқ кириб ўрнашган бўлса, бир-икки сас чиқариш билан қаноатланар ва ўнг келган жойга қўниб, тунни ўтказарди. Гоҳо иккаласи ҳам ташқарида бўлишса, кетма-кет учиб келишар, шунда, тасаввур этингки, сап-сариқ тумшуқчаларини борича очган жўжалари чийиллашиб қарши олишар, ота-она уларга навбат билан емак беришарди.
О, буларнинг ташвишлари!
Гўёки бор бисотлари — шу болаларию барча хатти-ҳаракатлари — уларнинг қорнини тўйдириш ва, демак, учирма қилишдан иборатдек туюларди!
Мен бу ажиб қушларни таниганимдан буён — иноқ, аҳил, бир-бирига меҳрибон, деб ўйлаб юрардим албатта ва бу борада Гулсара билан ҳам бир оз гаплашгандик.
Йўқ, биродар, буларнинг орасида ҳам худди одамзотнинг эр билан хотини орасидаги…
Бир дақиқа бардош қилинг.
Бир оқшом она қалдирғоч хуфтон маҳали чийиллаб учиб хонага кирди-да, жон ҳолатда оғзини очиб, ўзига чорлай бошлаган болаларига қарамай, қайтиб чиқиб кетди. Бироқ, икки-уч дақиқадан кейин яна ўкдек учиб кириб келди-да, тағин хонани айланиб ва асабий чий-чийлаб, инининг қирғоғига қўнди. Кейин болаларининг нафсини қондириб, улар устига астагина ўтди-да, бағрини бериб ётди. Бироқ, онлар ўтиб-ўтмай чий-чий этар, унинг зорланаётгани шундоқ би-линиб турарди.
Эркак қалдирғочдан дарак йўқ. (Мен уларнинг жуссаси ва думининг узун-қисқалигига қараб, нари қайсию модаси қайси — тахминлаб билиб олган эдим.)
Бахтга қарши, ҳаво совиб, ёмғир савалай бошлади. Деразани ёпай дейман, аммо эркак қалдирғочнинг келишини кутаман: ҳозир келар, энди келар…
Макиён ҳамон «чий-чий» этади. Энди унинг унидан ночорлик, ожизлик сезиларди.
Шунда кўп тахминларга бордим: «Электр симига қўнган бўлса — тамом… Ёки бирон йиртқич қушнинг домига илиндими? Йўқ, унинг қирғийлар билан ёнма-ён учиб юрганини кўрганман… Нима бўлди экан унга? Ҳа-а, шўх болалар рогатка билан… Қайда! Унга сочма ўқ ҳам тегмайди…»
Хуллас, шу кеча деразани ёпмадим. Қалин кийиниб ётдим. Чироқни ҳам ўчирганим йўқ: учиб келиши мумкин. Адашиб қолмасдан инини топсин…
Мен-ку ухлаб қолдим. Аммо она қалдирғоч ухламади ҳисоб: қачон уйғониб кетсам, унинг инграган каби ноласи эшитилар, юлдуз-қуртдек кўзлари йилтиллаб кўринар эди.
Одатдагидек, соат бешларда ўрнимдан турдим. Тонг ёришиб қолган, она қалдирғоч эса, ҳамон… уйғоқ эди. Худди шу маҳалда деразани очардим-у, у (ҳам) емак ғамида учиб чиқиб кетарди. Бу гал жойидан жилмади.
Бир маҳал, сопол чойгумимни сувга тўлдириб, ичига қайнатгични солиб, энди токка улайман деганимда, шувиллаб, ҳа, ўқдек учиб ота қалдирғоч кирди. Кирди-ю, ин лабига қўндим деганда, она қалдирғоч унга шундай ҳужум қилдики, бир неча патчалари тўзиб кетди. У қочиб, дарпарда илиғлик темирга қўнди. Она қалдирғоч уни қувлаб бориб, тағин бошини чўқий бошлади. Ота қалдирғоч тағин қочиб, совутгич устига қўнди-да, қандайдир қунишиб, бўйнини қисиб тураверди.
Хотини уни роса чўқиди, ҳатто устига чиқиб олиб, елкаларини чўқиди. Эри жим туриб берди. Ниҳоят, макиён толиқди шекилли, эрининг кифтида бир оз туриб, патларини тозалаган бўлди-да, инига учиб чиқди.
Кейин ота қалдирғоч ҳам ўзини силкитиб, қандайдир оро берган бўлиб, «чирқ-чирқ» этди ва уясининг четига чиқиб қўнди. Макиён ҳам «чирқ-чирқ» қилди-да, бирдан учди. Унинг кетидан эркаги ҳам учди. Шувиллаб ташқарига чиқиб кетишди.
Мен лолу ҳайрон эдим.
Бир нарса шак-шубҳасиз эдики, эркак қалдирғоч кечаси уйга келмай қолгани учун макиёни уни талаган, унинг миқ этмасдан туриб бериши эса — айбини бўйнига олганини кўрсатар эди.
Аммо у тонгда келар экан-ку, нега тунда, тўғрироғи, вақтида келмади?
Биз инсонлар ўзимизча фикрлаймиз, яъни, масалан, «мушуккина йилида бир марта мов бўлади», деб қалдирғочлар ҳақида ҳалигидай, «ўйнашининг уйида қолган», дейишимиз ҳам мумкин. Лекин бу — одамга хос «фикр» бўлади холос… Она қалдирғоч уни «рашк»дан талади, «қизғаниб» талади, дейишимиз ҳам мумкин. Бироқ бу тахминлар бари — ота қалдирғочга туҳмат бўлишиям мумкин… Демак, ўша гап-гап: эркак қалдирғоч кечаси уй(и)га келмай қолгани учун «хотини» дан жазо олди.

16

Ушбу воқеадан кейин ҳам ҳафталар ўтди. Табиий, ўз ишим — ёзувим билан машғул бўлиб, Таваккал ака билан Гулсаранинг муносабатлари қандай кечгани (агар учрашишган бўлса) ҳақида ҳам онда-сонда эслайдиган бўлиб қолдим. Бироқ, улар, хусусан, Гулсара ёдимга тушиши замон макиён қалдирғочнинг қилиғи ҳам хотирамда уйғонар, улар билан айниқса, Гулсара билан учрашиб қолсам, албатта «азизим» деб суйгани қалдирғочларнинг бу можаросини айтиб бериш ва уни қандайдир тахдил этиш, балки у билан Таваккалга тегишли хулоса ҳам чиқариш мумкинлигини ўйлардим.
Зеро, ўзим уларнинг алоқасини қушчаларнинг ўзаро муносабатларига ўхшатолмас эдим.
Бироқ, макиён қалдирғочнинг «эри»га қилган «муомаласи»дан ўзимга тегишли сабоқ олдим.
«Оилам мени эркин — ўз ҳолимга қўйган», деб ҳафталаб уйга — уйимга бормас эдим ва борсам, хотиним гоҳо илмокди гаплар қилар, мендан нолиган бўларди.
Шунда мен: «Қўйсанг-чи, онаси. Рашк қилиш — бизга ярашмайди. Пироварди, бу — бир-биримизни камситиш бўларди…», дер эдим ва мана шу мантиқий фикрга инонардим.
Қалдирғочларнинг ўзаро алоқалари менга шуни кўрсатдики, рашк, қизғаниш, қолаверса, жуфтидан хавотир олиш ва нолиш — булар бариси тирик жонзотларга хос бўлиб, фақат инсонгина «мантиқан фикрлаш қобилияти»дан фойдаланиб, уни инкор этмаса ҳам, панжа орасидан қараши мумкин экан…
Қисқаси, куз ҳам етиб келди, тўғрироғи, кузга ҳам етиб бордик.
Қалдирғочларим болаларини учирма қилиб, хонамни тарк этиб кетишди…
Дераза яқинидан ўтган симларда сон-саноқсиз қалдирғочлар тизилиб ўтиришар, кейин дув-дув учишар, мен азиз ҳамхоналаримни таний олмас эдим-у, шод эдим: яқинда улар узоқ — иссиқ ўлкаларга учиб кетишади. Ва қишни ўша ёқда ўтказиб, баҳорда бизга қайтишади.
Мен эсам — бу ерда туриши яна насиб этса — уларни яна деразаларимни очиб, кутиб оламан…
Воқеадан бир оз узоқлашдим. На чора, бу баҳор қушлари — элчилари ҳам суҳбатларимизга ранг берган, фикрларимизни тиникдаштирган «улфатлар» эди.
Ана ўша қалдирғочлар гала-гала бўлиб учиб кета бошлаган кунларнинг бирида…
…Жумҳурият Радиоэшиттириш Қўмитасига бораётган эдим. Анчадан бери ёзаётган қиссам тугагани учун ундан бир эшиттиришлик парча дипломатимда, метронинг Амир Темур бекатида тушиб қолиб, ўша ресторан ёнидаги дарахтзор хиёбондан тез-тез юриб (хаёлимда Таваккалу Гулсара билан ўтирган чоғимиз суратланиб) бораётгандим, қийшайиб ўсган ёлғиз санобар (сосна) остидаги ёғоч ўриндикда чекиб ўтирган аёлга кўзим тушиб, уни Гулсарага ўхшатдим.
Бироқ, бу жувон хийла озғин, тағин — ранги ўчган жинси юбка билан кўйлак кийган, сочини ҳам калта кестирган (ўша кезлар сочи елкасига тушиб турарди), ўтиришида ҳам қандайдир чапанилик бор эди.
Рост айтаяпман, унинг нимасини Гулсарага ўхшатганимни ҳам, унга синчковлик билан қараб олганимнинг ҳам сабабини билмайман: қандайдир туйқусдан кўзим тушган эди. Балки ресторанда ўтирганимизни эслашим бунга сабабдир.
Қисқаси, уч-тўрт қадам босгандан кейин яна унга қайрилиб қараганимни биламан… таниш табассумга йўликдимки, таққа тўхтаб қолдим.

17

У — Гулсара эди.
Қандайдир ҳаяжонланиб, нималардандир хижолат тортиб, аммо ичимдагини сиртимга асти чиқармай, хаёл қилингки, у билан куни кеча хайрлашган каби бир қалбаки мамнуният билан олдига йўналдим.
Гулсара, назаримда, менга бошдан-оёқ разм солиб чиқди-да, қандайдир керишиб, ўрнидан турди.
— О, товариш писател!
— Салом алайкум, Гулсарахон. — Унга эътибор беражагимни яшириш учун дарҳол узатилган қўлини олдим. — Саломат бормилар? Юз долларга ўхшаб кетдилар?
— Ҳў-ў, — дея пичинг қилгандай кулиб қўйди. — Марҳамат, ўтиринг.
— Албатта… Бировни кутмаяпсизми?
— Йўқ, — деди у кескинлик билан. — Шу тротуардан ўтвоссам, ичкарида «Тановар» чалинвотган экан. Битта маймоқ ўйнаётгандир-да, деб тўхтадим. — Кейин яйраб кулиб юборди. — Ўша ўтиришимиз эсимга тушиб кетиб, шўтда ўтира қолдим… Между прочим, ман сизни ҳу ўтда кўрган эдим. Ўша кишими-бошқами, деб ўйладим… Қарасам — сиз.
— Кейин тескари қараб олдингиз? — Ҳа..
— Биздан бирон гап ўтганмиди?
— Ой, што вм? Так просто… — У менга тик қаради. Овозида сезиларли ҳаяжон билан: — Ўзгариб ке-тибманми? — деди.
— Менимча, йўқ, — дедим. — Фақат бу кийим-бошда биринчи марта кўришим.
— Конечно… Лекин ўзгарганман. Сиз… сиз ҳамма вақт одамни аяб гапирасиз. Бу — яхши одат, лекин баъзан ёлғон сўзлашгаям мажбур бўлсангиз керак?
Мен «айб»имни бўйнимга олгандек бош ирғадим-у, Гулсаранинг бармоқдари беўхшов титраб кетганини кўриб қолдим. Юзига боқсам, пастки қовоғи сал осилган.
— Ҳим, Гулсарахон, шаҳарни соғиниб тушган эдим, рости, — дедим. — Кейин, тасаввур этингки, метродан чиқибоқ учовлон ўтирганимизни эсладим.
— Ну и ну!
— Ҳа… агар вақтингиз бўлса, мана шу ресторан остидаги чойхонага кириб, беш минут ўтирсак. Одам кам. Салкин тушиб қолди… Ҳалақит беришмайди.
У менга қандайдир ачингандек қараб турган эди.
— Жоним билан, Қувватжон, — деди. — Сиз яхши одамсиз… Умуман, гаплашадиган гаплар анчагина йиғилиб қолган. Ман бир-икки марта дачайизга бормоқчиям бўлдим. Но… Оёғим тортмади. — Кейин кулиб юборди. — Тузукроқ бир вечердан чиққанимда, борардим албатта!
Мен ҳам кулдим.
Чойхона олдидаги ҳовузнинг суви яшил бўлиб кўринар, демак, кўпдан бери суви янгиланмаган, умуман, чойхонадан файз кетиб қолган, бетон устунлар орасидаги кўпчилик столлар бўш, буфетда қандайдир италияча куй ингранар, мутасадди йигит — пештахтага тирсаклаб олган қўнғироқсоч киши билан эриниб гаплашарди.
Чап томондаги устун панасида турган столни танладим. Буфетга юзланиб, Гулсарадан сўрадим:
— Шампанга қалайсиз?
— О, ўзи-да! — деб жилмайди хоним. — Лекин ҳолингизга қаранг, Қувватжон.
— Қувватжонингизнинг қуввати битта шампанга етар, — дедим-у, илдамладим.
— Иккита фужер, шампан ва гугурт қутисидек бир жуфт шоколад олиб (чўнтакда фақат автобус пули қолиб), келдим. Гулсара менинг аҳволимни сезиб тургандек ийманиш ҳам ачиниш билан табассум қилиб:
— Яхши кунлар ўтиб бўлган экан-у, билмай қолган эканбиз-де, — деди.
Икковлон кулишдик. Шунда… атрофга қараб олганимни билмай қолдим: билсам, Таваккални излаётгандек, у ҳозир етиб келадигандек бир ҳолга тушган эканман. Сўнгра жилмайишни қўймасдан курсига ўтирдим.
Шишанинг сим бўйинбоғини бурар эканман, Гулсара бирданига тошқин ва қандайдир ҳасратли оҳангда:
— Поқиллатворинг! — деб қолди. — Азизим, шундай қилинг… Тўкилса тўкилар. Бир соат, бир минут бўлсаям яйраб ўтирайлук! Окангиз айтганларидай — дунё ўтди-ку… Айтмоқчи, жентельмен окайиззи кўриб турасизми?
Мавзу дарҳол Таваккалга бурилганидан мамнун бўлиб:
— Йўқ. Сизлар учрашиб турсангизлар керак? — дедим. Ва давомини ҳам айтиб юбордим: — Каминани унутишди, деб ўпкагина қилиб юрибман, ҳа.
Гулсара қаттиқ куладиган каби бошини орқага солди-ю, қандайдир хўрсинди, холос.
— Йў-йўқ. Афтидан, у кишигаям ўшанда «алвидо» деганга ўхшаб қолдим.
— Демак, учрашар экансизлар. Менгаям шундай девдингиз, мана, худонинг йўлиқтиргани.
У мужмал бош ирғаб кулди. Шунда шампан тиқини отилиб, поқиллаб кетди.
— Ҳаётнинг ғанимат эканини тушуниб қолдим, азизим, — деди Гулсара фужерни икки бармоғида айлантираркан. — Барча изтироблар, орзу-армонлар — беҳуда экан. Ҳаёт шундай эканки, ҳар қанча осмонларга чиқиб кетма, ўзининг измига солар экан. Кейин сан ўзингга қандайдир…
— Хўш?
— Сўқмоқ танлар экансан… Умуман, манинг омадим келмади ҳеч. Бир ҳисобда шундай бўлиши табиий экан. Чунки ман ҳаётдан кўп нарсаларни талаб этар эдим… Ишонинг, дўстим, Чўлпонмикан, қайсидир бир шоир: «Бу денгизнинг чуқурлигини билмай, қулочни  катта отдим мен», деган экан.
— Ҳа..
— Ҳаёт бошқача экан.
— Сиз тушкун гапларни айтяпсиз, Гулсара… Эсдан чиқарманг, эгачи, — сиз тушкун бўласизми, ҳаётни борича қабул қиласизми ёки яхши орзу-истакларнинг қачондир бўлсаям рўёбга чиқишини орзулаб бунга инониб яшайсизми — умр барибир ўтаверади.
— Ай, манинг умрим… умримнинг энг яхши, нурли чоғлари ўтиб бўлди, — деди у ва фужерини узатди. Чўқиштирган бўлдик. — Қолгани фойдага қолди. Ўшани яхши ўтказишни ўйлавомман кейинги пайтларда. Аммо «яхши ўтказиш» учун… Ну и к чёрту! Олдик, азизим! Таваккал окайиз ҳам қолган умрини яхши ўтказсин… Уники яхши ўтади. Чунки у переживанияни билмайди.
— Менимча, унчалик эмас.
Фужерлар ичидаги «жодугар» камайгани сари суҳ-батимиз қизий бошлади.
Бу орада у жилдини тиззасига қўйиб, ундаги кўзгуга бир-икки марта қараб олди. Кўз жиякларини жимжилоғида артган бўлиб, анчагина қизил сурилган лабларини ялаб қўйди. Назаримда, у вақт ўгган сайин ўзида қандайдир сифатли ўзгаришлар юз берадигандек — шуни умид қилаётгандек туюлар ва кўзгудаги аксидан қаноатда эмаслигини билдириб қўярди.
Кўнглимдан кечган тағин бир ҳолни қайд этишим лозим. Гулсара шу тобда илк бор ресторанда ўгирган ўша майин — уятчан ва ғамгин жувонга деярли ўхшамас, «деярли» деганимнинг боиси — фавқулодда янгроқ кулиб юбориши-ю, шижоатигина уни ғира-шира эслатар эди. Қолаверса, кечаси ижод боғимизга борган чоғидаги қиёфаси ҳам деярли ўзгарган, ҳозир у — хийлагина чапани, яъни бетгачопар, қаёққадир кетворишга шайдек — бир жонсараклик унда бор, юзининг бироз чўзилиб, янокдарининг ботинқираб қолгани ва кўз қарашларида асабий бир изтироб, уйқуга тўймай уйғониб, уйғотганнинг юзига тарсаки тортиб юборадигандек теран бир ҳолатда ҳам эдики, мен унинг сиймосида одамзоднинг шугина ўгган вақт орасидаям етарли даражада ўзгариб қолиши мумкинлигини кўриб турардим. Ва, ўз-ўзидан маълумки, бу қайдлар бари ичимда эди.

18

— …«Унақаси битга туғилади» деди, — дея такрорлаб, гапимни давом эттирдим: — Менимча, ўша куни Тошкентга учиб келган бўлиши керак.
Гулсара мийиғида жилмайиб, иягини бошмалдоғида қашиб тураркан.
— Йўқ, йўқ, — деди. — Тоес, у келган. Келган экан! Бизнинг падъездагилардан ҳам сўраган экан мани. Лекин, ман аҳмоқ уларга: «Қатга кетганимни айтманглар», девдим. Чунки окайизнинг келишини билардим.
— Чакки қилган экансиз-е.
— Айтвомман-ку, жинниман, деб… — Кейин яна лабларида менга таниш ғамгин табассум пайдо бўлди. — Бечора паликлиникагаям борипти. Главврачга: «Гулсарани топиб бермасангиз, хапа қиламан» депти. У иплос қатга ишга ўтганимми билсаям айтмас эди… Худонинг зорини қилиб қутулипти…
— Шошманг-шошманг, сиз ишдан ҳам кетдингизми?
— Ай! — деди у ғижиниб. — Барибир кетмоқчийдим… — Кейин лабларини қимтиди-да, бошини сараклатди. «Ҳозир йиғлаворади» деб ўйладим. Хайрият, унинг овозигина «йиғлар» эди: — Одамми хор қилишади.
— Яъни?
— «Мен билан юргин» дер эди-да-е… Оғзидан қони келсин унақа эркакнинг!
— А-а, паст одам экан.
— Паст… — деб такрорлади-ю, бошини илкис кўтарди. — Таваккал окайиззи ундан нима фарқи бор? А?.. Хўп, окайиз — мард, валламат йигит.
— Энди, йигитлик — итлик, деган гапам йўқ эмас.
— Итлик! Топиб айтдингиз… Э, художоним, нимага мундай, а, бу инсонлар? — Унинг сурма тортилган киприклари пирпираб, кўзлари ғилқ ёшга тўлди. — Ахир, шу ишлари билан улар ўзларини ерга уришади-ку? Молдан фарқ қилишмаётганини наҳот сезишмаса?! Йўқ, сезишмайди.
— Шампаннинг кўпиги учиб кетди.
— Раҳмат.
— Хўш, Таваккал акага келсак…
— Қўйинг ўша кишини… Ўзиям бир таваккалчи экан. — Кейин винодан сипқориб; яна ўйланиб қолди-да, тиниқ жилмайди. — «Унақаси битта туғилади» дедими?
— Худди шундай деди, — қайтардим жонланиб. — Менимча, у сизнинг қадрингизга энди етаяпти.
— Билмадим-де… Ҳа-ҳа-ҳа! — Кулгиси тўхтамасданоқ тағин ғамгин тортиб қолди. — Ман ҳам ўзимни «битта…» деб ўйлардим. — Менга ялт этиб бокди. — Кечиринг мани. Аҳмоқлик қивомман. Аммо сизга ростини этивомман. Албатта бу — соддалик, жўнлик… Вабше, кўпчилик қизлар ҳам шунақа деб ўйласа керак. — Кейин яна кўзгуга қарайдигандек сумкасини очди-ю, давом этди: — Чесни айтаман: ман ўртоқларим орасида энг гўзали эдим. Кулманг фақат… Раҳмат. Китобий тарбия топдим шекилли, рицарнамо йигитларни орзу қилардим. Албатта, биттасини-де! Ха-ха-ха… Жа очилиб кетвомман. Майли, сиз кулмайсиз.
— Мутлақо! — дедим. — Бироқ, Гулсарахон, сизсиз ҳам сизни бир кўрган киши холис баҳойингизни беради. Онт ичаман, ҳамон жуда гўзалсиз.
— Раҳмат. Лекин кейинги вақтда оздим, кўп переживания қилдим. Жуда… — Кейин шошилиб, айтмаса — эсидан чиқиб қоладиган бир ҳолатда давом этди: — Паликлиникадан кетганимдан сўнг пулсиз қолдим.
— Бошқа ишга…
— Э, ўлиб кетсин ўша иплос. Манга буйруқ чиқарганида, «тани соғ эмас, закритий туберкулёзи бор», деб ёзган экан. Ман ўзимни йўқотиб қўйдим. Йўталим бор, эскитган бор… Балки ўпкам хастадир. Аммо туберкулёз?! Извените… Японларнинг аппаратигаям тушиб кўрдим. Соппа-соғман.
— Қачондир шамоллагандирсиз-у, асорати қолган бўлиши керак, — дедим.
— Отайизга раҳмат… Лекин у ярамас бир баҳона топиб, мани йироқлаштириши керак эди. Чунки, ишонинг, мани кўрса, қалтираб кетовурарди.
— Кўрмайин ҳам, куймайин ҳам депти-да.
— Шу-шу… — Кейин менга бир самимий тикилди. — Ўшанда, ишдан кетган кунларим Таваккал акани ҳар соатда… кутардим. Ўлий агар, рос этивомман. Тағин нимани ўйлардим денг? Ўша главвраччи урдирмоқчи бўлардим.
Иккимиз ҳам мазза қилиб кулдик. Лекин менинг кўнглимда шундай бир фикр ҳам илдиз ота бошлади: «Бу жувоннинг Таваккалда кўнгли бор…»
Ҳа-ҳа, олдинги суҳбатдаям бир неча марта: «Қанийди…» деган сўзни айтган эди.

19

Шу пайт ёнимиздаги эшикдан (шу эшикдан ҳам ресторанга йўл бор) ҳар доимгидай хипча, башан кийинган, қўнғирсоч Ҳусанжон қўлида бир дона нозик чиннигул билан чиқиб кела бошлади. Мен ўрнимдан турдим: айтишим лозимки, бу — зал бошлиғи бошқа мижозлари билан қанчалик яқин бўлмасин, менга бир дўсти каби қарар (бир суҳбатда менинг ундан икки кун олдин туғилганим маълум бўлган, шундан кейин мен унга «Акангизман, ака деб чақиринг», дея ҳазиллашардим ҳам), бир кўрган одамининг нима касб билан шуғулланишию «соққаси» кўп-озлигини ҳам бехато айтиб берар, аксари ўрис официантларга бош экани, оврупоча муомалани ўрнига қўйиши ҳам менга ёқар эди.
— Ассалом алайкум! — У гулни хонимга берди.
Салом ҳам кўпроқ Гулсарага қаратилган эди. Биз ўзаро «ўпишдик», яъни, чаккамизни чаккамизга тегизиб олдик. Кейин мен уни бўш курсига таклиф этдим. У ўтирмаёқ қўшни столдан тақсимча олиб, шоколадлар қолдиғини жойлаб қўйди. Кейин шўхгина жилмайиб, фотиҳа ўқиди-да:
— Нега бу ерда яшириниб ўтирибсизлар? — деди. Мен бу саволни «ҳазил» деб ўйлаган бўлсам ҳам:
— Кимдан? Сизданми? — дедим. Шунга Гулсара ҳам каминани қўллаб тушди.
— Биз ошини кўчада ичадигонларданмиз, ўртоқ завзал!… Хўш, бойвачча клиентингиз келдими яқинда?
Мен буларнинг, ҳарқалай, танишганларини, ўрталарида Таваккал ҳақида гап бўлганини ҳам тусмолладим. Ва миямнинг қандайдир орқа томонидан бир ўй ўтди: «Гулсара ким-кимлар билан ресторанга кирган бўлиши мумкин?»
— Клиентим, — дея қизғин табассум қилди Ҳусан, — мана, икки минут олдин шу ерда эди.
— А? — Мен ўрнимдан туриб кетаёздим. — Ҳозир қаерда? Шу ерда бўлса, топиш керак!
— Назаримда, кетди-ёв, — деди Ҳусан тепага, иккинчи қаватда жойлашган рестораннинг деразаларига қараб. Битта ҳамроҳиям бор эди. Рашёт қилди-ю, холга чиқди. Сал оқсаброқ кўриндилар… Нима, келганидан бехабармидинглар ?
— Дўстим, уни топиш керак, — дедим. — Менга сув билан ҳаводек зарур.
— Ҳа, бир кўрсак, ёмон бўлмасди, — деди Гулсара ҳам ҳаяжонини босиб. — Шўтда тунадими кеча? Қачон келувди ўзи?…
Мен унинг ўзини тутолмай қолаётганини сездим: шунча саволни қаторлаштириб ташлади.
— Соат ўн бир яримдан буён ўтиришувди, — деди Ҳусан ўрнидан туриб. — Абеддаям бўлишди… «Тановар»ни, билмадим, неча марта чалдирди…
Ҳусан тез бурилиб кетди. Мен Гулсарага қарадим.
У карахт тортиб қолган, кўзларида зса яна… йилтироқ шуълалар пайдо бўлган эди.
— Гулсара, менимча, у сизни севади, — дедим. — Кечирасиз, севиб қолган бўлиши керак.
— Ерунда, — деб юборди у бирдан. — У одам аёл кишига перчатка деб қарайди.
— Ў, хато қиляпсиз, — дедим. — Тўғри, уни бу йўруғда «оппоқ» дейиш мумкинмас.
— «Оппоқ?»
— Кечирасиз, шу сўз тилимга келиб қолди… Лекин, у аёл кишини ҳурмат қила биладиям.
— Биламиз, нима мақсадда ҳурмат қилишларини… — Гулсара олдимдаги «Родопи»дан олди. Мен чақмоқ чақиб тутдим. — Тавба, ўзи «сурқаш»лар бир-бирни ҳимоя қилади деб эшитардим бир вақтлар. Узр, улар гуруҳига сиз қўшилмагандирсиз балки… Аммо сиз тарафларда маҳаллийчилик…
— Гулсара, — дедим кескин. — Чалғиб кетяпмиз… У менинг синглимни, тоес, жиянимни ҳимоя қилган. Ҳим, хотини ҳақида ҳурмат билан гапиради. Сизни эса… — Кейин жаҳлим чиқа бошлади. — Хоним, агар у йигит жувонга… зор бўлганида, ўшанда… ҳар қадамда топарди.
— Бунга шубҳам йўқ.
— Сизни шундан ўша ёққа — Грузияга олиб кетиши, қолаверса, ўша биллур кўзли узукни харид қили-ши…
— Эй, кечирасиз, сиз мани ким деб ўйлавоссиз, — деб қолди у бирдан. — Кўнглингизга олманг, илтимос қиламан сиздан, Қувватжон, ўлай агар… Худо тепамдан уриб, тарикдай сочиб юборсинки, ман биров билан юрмадим ҳеч. Кулиб қараган бўлишим мумкин. Ҳазил-ҳузул дегандай…
— Ҳим, ишонаман.
— Мани ўша ёққа олиб бориптими, демак, арзиган бўлсам керак? — шундай деди-да, ғурурига қўшиб уялганини ҳам яшириш учун кулиб юборди. — Жичча қуйинг, азизим… келган, кетган бўлса — яхши бўпти.
— У сизни соғинган, — дедим. — Бекорга «Тановар»ни ҳадеб қўйдирмаган.
У менга тикилиб қолди ва:
— Да, это интересно, — деди.
— Шунақа.
— Бўпти, хафа бўлманг.
— Бир-биримиздан ҳеч қачон хафа бўлмаслигимиз учун.
— Яшанг! Хафа бўлишнинг ўзи, вабше, фойдаси йўқ, экан… Ўзинг эзиласан. Душманларинг аҳволингни кўриб кулишади. Дўстларингни раҳми келади.

20

Ҳусанжон шошиб келиб, стол четига кафтларини тираганча:
— Кетиптилар, — деди. — Хизмат қилган официантка такси заказ қилган экан. Кеча бизда ётмаган, администратор билан ҳам гаплашдим.
— Ҳим, ўтиринг… Қаерга кетишганини айтмаган бўлса керак? Такси — шаҳарда қатнайдими фақат ё междугароднийлари ҳам борми ҳозир?
— Ҳозир фарқи йўқ, окажон, — деди Ҳусан. — Оммо-лекин битта қарз гапни айтиб қўйишим керак… Хоним, сизни икки марта сўрадилар. Илгари келишларидаям сўровдилар. Ман сизни бир бор кўрганимми, сиз ҳам у кишини сўраганизни айтувдим. Ҳу, бирон ойлар муқаддам…
Гулсара мийиғида жилмайиб, секин-секин бош ирғади. Кейин менга қараб кулди.
— Бир марта сўровдим… Шу кўргим келувди-де аблаҳ окайизни.
— Аттанг-аттанг, — дедим мен. Аммо Гулсара ҳам уни кўришга, дарҳақиқат, умидвор эканига шубҳам қолмади. Бу эса, менинг: «Гулсара ҳам уни севиб қолган», деб ҳукм чиқаришимга асос бўлдики, уларни уч-раштиришни — дўстона бурчим, деб ҳисобладим. (Бироқ «бурч»нинг ижроси яна чўзилиб кетди…)
— Мен тепага чиқишим керак, — деди Ҳусанжон. — Окамиззи энди қўлдан чиқармайман!
— Омон бўлинг.
— Ичкаригаям кириб туринглар… Маҳаллий клиентлар жа саналиб қолишди. Ҳозир ҳам турислар ўтиришипти.
— Бизгаям навбат келар, — дедим.
— Келмасаям ўксимиймиз, — деди Гулсара. Кулишдик. Ҳусанжон кетди. Мен фужерларга яна шампандан қуйдим. Гулсара чиннигулни авайлаб-авайлаб ҳидлар эди, дафъатан кафтида қисиб, бурнига босиб турди-турди-да, столга ташлади. Кейин бирдан сергакланиб:
— Қалдирғочлар қалай? Қалдирғочларийиз? — деб сўради. — Бола очгандир?
— Аллақачон.
— Кичкина жишдир?
— Темирқанот ҳам бўлди… — шундай деб, жувоннинг ул мурғак қушчаларга бўлган ғойибона меҳри менга таъсир этиб кетганини сездим: назаримда, у қуш ҳақида эмас, одам боласи ҳақида сўраётгандек эди.
Кейин, иттифоқо: «Э, бу аёлнинг ҳам фарзанди бўлганмикан — бормикан? — деб ўйладим.— Лекин бунинг қачондир оила қурганига шубҳа йўқ…»
Кейин, шу мавзуда ҳам жилла маълумотга эга бўлишни истаб, тағин қалдирғочлар ҳақида сўзлашни маъқул кўрдим: шояд мавзу оила хусусига кўчса…
— Кейин учишни ўрганишди. Энди… жануб мамлакатларига учиб кетишади.
— А-а, Грузиянинг устидан ўтишади, — деб хаёлчан жилмайди Гулсара.
— Менинг эшитишимча, Босфор бўғозининг устидан учиб ўтишаркан. Бошқа қушлар — лайлаклар, турналар ҳам… — Унинг миқ этмагани учун яна давом этдим: — Буни билган лочинлар, йиртқич қушлар олдинроқ бориб, Босфор осмонларида учиб юришаркан-да, булар ўтишаётганда ҳужум қилишаркан.
— Вой аблаҳлар! — Гулсара ҳушёр тортиб кетди. Кейин мижғовланиб давом этди: — Барибир ўшаларнинг ҳаёти — ҳаёт. Нимагаки, дўсти ҳам, душмани ҳам маълум. Турмуш кечиришлари бир изга тушган: ўзгармайди.
— Рост айтасиз, — дедим. — Фақат инсон ҳаётида ўзгаришлар кўп бўлади. Бу ақлли махлуқлар бир кунда оила қуриб, иккинчи куни ажрашиб кетишлари ҳам мумкин.
— Оҳ, яхши гап айтдийиз, — деди Гулсара бирдан. — Ажралиб кетишади… — Кейин яна чиннигулни олиб силкитди. Пуфлаб гулбаргларини тиккайтирган бўлди-да, туйқус сўраб қолди: — Ман эримдан… Эрим дейишга тилим бормайди… Ўша — мани олган шахсдан қандай қилиб чиқиб кетганимни айтиб берайми?
— Ў, Гулсарахон, — дедим. — Шу нарсага қизиққан бўлмасам, ҳар нарса бўлай.. Кечирасиз, мени «қўрқоқ» дейишади баъзи адиблар. Дангал гапирмаганим учун. Ҳим, биров уриб кетгандаям индамаган пайтларим бор-да.
— Ў, унақа бўлманг, оғажон,— майингина заҳарханда қилди Гулсара.
— Жуда унақаяммасман, эгачим. Шу, «андиша» дегани мени босиб туради.
— А-а, шунинг учун..
— Қулоғим сизда.

21

— Мен ўрис мактабда ўқирдим, — деб ҳикоясини бошлади у. — Оилада табиий, ўзбекча сўзлашардим. Тарбиямда, лекин оврўпоча тарбиянинг таъсири бор.
— Оз-моз.
— Анчагина.
— Хўп.
— Ўнинчини битирадиган йилим дадам турмушга чиқарди. Ўнни битирса, бирон ёққа — Москопгами, Ленинградгами кетворади, деб ўйладилар.
— Ўзлари нима иш қилардилар?
— Ҳозир айтаман… Лекин кетворишим ҳам мумкин эди. Москва консерваториясигами, Ленинграддаги хореография мактабигами, вобшем, актриса бўлишим керак эди-де… У киши бўлса, раққосаларнинг ўйинларини, ашулаларини жон деб томоша қилардилар, эшитардилару, бироқ ўзларининг оиласидан шундай кипгалар чиқишини сира-сира истамасдилар. Эски ўзбекча одатлардан бас деганча бор эди, раҳматлида.
— «Раҳматлида?»…
— Ҳа, Гдляннинг қама-қамаси вақтида оламдан ўтдилар. Инфарктдан.
— Жойлари жаннатда бўлсин.
— Ҳим, илоҳо… Лекин дадам жуда қаттиққўл эдилар. Шунақа одамнинг қанақа бўлиб бўшлик қилганига акдим етмайди… Скарее всего, ваҳима опкетди у кишини… Биласизми, дадам — суд раиси эдилар.
— А-аа.
— Дадам «беш йил» берган айбдор шахсларни Гдляннинг шайкаси қайта суд қилдириб, «ўн йил»дан бердира бошлади. Манимча, дадамни порахўрликда-ям… — У бирдан уҳ тортиб юборди-да, ғижиниб кетиб: — Нега бу нарсаларни айтивомман? — деди. — Ну и к чёрту ҳаммаси! Ман дадамдан розимасман, вассалом! Ҳа-ҳа, азизим, мани куйдирдилар. Хазон қилдилар.
— Эрга берганларими?
— Вообшем-то, да. Сигаретингиз борми?.. Раҳмат, — У шампандан ҳам бир қултум олди-ю, соатига қараб қўйди. — Битта жугут ўртоғим чақирган эди… Ничево, ҳали вақт бор. У кутади. Кўпдан бери учрашмоқчийдик. — Кейин яйраб кулди-ю, мискин бир тус олиб, илова қилди: — Икки хонали квартирага алмаштирдиму уч хонамми. Балки… Нима учун, деб ўйларсиз? Манинг уст-бошимга, ўзимми тутишимга қараб, жа бойвучча сатанг, дейиш мумкин… Да-да! Лекин ман иқтисодий қийналганим учун шу ишни қилувдим.
— Лекин, битта кишига икки хонаям бемалол етади… Кечирасиз, фарзандингиз борми?
— Бор эди ҳисоб, ўғил, — дангалига айтди. — Ўтган ойнинг бошида Сирдарёга чўктирворишипти дўстлари… — Унинг ияги пир-пир уча бошлади. — «Тошканга кетаман, опамми топаман», дер экан… Хайрият, уни тетапоялигида кўрганим. Да, ўша қиёфасида қолди. Бу ёғига…
— Пепси опкелайми?
— Шуям бўлади.. Йўқ, ман йиғламийман. Бўлар иш бўлди. Ёмон болаларга қўшилган экан… Бу гапларнинг ҳаммасини манга синглим айтиб берди. Эрим… отинг ўчкур нокас, ҳатто хабар қилмади манга.. Биласизми, унинг ҳам нимасидир дадамга ўхшар эди. Қаранг, бир-бирини топишганини.
— У киши нима иш…
— Прокурор эди. — У энтикиб-энтикиб, шампандан сипқорди. Ўзини босиб олди-да, истеҳзоли жилмайди. — О, улар ўзларини қандоқ тутишар эди! Силнее мира всего… Шўрлик аристократлар… Бутун ҳаракатлари Оврўпога тақлид эди! Аммо ўзлари — ичларида ғирт жоҳил, консерватив ўзбеклар эди.
— Эрингиз сиздан каттароқмиди?
— О, ўн беш ёш катта эди! Қатдан билдийиз?.. А-а, уларнинг ўтириб-туришини айтдим-а… Ҳа, ўша ўтиришларда манам хизмат қилардим. Музика қўярдим. Баъзан ўйнаб берардим. Ашула айтган пайтларим ҳам бўлган. — Кўзидан тизилиб ёш чиқиб кетди. — Вей, мани қанақа ардоқлашарди. Ҳаммаси кафтида кўта-рарди, десам ишоновуринг, дўстим.
— Ишонаман.
— Ман, ман… просто учиб юрардим. Ердамас эдим. Хоҳлаганимни киярдим, ердим. Тагимда — мошина. Шофёр айтганимми қиларди. Тўғри, мани олиб юришдан завкданарди у кишим. — Гулсара завқ билан кулиб қўйди. — Нотавон кўнгилга қўгир жомашов… А,майли! Ман парво қилмасдим. Кўпинча мактабгаям мошинада борардим. Тўгарак машғулотлари кеч тугайдиган бўлса, мошина мани кутиб турарди. Дадам еру кўкка ишонмасди мани.
— Тушунаман.
— Ана ўша кезларда — зиёфатларда бўлажак куёвтўраям ўтирардилар ишшай-ееб. Дадамнинг шогирди эди ўзи… Кечирасиз, жа чўзвормадимми?
— Йўқ-йўқ.

22

— Шундай қилиб, мани ўша махлуққа беришди. — Гулсара ўша «махлуқ» рўпарасида туриптию ундан юз ўгиргандек — кўча тарафга қараб давом этди: — У ярамас мани, ўҳ-ҳ, домкультурага боришиммиям таъқиқлаб қўйди. Биламан, у мани яхши кўрарди. Лекин инсонларга ишонмасди. Дадамдан фарқи шуки, у ҳамон тирик, дадам эса номусдан… Оҳ! — у шошилиб, «Родопи»дан янгисини олди, мен тағин чақмоқ ёндириб тутдим: унинг чалғишини асло-асло истамас эдим. Хайрият, бир-икки бор тутун тортгач, яна давом этди: — Ман: «Дадамга этаман, мени қафасга солдингиз», деб гапировурганимдан кейин яқинимиздаги медтехникумга қўйди. Ҳарҳолда, яхши ўқидим. Битиргандан кейин эса, у исқирт мани ишлашга қўймаса бўладими…
— А-а, Шўро давридаги ташбеҳ билан айтсак, «феодал» экан, — дедим.
— Сто процент! — таъкидлади Гулсара. Ва ҳорғин тортиб, аллақандай чўкиб қолди. — «Йўқ, ман сиз билан яшолмайман», дедим бир куни… Аниқ эсимда бор: уйда ёлғиз ўзим зерикиб, магнитафонда музика қўйиб, хиргойи қилаётган эдим, келиб қолди. «Ҳа, қўмсаяпсизми?» деди. «Ҳа, — дедим. — Қўмсавомман! — дедим. — Чидасангиз, шу!» Шунда нима дейди денг… «Қўчқордек ўғил туғиб берган хотинларга ўхшаб гапирасан-а?» Маникиям тутиб кетди: «Сиз, туғдиролмасайиз, ман нима қилай?» дедим.
— Тушунолмай қолдим? — дедим. — Боя «ўғлим бор эдим», дегандай бўлувдингиз.
— Ҳа, бор эди, — деди у кескин. — Окасининг ўғли эди. Окаси серфарзанд, лекин камбағал яшарди… Ўшанинг кенжасини олувдик. — Кейин бирдан эри ҳамон қаршисида турипти-ю, мен терговчи каби — менга жаҳл билан уқтира кетди: — У одам илгариям уйланган экан. Аммо фарзанд кўришмаган. Орада гап қочиб, хотини кетворган экан. Ўша бечорани айбдор қилиб… Ў, прокурор деганийиз истаса ҳар қанақа фитна, иғво ўйлаб топиб, бўйнийизга қўйиши ҳеч гапмас. Менга ишонавуринг.
— Ишонаман.
У сигаретни сўриб, ўйланди. Шунда, мени Ўзи кечирсин, Гулсаранинг қандайдир даражада қариётганини сездим. Эшитганим бор: туғмас аёллар тез қартаяди, деб. Шунданми ёки изтиробларданми… Бундай десам, бундан беш-олти ой бурун яшнаб очилиб турган гулдай жувон эди…
Кейин эсладим: унинг ресторанга кириб туриши, афти-ю уст-бошининг ўзгаргани, умуман, хулқидаги ўзгаришлару озиб, қовоқларининг осилиб кетиши — булар бари мени айтишга ноқулай бир хаёлга олиб борди.
— Лекин у болакайга меҳрим тупшб қолувди, — деди оҳиста овозда. — Уям мани «опа» дер, манга эргашиб юрарди. Эҳтимол, эҳтимол, шунинг учун ман бир-икки йил яшаб қолдим у ерда… Ҳим, нима деятувдим?
— Шу-шу… Фақат эрингизга ҳалигидай «айб санда» маъносида гап қилган эдингиз.
— Ҳа. — Гулсаранинг чеҳраси бир зумда очилиб кетди. — Жа чийиллаворди-де… — Кейин ўзича хўп кулди, бошини сараклатди. Кейин бирдан хўрсинди. «Кетасанми?» деди. «Албатта, — дедим. — Ҳозир кетишим мумкин!» Ярамас… Кулди у. «Аҳдинг шунчалик
экан, нега кетмаяпсан?» деди. «Биринчи хотинингизнинг куни бошимга тушиши мумкин, деб қўрқаман», дедим. — Э, этдим-ку, фитнанинг уяси бўларкан бунақа шахслар… Кечирасиз, дадам бунақамас эди.
— Билдим.
— У шўрлик аёл Жиззахданакан. Чегарада уни савдогар деб ўйлашганми, бошқалар қаторида сумкаларини тинтишган. Битта сумкасидан юз доллар чиққан… Ҳа-ҳа. Сўрашса, аёл «билмайман» деган. Кейин жанобларига қўнғироқ қилишади. Бу кишим: «Ман юз долларимни йўқотувдим», деб жавоб берадилар. Аёл бояқиш ҳибсга олинади. Уф, кейин аблаҳнинг ўзи уни гўёки авф этиб, озод қилиб юборади. Шу тариқа уларнинг ажралиши қонуний бўлади. Эр — оппоқ, хотин — қоп-қора.
— Тавба.
— Назаримда, хотинга айтган у: «Бола кўрмаганимизни овоза қилиб юрма», деган.
— А-аа.

23

У, пешонаси хунук тиришиб, аммо яйраб кулди.
— Каминаи камтарин ҳам жанобларининг нозик жойига теккан эканман. Бунинг устига, хотинини эслатдим… Жа бўлганича бўлди. Вей, биласизми, мана шунақа бефарзанд эркаклар, айниқса, ўз хотинларига ишонмас экан. Эта правда!.. Да-да… — Бу гапни жиддий айтди-ю, кейин яна юмшади. Ва мени худди сирдош бир дугонаси каби билгандек (энди) шивирлаб давом этди: — Келишайлик, — деди манга. Характеримиз тўғри келмади, вассалом». Ман рози эдим, ўлий агар. Унинг пешонасидан ўпиб олишимга сал қолувди. Аммо миям ишлаб кетди шу пайт. Ҳа. «Уйимизга борганда шу гапни этсам, улар ишонишадими?» дедим. Кейин яна айтдим: «Сиз айтган сабабни айтсам, синглим ҳам мани ёмон қабул қилади. Тушунвоссизми?.. Ўзийиз биласиз, дадамнинг қазосидан кейин ҳовлимиззи тортиб олишди. Синглимлар зўрға уч хонали квартирада туришади. Хўш, бу ёғига нима дейсиз?»
— Нима деди?
Гулсара бошини чайқаб, ўз-ўзидан завқланиб кулди.
— Вей, маккорлик ҳар қандай одамнинг қўлидан келаркан. Ман ўзимми… Нет! Ким билади дейсиз, уни туширмоқчи бўлдимми ёки енгганимми?…
— Лекин шартингизда логика бор, — дедим мен. — Акс ҳолда бир неча йил бирга яшагандан кейин топилган мол-мулкнинг… ҳим, барибир фарзандларинг бор экан.
— Азизим, ман унинг давлатига тупураман! — деди Гулсара бирдан. — Ман ҳозир камбағалман… Жуда! Қим, қанақа қилиб кун кечираёттанимми ёлғиз ўзим биламан, Аллоҳ билади. Тавба қилдим. Аллақачон дўзах-да жойим тайёр бўлган. — У гангиб, шампандан тағин ҳўплади. Мен ҳам ичиб, сўрадим:
— Кейин?
— Мана шу, — қўли билан орқа томонни кўрсатди, — уч хонали квартирасини берди. Ўйнашлари билан майишат қиларкан… Ну, я так думаю.
— Ҳмм, шундай қилиб…
— Қўзичоқни еди ўрмонда, — деб қаҳқаҳа отди. Тавба, унинг овозида ҳам кўп ичувчи аёлларга хос
хириллаш бор экан — шунда сездим.
У эса қаттиқ кулганидан андак хижолат бўлиб, бирдан соатига қаради-ю, қошлари чимирилиб кетди.
— Сизни ушлаб қолдим, — дедим.
У мен илгари сира сезмаган бетакаллуф оҳангда:
— Ҳа, — деди. — Бир оз кечикдим… — Кейин ғижимланган гулни олди-ю, яна кулди. — Ўзим ҳам шу гулга ўхшаб қолганман… Хўп денг, азизим.
— Йўқ, — дедим. — Кечирасиз, Таваккал ака билан учрашиб қолсам ёки қўнғироқ қилса, нима дейин?
Гулсара худди тўкилиб кеттандай мунғайиб қолди. Кейин бошини аста қимирлатди.
— Билмайман, йўқ. — Кейин ғамгин кулимсиради, — шу пайт ҳозир бўлгандамиди… — Сўнгра совуққон бир тарзда қўшимча қилди: — У мани унутди ҳисоб… Да-да, ўтиришимиззи, «Тановар»ни унутмайди, албатта. Тиблисни ҳам. Аммо у аёлсиз турадиган, яшайдиган йигит эмас.
— Энди…
— Хайр, азизим.
— Хўп.
У чиннигулни яна бир-икки бор ҳидлади-да, устун томонга отиб юборди.
Кейин кетма-кет майдонга чиқдик. У метро томонга, мен радио қўмитаси томонга кетдим.
Очиғи, менинг кайфиятим яхшимас эди. Кўнглимда аллақандай — айтиб бўлмайдиган гумонлар.

24

Кўнгил сезади, деганлари рост экан (Мен «экан-пекан» каби кашфдан дарак берувчи сўзларни анча қўлладим. Аммо уларнинг — «энди» эканига кўп марта амин бўлганман).
Ўша калдирғочларнинг, тўғрироғи, макиён қушчанинг «рашки» — эрини — «нималар»дандир қизғаниши оқибатида олган сабоғим туфайли хотинимнинг айрим ҳолларда тагдор гаплар қилиб қолишини — табиий деб ҳисоблаганим учун уйга ҳам тез-тез тушиб чиқадиган бўлиб қолган эдим.
Қиш. Тошкент қишининг аччиқ совуқлардан кейин келгувчи илимилиқ кунларидан бири эди. Баҳор нафаси эсар, истироҳат боғимиздаги бир неча туп бодом дафъатан гулга кирган, табиийки, уларнинг вақтли гуллаши бизни ачинтирар, айни чоғда кўзларни қувонтирар эди.
Ресторан жойлашган тепалик бағридаги бир неча туп дўланасимон дарахтлар хам оппоқ бўлиб гуллаб қолганини кўрдим-у, кайфиятим яна-да кўтарилиб кетди. Кечаси — соат тўққизлар эди, чамамда. Мен метро бекатидан чиқиб, курант томонга бораётувдим, у ердан автобусга чиқиб, Юнусободга кетмоқчиман.
Ўша даҳада қурилган ёзувчилар уйидан менга ҳам беришган, бола-чақам ўша ерда туришади.
Хуллас, метродан чиқиб, кўлмак сувлар ялтираб турган кенггина хиёбондан тез-тез юриб борарканман, анави меҳмон дарахтларнинг гулларига кўзим тушиб, ҳалигидай қувонар эдим. Ва ихтиёримдан ташқари ҳолда — чап тарафимда қолиб кетаётган рестораннинг бўғиқ сасларини ҳам эшитиб, савқи табиий бир тарзда — ароқ, сигарет ва яна қандайдир ҳидларга тўла, нимаси биландир жодугарнинг кулбасидек ўзига тортадиган ўша жой билан боғлиқ хотиралар миямнинг аллақаеридан зув-зув ўтишар, улар орасида, аёнки, Таваккал билан Гулсара хоним дастурхонида ўтирганим ва улар ила боғлиқ хотиралар-да ғира-шира юз кўрсатиб ўтарди.
Ёзувчиликнинг бир ёмон жиҳати шундаки, ҳар дам, сония миянгу қалбингни банд этган асарни ёзиб тугатгач, сал вақт ўтмай уни изсиз унутасан: бошқа — янги воқеалар сени банд этиб, ҳушингни олади.
Шундоқки, Гулсара билан сўнгги учрашувимиздан кейин у билан Таваккал аканинг муносабатларига нуқта қўйилгандек бўп қолган эди: илло, мен уларнинг на бирини кўрган, на бири билан телефонда гаплашган эдим.
Юртга бориш эса мушкул бўлиб кетган, борар бўлсам ҳам Қаршига тушишнинг иложи (маънисиям) йўқ эди.
Қисқаси, уларнинг алоқаларию ўзимнинг иштироким қачондир ёзилган асардек бўлиб қолган эди.
Тўғри, баъзи-баъзида бирон сабаб билан эслаб қолсам, барча воқеа ва учрашувлар лоп этиб кўз олдимга келар, худдики ўша воқеалар ҳозир давом этаётган каби туюлар эди.
Изоҳларни тўхтатдим.
… Ўша хиёбон бирон эллик қадамлардан кейин чапга бурилиб, ресторан устидаги баҳайбат меҳмонхонага олиб чиқадиган зиналар пастидан ўтади. Ўнг томон — енгил мошиналар бекати, у ерда кўпинча хорижий тамғали автолар кўп, уларнинг бирлари — ажнабий меҳмонларга қарашли бўлса, бирлари — ўзимиздан чиққан ёш пулдорларга тегишли.
Ана ўша зинапоялару бекат орасидан ўтаётгандим, зинапоя четида қўр тўкиб туришган қизлар кулгиси эшитилди. Мен жилла эътибор бермадим. Чунки бу қизларнинг аксари — енгилоёқ, очиғи, фоҳишалар эканини Ҳусанбой айтмасидан бурун ҳам билардим. Би-роқ шунда биров йўталиб қолди-ку!
Ялт этиб қарадим: йўтал менга юят таниш эди. Қарасам, «соявон»ли шапка деймизми, шляпа деймизми, ишқилиб, урфга кира бошлаган антиқа бош кийимли, эгнида ялтироқ чарм плаши бор бир жувон четга бурилиб, энгашиб йўталяпти. Тумшуғи узун бир жувон унинг тирсагидан тутиб турипти.
— Гул, Гулсара, — дегани қулоғимга кирди-ю, қотиб қолдим. Кўриниб турибдики, йўтал тутгани — Гулсара, ёнидагиси (талаффузидан маълум) — унинг дугонаси эди. Менинг тўхтаб қараб турганимни кўрган дугона Гулсарага нимадир деб шивирлади. У бошини кескин кўтариб, менга қаради-ю, тикилиб қолди.
Онт ичаман-а: кўзларимиз бир-бирига тўқнашди. Аммо мен қотиб турардим. У эса ўрмон кийигидек мағрур боқаркан, бирдан меҳмонхона томонга бурилди.
Мен аста жилдим, Гулсара эса ўртоғи билан қўлтиқлашганча зинадан кўтарилиб кетди.
Менинг гумонларим ҳақ экан. Аммо эндиям уни тилда очиқ айтолмайман.

25

Баҳор ҳам етиб келди. Аммо қалдирғочлар келишига ҳали вақт бор (20 мартдан кейин келишади), шунга қарамай деразани кўпда бекитмайман. Гулга кириб қолган олмазор боғдан қочоқ булбулларнинг сайраши тонгги соат тўртда бошланиши билан уззу кун тинмайди. Тез-тез ёмғир ёғади, баъзан тунлари яхши-гина совуқ бўлади. Кўпинча кўкда булутлар сузиб юришса-да, қуёш кўриниб туради: иш столида битадиганларнинг айни мавсуми.
Кечаси соат бирмиди-иккимиди эшигим тақиллаб қолди. Навбатчи йигит экан.
— Телефонга сўрашяпти. Қаршидан, — деди. Шошилиб қуйи қаватга тушдим.
— Қувватжо-он?
— Мен. Бормисиз, Таваккал ака?
— Э, «ака» бўлмай кетай мен, — деди у. Кайфи йўқ эди. — Охири иш олиб кетади бизни… Оёқ синган эди. Мармар қаттиқ бўлади, деб жиягидан бораётсам, кўчиб кетди.
— Шунинг учун қўнғироқ ҳам қилолмадингизми? — дедим гина қилиб. — Лекин Тошкентга келиб кетишга ярапти шу оёғингиз… Ҳусанбойдан эшитдим. Оқсаб келиб оқсаб кетдилар, деди… Бунгаям икки ойдан ошди.
— Қувватжон, ишга берилиб кетиб, вақтида боролмаб эдим дўхтирга. Синган жойни улаган симлари суякка қўшилиб кетган экан. Аперация қилишди…
— Ҳа, омон бўлинг, ака.
— Хайрият, оқсамаяпман… Қайнардаги санаторийда ётиб эдим. Аммо икки-уч марта телефон қилдим. Сизни — «уйига кетишган» дейишди. Яхши бўпти-да, уй, болалар — биринчи ўринда туради… Хўш, хоним тирикми? — жиддий гапдан кейин бу саволга шундай тез ўтдики, асли сўрамоқчи бўлгани шу эканига шубҳа йўқ эди.
Айни чоғда унинг «тирикми?» деган саволини қўпол ёки нописандлик белгиси, деб ҳам бўлмасди: жанубнинг гапириши каминага маълум: кўпинча энг яхши фикрларни ёмон либосга солиб ҳам айтишади. Масалан, Навоий ҳазратлари ҳам ишлатган «ёмоним» — у ёқларда ҳамон амалдаки, «ёмонам яхши экан» деган калима ҳам бор.
Бироқ мен уларнинг муносабатларига нуқта қўйга-ним учунми, Таваккал акадан гинам борлигиданми:
— Тирик бўлсалар керак, — дедим.
— Э, наҳотки кўрмадингиз? Бир шаҳарда яшаб… Да-да, тушунаман, — деди кейин. — Лекин мен бир борганимда унинг адресини топаман, деб кўп урундим, ука. Ишлаб кетган жойидагиларни террор қилишимга оз қолди.
— Таваккал ака, сиз уни кўришни истайсиз-а?
— Э, «ми»сини опташланг — Ахир, мен… нима десам экан, қўйинг, у ёғини айтмайин…
— Бўлмасам, Тошкентга келганингизда ўша ресторанга киринг-у, завзал йигит Ҳусандан сўранг. У айтиб беради унинг…
— Нима-нима? Ресторанга ишга кирганми? Мен андак мулоҳаза қилиб:
— Шунга ўхшайди, — дедим.
Дедим-у, кўнглим ғалати бўлиб кетди; шундай қиз, шунчалик қобилияти бор жувон, шундай покиза, бриллиант узук… Уф! У буюк фожиага йўлиққан эдики, бунга Таваккал ака билан муносабатларининг ҳам таъсири йўқ, деб бўлмасди: ўйлаб кўринг ахир, Таваккалдан совиши (агар совиган бўлса!) менга ҳам тескари қарашига, табиий, бошқа кўп жиҳатлардан ҳам юз ўгиришига туртки бўлмаганми? Туртки бўлгани аниқ.
— Қувватжон?
— Қулоғим сизда.
— Мен эртага етиб бораман!
— Марҳамат.
— Соғлиқ жойидами ўзи?
— Худога шукр.
— Ҳа, бўлмасам, кўришгунча, Гулсарани топсам… Топаман албатта, дачага обораман.
— Бемалол.
Уни ичимда сўкиб, дастакни жойига қўйдим. Хонага кўтарилдим. Ишим юришмай қолди: билсам, улар учрашувининг нима билан тугашини ҳозироқ кутаётган эканман.

26

Эртаси куни қаттиқ ёмғир ёғди. «Самолёт учармикан? Учар-ов…» деб, ёғиннинг тинишини илтижо қилиб юрдим. Тасаввур этинг, кундузи ҳам ишим силжимади,
Аммо уларнинг ёнма-ён кириб келишларини энди тасаввур этолмасдим: ахир, Таваккал аканинг «гап кўтармас» йигитлигини яхши биламан…
Гулсарага келсак, у Таваккалга муҳтож…
Кеч тушди. Тун яримдан ошганда, диванга чўзилиб ётдим. Аммо қулоқларим ташқарида…
Иморатнинг қўш табақали ойнабанд эшигининг гурсиллаб урилаётганидан уйғониб кетдим. Деразага қарасам, тонг ёришяпти, булбуллар сайрай бошлаган.
«Ошпазлар келишди, — деб ўйладим. Кейин соатга қарадим, энди тўртдан ошаётир. — Улар бешдан кейин келишади-ку? Ким бўлди бу — шундай пайтда нозик одамлар ҳам ётадиган корпуснинг эшигини бор кучи билан гурсиллатиб ураётган?!»
Шу пайт эшик қарс-қурс этиб очилди. Келган киши навбатчи қоровул билан гаплашди. Кейин, бир-икки сония ўтмасидан учинчи қаватга олиб чиқадиган пил-лапоянинг шаҳдам қадамлардан гуп-гуп этаётгани эшитила бошлади ва мен бемаҳалда келган бетакаллуф меҳмоннинг — Таваккал эканига мутлақ ишондим. Ишондим-у, унинг бунчалик кеч келишини — «бирон хусусий кафеда ичиб ўтирган-да», деб таъбирлаган бўлсам, унинг ёлғизлигини ҳам шу йўсинда тушунган бўлдим.
Алқисса, «улар уришган. Таваккал қандайдир но-жўя ишлар ҳам қилган. Кейин аламидан маст бўлган, кейин эсига мен тушиб, бу ёққа жўнаган», деган фикрга келдим.
Мен хонам эшигини қулфламайман, шундоқ бўлсада, йўқловчи киши эшикни тақиллатади.
…Қишлоқи ака эшикни тарақлатиб очиб кирди. Мен ўрнимдан туриб кетгандим. Шифтдаги қандил ҳам, стол лампа-чироғи ҳам ёниқ: ерга игна тушса, кўринарди.
Таваккални, айтиш мумкинки, таниб бўлмас эди: лаблари ёрилган, лабининг четларида қон юқи бор, яп-янги чарм куртка остидаги тивит жемперининг ёқаси ланг очиқ — биттаям тугмаси йўқ, юзида ўзидан ўзи кулаётган кишига хос шикаста аламзада табассум жавдираб турар эди.
— Ў-у, Қувватим! — деб хитоб қилди: сезДймки, тилиниям тишлаб олган. — Акангизни табрикланг!
— Келинг, Таваккал ака, — дедим ва не бир хуш истак ила сўрадим: — Нима билан табриклай?
— О-озодлик билан! — деди у. Кейин, лойга бе-ланган туфлисини бир-бирига ишқаб ечиб ташлади-да, хонага кирибоқ мени маҳкам қучиб олди. — Азизим, укам, юртдошим… Акангиз расво бўлди. Ҳаммаси тугади, ука.
— Таваккал ака, ўтирайлик, — дедим. Унинг кайфи бор-у, кишини «қочирадиган» даражадамас эди.
Бунинг устига, бутун бир вилоят йигитларига сўз бермай юрган валламатнинг бу турқи-таровати-ю, сўзлари мени ларзага солиб юборганки, сабабини тезроқ билгим келарди.
— Раҳмат. Ўтирамиз, — деб мени дарҳол қўйворди-да, диванга гурс этиб ўтирди. — Кечирасиз…
— Шундай гаплар бўлмасин, — дедим узр сўрамоқчилигини англаб. — Рости, мен сизни кутаётган эдим.
— Мени? Битта ўзимни? — У тилла тишларини кўрсатиб илжайди-да, кейин қаҳ-қаҳ отиб кулди. — Қойилман… Унга — Гулсарага қойилман. Мени яна енгди… Бу сафар маъракадан чиқариб юборди. Кураш тушмайдиган қилиб юборди.
— Бир минут сабр қиласиз, — деб, чойнакни олиб, ваннахонага чиқдим. Идишни чайиб, совуқ сувга тўлди-риб кирдим. Чой қайнатгични солиб, у ёғини токка уладим. — Ана энди гаплашамиз… — Унга тикилдим-у, афтидаги ўзгаришлар ҳақида савол бермай туришни маъқул кўрдим: барибир ўзи айтади. — Хўш, бир бошдан эшитамиз-да? Ресторандамидингиз? У яна қаҳ-қаҳ отди. Сўнг:
— Милисадан келаяпман, — деди бошини кўтармасдан. — Айб ўзимда…
— Нима қилиб қўйдингиз?
У шифтга қараб, оёқларини чалиштириб олди.
— Самолётдан — охирги рейсдан тушиб, тўғри ресторанга бордим. Ҳусан бугун ишламас экан. Яъни, кеча, ҳа, кеча… Унинг адресини олиб, уйига бордим. Яхши йигит, дилбар инсон… Менга очиғини айтмади-ю, гапни айлантирди: «Севасизми? Уйланасизми?» Яна кўп гаплар… — Таваккал кўзларини йириб очиб, менга тикилди. — «Ҳа — дедим. — Уйланаман, дўстим. Гап тамом…» Мен уни деб… У менинг мана бу еримдан жуда-а чуқур жой олиб қолган. Мен унга… мен уни оддий маржа… Кечирасиз! Хуллас, Гулсарани узоқдан кўрсатишга ваъда берди. Жонимни ҳовучлаб йўлга тушдим. Йўлга тушдик… «Нима гап ўзи? Нима бўлган?» дейман. Гапирмайди. Хўп, ресторанга етиб бордик. — У билагидаги олтин соатига қараб олди. — Хайрият, шуни олишмади милисалар… Борганимизда, соат ўн яримлар бор эди. Мен у  ресторанда минг марта бўлганман.
— Биламан.
— Э-э, суперлюксларида ётганман, жононлар билан… Ўшаларнинг айланиб турадиган жойларини ҳам биламан. Уч-тўрттасининг телефон номериям бор эди. Бир йил бурунги гаплар бу… Хуллас, Ҳусан жўрангиз мени рестораннинг ичидан ўтказиб, завзал ўтирадиган столга олиб борди-да, аписанкалар билан гаплашди. Кейин йўлакка чиқди. Лифтга бордик. Шу ерда Ҳусан қолди. Мен уни тушундим. Ўзиям айтди: улар ресторандаги интим сирларни ҳеч қачон ҳеч кимга айтишмайди.
— Мен ҳам шу гапни эшитганман, — дедим. — Лекин Ҳусан барибир одамгарчилик қипти.
— Ў-ў, албатта!
— Кейин?
— Олтинчи қаватга чиқсам, дежурни ўтирипти. Бошқа зот йўқ. Бир амаллаб Гулсарани излаётганимни айтдим. «Мая родственница», дедим. Охири, ғаладонини шартта тортим-да, икки юз сўм ташладим. «Сестричка, скажи…»
—
27

Менинг назаримда, Таваккал ака Гулсаранинг «аҳволини» эшитиши замон изига қайтиши, яъни Ҳусаннинг тўмтоқ гаплариданоқ воқеани англаб, унга қўл силташи лозим эди.
Шунинг учунми:
— Хўш, уни топиб нима қилмоқчийдингиз? — деб гапини бўлдим.
Таваккал бир муддат анграйиб қолди.
— Худо урсин, билмайман, — деди кейин. Кейин эса пешонасига қарс этказиб урди.
— Кейин нима бўлди?
— Кейин, — у энди қонталашган кўзларини палосдан узмай гапира бошлади: — Кейин ўша аписанка… э, дежурни улар ўтиришган хонани кўрсатди-да, туя кўрдингми — йўқ, дегандай қилди. «Гап битта!» деб, бордим… — У ўтирган ерида бахшига ўхшаб бир-икки чайқалди. — Вой-вой, боряпман-у, бутун борлиғим титрайди. Ҳеч, ҳеч қачон бундай бўлмаган…
— Демак, у билан ўтирган кишини урмоқчисиз?
— Ким билади! — деб дўқ қилгандай бўлди. — Ўзим ўзимни тушунмай қоддим… Йўқ, унинг кавалерини уриш ниятим йўқ эди. Ўзи рози бўптими — тамом. Аммо, қизиқ, ўзини кўрмоқчиман-да! Ҳа-ҳа… Бир кўрсам дейман…
— Қизиқ.
— Шундай қилиб, эшикни шартта очдим! — У хўрсиниб, тимирскиланиб, ниманидир излади. Мен «Родопи» пачкасини узатдим. Мамнун бўлиб, бирини тутатди. Бир-икки дуд олгач, анча ҳовридан тушиб, давом этди: — Эшикдан… дежурниларга ишонганлари учунми, эшикни ичкаридан қулфлашмаган экан. Мен, мен… ҳалигидай манзарани кўраман, деб ўйлаб эдим, шекилли. Йўқ, иккови столчанинг икки ёғида ўтиришган экан, энди коньякли румкани кўтариб туришган экан. Мени кўриб қараб қолишди.
Таваккал ҳикоя қиларкан, мени ҳаяжон тутган, ишонишингизни сўрайманки, ёзувчи бўлиб бундай нозик, ҳатто хавфли манзарани тасвирламаган эдим.
— Кейин? — дедим.
— Биласиз, бир жонон билан кетаётганингизда, бошқа бир жонон рўпарангиздан чиқиб қолса, у албатта сизга қарайди. Тўғрими?.. Бунинг акси бўлди: мен йигитга қарадим. Бир нозик, галстук таққан, сочларини ўхшатиб тараган, умуман, интилигент йигит эди. Биласизми, мундайларга қўл кўтаргинг ҳам келмайди. Лекин, умуман, биров билан жанжал қилиш ниятим йўқ эди… Қолаверса, Гулсаранинг бу кўчага кирганини Ҳусан билан гурунгданоқ пайқаб эдим. Ҳа… Лекин шундай қизнинг, шундай мағрур, ҳатто мени назарига илмаган жувоннинг…
— Мен тушунаман, — дедим.
— Йўқ, сиз ҳам тушунмайсиз, — деди Таваккал. Кейин ўйланиб сўради: — Қанақасига тушунасиз?
— Ҳарқалай, ўтмишини айтиб берган… Сизга-чи? Гаграда бўлдинглар…
— Э-э, ўтмишини сўраш… Ўтмиши менга бир капейка эди. Ўзи ёқиб қолганди, холос…
— Аттанг.
— Ароғингиз йўқми?
— Қатдадир бўлса керак… Шишанинг тагида… Ҳа, анави «Морозка»нинг ичида. Ҳозир… Мана, мана, печенье ҳам бор экан. Олинг. Омон бўлинг.
— Раҳмат, ука. Ўзим опкелмоқчи эдим. Милисалар бор пулимни қоқиб олишди. Таксига зўрға етди… Ничаво, эртага топамиз… Э, тонг отиб кетипти!
— Ҳа..
— Ҳим… Шундай қилиб, эркакдан кейин Гулсарага қарадим. Қарадим-у, йиқилиб тушишимга оз қолди. Бошим айланади денг… Мен уни яхши кўрарканман, ука… Йўқ, яхши кўриб қолган эканман. Кейинчалик…
— Тўғри айтасиз. Уям сизни кейинчалик яхши кўриб қолгандек эди.
— Рости билан-а?
— Ҳа, ўзи айтувди.
— Воҳ, воҳ!.. Нега бўлмасам… Ҳим, — у бош ирғаб қўйди. — Ҳа-ҳа, охиригача Гулсара бўлиб қолди у… Лекин битта гапи ўлгунимча ёдимдан чиқмайди! Айтдики…
Мен буларнинг икковининг такдирига яна қизиқиб қолгандим, зероки, булар муносабатларига сўнгги нуқта энди қўйилаётгани боисиданми, Таваккал аканинг Гулсара билан ўша қалтис нозик дамдаги гап-сўзларини билиб олиш мақсадида яна унинг гапини бўлдим:
— Кечирасиз, Таваккал ака, эшикдан кирдингиз, хўш, кейин Гулсарага кўзингиз тушди-ю…
— Ҳа-ҳа! — деб бақириб юборди. — Вой Қувватжон, қизиқ-а? Ўлай агар… Биров шундай бўлдим деса, сира ишонмасдим. Чунки, биласизми, ука, мен «муҳаббат, севги» деганларига, — у ўқловдек-ўқловдек панжаларини ёзиб кўрсатди, — мана шуларнинг орасидан қарардим. Китобларгаям ишонмасдим. Тўғриси-да… Кечирасиз, сизга тегиб кетмасин. Сиз ишқ-муҳаббат ҳақида…
— Деярли ёзмаганман, — дедим. — Мен билганларимни ёзганман, холос.
— Балли.
— У-чи, у қандай ҳолатга тушди? Сездингизми сал-пал?
— Ҳа, вабше, каллам жойида эди, кўриб турибман уни… У, назаримда, менга тикилиб қолди. Кейин сал-пал кулумсирагандай бўлди-ю, «Сизга ким керак?» деб сўради.
— Шундай деди?
— Ҳа. Мени, умуман, танимайдиган кишидек сўради… Во-ой, ўйинни билади десам, актёр экан!
— Балки бу актёрлик эмасдир, — дедим менга ҳам тескари қарагани эсимга тушиб.
— Ахир… — Таваккал яна бошини эгиб қолди-да, бутун танаси билан ирғалди. — Сиз ҳақсиз, ука. Мен унга бегона эдим энди. Қойил.
— Сўнгра сиз нима дедингиз?
У яна қоматини ростлаб ўтирди.
— Нима дер эдим. «Сизга бир оғиз гапим бор эди», дедим. Ҳатто йигитга қараб, узр сўрадим. Йўқ, рухсат сўрадим. У бечора елкасини қисди.
— Кейин?
— Кейин Гулсара… «Мен сизни танимайман», деди… Қувватжон, ўша пайтда орқага қайтишим керак экан. Аблаҳман-да, иним! Аблаҳман… Балки шу тариқа ундан айрилишни истамагандирман? Шу-пгу. Уни қолдириб, орқага бурилсам, нима бўларди?.. Нима қилардим? Ўзингиз айтинг…
— Хўш, кейин?
— Кейин… — У сийрак, жингалак сочли бошини кафтлари орасига олиб, яна бахшинамо чайқалди. — «Кел бу ёққа, мен сени опкетиш учун келдим», депман… — У бошини яна илкис кўтарди. — Шундай дедим. Шу гапим рост эди! Тепамда Оллоҳ бор, гапим рост эди… Ўзим ҳам уни бу ердан олиб кетиш учун келганимни ўша пайтда билдим…
Мен иттифоқо кўнглимда бир мамнунликни туйдим. Хорижий адабиётнинг айрим машҳур асарларида, масалан, фоҳишага ёки лўлига ўйланган «шаҳзодалар» тасвири бор.
Таваккал «китобларгаям ишонмайман» дегани каби мен ҳам ўша қаҳрамонлар ҳаракатига ишонмас эдим-у, инкор ҳам этмас эдим.
Рўпарамда ўтирган бир чапани ўзбек йигитнинг фоҳишалик кўчасига кирган бир қизга бўлган муносабатини деймизми, севгисиними, хуллас, биз — хом сут эмган ёзувчилар ҳам инсон руҳидаги бу сингари ўзгаришларни англашга ожизлик қиламиз, албатта.
Алҳол, мен Таваккални сўнгги гапини эшитиб, қал-бимда ажиб бир мамнуниятни туйдим. Туйдим-у, Гул-саранинг нима деб жавоб бергани мени оҳанрабодек тортиб:
— У, у нима деб жавоб қилди сизга? — дедим.
Ажабо, Таваккалнинг ҳам чеҳрасида бир майин табассум ёйилган эдики, қандайдир ҳасратли йиғининг сиртқи ифодасига ўхшарди.
— «Энди кечикдингиз», деди. Ҳа, ҳалигина «сизни танимайман», деб турган хоним энди шу гапни айтди… Анави кавалерига таъсир қилишиниям ўйламади.
— Яхши.
— Сираям кеч эмас, Гулсара, дедим мен. Кейин мен ҳам очиғига ўтганимни билмай қолдим: ахир, сир очилган эди. — Мен сизни яхши кўраман, — дедим. Аллақачон яхши кўриб қолган эканман-у, билмай юрган эканман, — дедим. — Ишонинг, Гул… Мен, мен ҳам кўп аёллар билан юрганман. Хўп, сиз ҳам… Нима бўпти? Гап бунда эмас-ку?
— Хўш? У…
— Ярамас йиғлаб юборди-де… Вей, ичкарига қандай отилиб кирганим эсимда йўқ.

28

Таваккал ўрнидан ирғиб туриб, айвонга очиладиган эшик олдига борди. Сўнг эшикни ланг очиб, негадир курткасини ечди-да, диванга отди.
— Ҳе, бу дунёнинг онасини… Пуф-ф. — Сўнг менга кескин қайрилди. — Қаранг, ука, гап нимада-ю, мен нимани сўкаяпман… Аҳмоқлик шу-да.
— Сиз хонага отилиб кирдингиз.
У бош ирғаб, яна диванга чўкди. Ва қолган гаплар-ни, яъни, воқеани қандайдир ҳиссиз бир оҳангда тезгина айтиб ташлади:
— Унинг билагидан ушлаб тортдим. Йигит бир нима деб эди, унга мана бу қўлимни чўздим. «Оғзингаи юм», дедим шекилли. Гулсара додлаб юборди. Қаранг, Мен тек туриб қоддим… Шунда иккита милиса пайдо бўлди. Ўзимча ўйлайманки, ҳалиги дежурни хотин чақирган. У билан гаплашганда, важоҳатим ёмон эди, шекилли. Ким билади, ўзидан қўрққанми…
— Шу гапингиз тўғри, — дедим. — Сизни опке-тишдими, Таваккал ака?
— Ҳа, албатта… Анави сўтак ҳам бир нима деди мелисаларга. — Лекин Таваккал менга яна хўрсиниш ифодаси каби бир нигоҳ билан бокди, — Гулсаранинг гапи гап эди. «Бу одам номерга бостириб кирди. Биз танимаймиз. Афтига қаранглар, ғирт маст», деди. — Таваккал қаҳ-қаҳ отиб кулворди. — Ичмаган эдим. Бир грамм ҳам… Гулсарага қараб кулдим. У креслога ўтириб, яна йиғлай бошлади. Биласизми, унинг бу галги йиғисиям бошқача эди… Энди охирги гапини эшитинг. Милисаларнинг олдида «Бу одамни биз танимай-
миз», деб турган жувон йиғлаб туриб: «Мани эсдан чиқаринг, Таваккал ака. Бўлар иш бўлди. Сиззи кўчайизга бегонаман. Манинг йўлим бўлак энди. Тамом», деди.
— Сиз лол-ҳайрон…
— Ҳа, милисалар мени итариб-итариб чиқаришди. Каридорга чиққанда, биттасининг қулоқ-чеккасига қўйиб юборибман… Бандитлик-да. Лекин мени милиса зоти туртмаган эди, қамоқда ётганимдаям… Ҳа-е…
— Кейин?
— Нима бўларди. Шуниси шайтонлаб қолди, униси чопиб бориб, дежурнининг телефонидан званит қилди… Менга ҳамма нарса барибир эди. Ҳей, ундаи жойдаги креслога бориб ўтирдим. Беш-олтитаси келиб эди, мен айтдим: «Тегманглар, қўл тегизсанглар, чатоқ бўлади. Хоҳлаган жойларингга ўзим бораман», дедим. Улар ҳам қандайдир ишонишди. Энди ишонмасаям бир-иккитасининг жағ-пағи синар эди.
— Кейин милисахонада уришди?
Таваккал бош ирғади.
— Ҳа..
— Кейин?
— Экспертиза қилишди. Тарсаки емаган милиса — одам экан. Гулсаранинг охирги гапларини айтиб эди, тушунишди… Каттаси тушунди. Лекин формадаги милисани урганим учун товон тўладим ҳисоб. Бор пулимни бериб қутилдим…
— Пулсиз чиққан бўлсангиз, нимага ичдингиз?
— Ҳа-я. — Таваккал ҳорғин кулиб, тикилиб ўтирди. — Ҳусанбой йигит экан. Отделениядан чиқсам, кутиб турипти мени. Қучокдашиб кетдик.
— Кейин кафега бординглар?
— Ҳа, уйига яқин жойда битта хусусий ошхона бор экан. Мени меҳмон қилди. Уни қадрланг, Қувватжон… Хўш, бор гап мана шулар, ука.
У яна ирғиб, ўрнидан турди-да, курткасини эгнига ташлаб, айвонга чиқди.
Мен ҳам чопонимни елкамга илиб, унинг ёнига борсам, шундоқ рўпарамизда ой, ҳа, ранги ўчган тўлин ой турибди.
— Кўряпсизми? — деди Таваккал. Мен уни боғни томоша қилаяпти, деб ўйлаган эсам-да:
— Нимани? — дедим.
— Ойни-да, э, ёзувчи, — киноя қилди Таваккал. — Булут тўсди.
— Ҳа-ҳа. Ҳозир ўтиб кетади. Ой яна кўринади… Каллангизга бирон гап келдими?
— Ўзимни шу қора булутга ўхшатдим. Ойни нима десам экан, келинг, муҳаббат деб атайлик… Ҳа-ҳа-ҳа! — Кейин ғамгин тортиб қолди. — Шу ўтди-кетди. Билмай қолдим… Худди умрга ўхшайди-я муҳаббат ҳам. Ўтганини билмай қоласан… Бўпти, энди менга жавоб берасиз, ука. Шаҳарга тушиб, танишлардан уч-тўрт сўм қарз олайин. Кейин тўғри Қаршига!
Мен қаттиқ ҳаяжонга тушиб қолгандим: ахир, ушбу воқеага — Таваккал аканинг Гулсара билан муносабатига, борингки, борингки, қисматларига беихтиёр сўнгги нуқта қўйилган, бунда, айниқса, ўзининг «моҳияти» очилиб кетган эди.
Шуни идрок этдим-у, ишонинг, шунақаям майин тортиб, мамнуниятга тўлдимки, ундан кейинги гап-сўзлар қулоғимга кирмай қўйди.
Лекин Таваккал аканинг сўзларини эшитардим, муносабат ҳам билдирардим.
— … Намгарчиликда оғрийди.
— Иссиқ тутиш керак.
— Ваннада иссиқ сув борми?
— Бир оз оқизсангиз, келади.
— Қувватжон, вақтингиз бўлса, мен билан чиқмайсизми?
— Сизни кузатиб қўяман.
— Раҳмат.
1996