Шукур ака ҳам боғини яхши кўрарди… Ушбу камтарона машқимни ҳикоячилигимизнинг пири — раҳматли Шукур Холмирзаев хотирасига бағишладим. Рози бўлсин.
Муаллиф

У ўртамиёнагина ёзувчи эди. Бу энди ҳар балони ўқийвериб осмонга сапчийдиган бўлиб қолган бизга ўхшаш «доно»ларнинг фикри. Албатта, у Марк Твен, Даниел Дефо, Жанни Родари ёки Пришвин цингари буюк салафларини бирмунча ўқиган, бугун болалар дунёсини забт этган Гарри Поттерни ҳам элас-элас эшитган, бизнинг давра байроқ қилган Жойс, Пруст ёки Дос Пассос деган машҳури жаҳонлардан эса мутлақо хабарсиз бир «лодон» эди. Боз устига — унча-мунча ёзгани мактаб дарсликларига киритилганига қарамай, умр бўйи бирор мансаб-мартабани кўрмагани учунми, ё ўзи ҳам ўлгудек тортинчоқ, хокисорлиги сабабми, «катта» адабиёт вакиллари орасида киройи салмоғи йўқ, бизга ўхшаганлар-ку одам ҳисобига қўшмайдиган камписанд қаламкаш эди.
Аммо, ўринсиз андишани четга қўйиб гапирганда, у майдонда от суриб юрган донгдор отахону акахонларнинг кўпчилигига нисбатан асл адабиётга яқинроқ, ҳатто унинг содиқ фуқароси эди. Дарвоқе, фуқаросигина эмас, жафокаш мардикори ҳам эдики, бу хусусда мавриди келганда сўзланар. У ёлғон ёзишни билмасди, чунки уйдирма тўқиш қўлидан келмасди. Сираси — у ёзадиган нарсаларга ғирромлик аралаштириб бўлмас, бунга зарурат ҳам йўқ эди.
У расмона адиблар цингари болалик чоғлариданоқ ёзувчи бўлишни дилига тугмаган, илк ижодини шеър билан бошлаб, деворий газеталарни обод қилмаган эди. Унинг устоз шоирларникига ўхшаган ибратли бир таржимаи ҳоли ҳам йўқ, болалик кунларида эртак сўйлаб бергувчи бувиси ҳам бўлмаган — туққан онаси кимлигини билмайдиган шум етимда буви нима қилсин! У ниҳояти бир ўзи ихлос қўйган адабиёт муаллимидек бўлишни тиларди, холос. Қарангки, келиб-келиб шу муаллим унинг ҳаётини ўзгартириб юборди. Табиат мавзуидаги иншосини ўқиб у «Келажакда сендан ёзувчи чиқади!» деди. Ундай-бундай киши эмас, айнан — ёзувчи! Бу гап тақдир хукмидек янгради. Йўқса, узоқ бир тоғ қишлоғида телбанамо бир кампирнинг қўлида мушт еб ўсган бу бесоҳиб етимча бир кун келиб шундай одам бўлишни хаёлига келтира олармиди?
Кўп йиллардан кейин, ҳамма нарса пулга чақиладиган замон келганда маълум бўлди: у ёзувчилик қилмаганида бинойидек боғбон бўлар экан. Боғбонлик яхши-да, бори нақд: етиштирган мева-чевангизни бозорга олиб чиқишга иймансангиз, ўзи сўраб келиб, арзон-гаров бўлса-да, кўтарасига ортиб кетадиган бирор чаққон жуфтгарчи ҳар доим топилади! Нимагадир андармондек четга ўгирилиб турасиз, берадиганини бериб кетади. Ижодий ишни йиғиштириб бутунлай боғбонликка ўтишга эса ори йўл бермасди: шунча йил нонини еб, яхшими-ёмонми, шу туфайли ном таратиб, энди замон сал юз бурганда муқаддас аҳдга хиёнат қилиш номардлик эмасми?!
Воқеан, унинг боғбонлиги ўша адабиётга муҳаббатининг чамбарчас бир бўлаги эди; бу боққа, боғбонликка ҳам адабиёт орқали келган. У асосан табиат мавзуида ёзарди. Табиатни одамлар дунёсидан кам билмас, унга чинакам мўъжиза деб қарар эди. Ўзингиз ўйланг-да: бир қарич чўпни ерга суқсангиз, бир куни у новда-ниҳолга айланади, ўсади, куртак тугади, бутоқ чиқаради, танаси йўғонлаша-йўғонлаша, ширин-шакар мева беради! Шундай неъматлар билан тирик-да одамзод! Бунисиям майли, тасанно, баҳор келди дегунча барқ уриб гуллаши-чи! Кузда хазонга дўниб юракни ҳазин-ҳазин ҳисларга чулғаши-чи! Қиш фаслида оппоқ қор маликасига айланишини айтмайсизми! Мўъжиза бўлмай нима бу?!
Биратўла боғбонликка ўтиб кетмаганининг тағин бир сабаби — бу атроф-жавонибда, айниқса, чала қурилган мана шу қўрғонда уни ҳамма «домла» деб атарди. Нега «домла»? Домла бўлгач, хомтоку пайванддан бошқа яна бирор ҳунар ҳам керак-ку! Ия, шундай ҳунар бор-ку ўзи!
(Келинг, биз ҳам уни «домла» деб атайқолайлик. Яхшидир-ёмондир, бир адибни «домла» атасак, ростакам домлалар мартабасидан тушиб қолмас! У ёғини айтсангиз, ёзувчи қавми ҳам аслида муаллим: адабиётни сев дейди, яхши бўл, ёмонликдан тийил, дейди! Мабодо уни бошқа бирор ном билан атагудек бўлсангиз, бу тангу тор, майдагап даврада дарров «Кимни ёзибди? Ким экан? Нима дебди?» қабилидаги ҳар хил шубҳа-гумонларга ботиб юрасиз — кимга зарил?! Домла, домла, вассалом! Домладан кўпи борми? Салла ўрагани ҳам, салласиз ваъз айтгани ҳам — домла-да!)
Асли бу номни унга даставвал ёзувчи раис қўйган эди.
Унда қаҳрамонимиз ҳали ёшлар нашриётида муҳаррир бўлиб юрарди. Бир куни директор уни хузурига чорлаб, истараси иссиқ, ўзи жуда баҳайбат бир одам билан таништирди. Пойтахтга туташ боғдорчилик туманларидан бирида колхоз раиси экан. Қаранг, машъал раис бўлатуриб, шу одам ҳам дарди бедавога йўлиқибди — ёзар экан! Ёзмаса туролмас экан! Ай, боғ-роғингга қара, ҳосилдорликни ўйла, йиллик режаларни шараф билан адо этиб орден-медал олсанг, қахрамон бўлсанг-чи, анойи банда! Булардан ортсанг, меҳнаткашларнинг ҳолидан хабар ол, бева-бечорага қайишгин, инсон! Йўқ-да, қўли қичийди. Ёзмасдан туролмайди!
Директор таништирувдан мақсадини яшириб ўтирмади:
— Раис бувамизнинг кўлёзмалари нашриётимиз режасида турибди!
Муҳаррир пешонасини тириштира-тириштира йиллик режалар рўйхатида бунақа қўлёзма борлигини эслаёлмади.
Рўйхатда бўлмаса, директор айтганидан кейин бўлади-да, нодон!
Раиснинг қўлёзмаси қараб бўлмайдиган бир аҳволда эди. Боз устига, «соқов» мошинкада кўчирилган бу дардисарни пойтахтга қатнаб ўқиган ўша ерлик бир адабиёт муаллими ўзича тузатмоқчи бўлиб баттар расво қилган экан — худди аълочи ўкувчининг «тўппа-тўғри» ёзилган иншосига ўхшайди: «борган эди», «келган эди», «айтган эди». Аълочиси қурғур ҳам анови донгдор отахону акахонларнинг китобларини ўқиб қоқбош бўлган-да!
Хўш, бу ёғини нима қилиш керак? Нашриёт режасига кирган қўлёзма отлиғ жонивор китоб бўлиб чиқиши шарт! Айниқса — директор буюрганидан кейин! Бўлим мудири ҳам бир гапни такрорлагани такрорлаган: «Одам қилинг! Одам қиласиз, тамом!»
Муаллифнинг нимасидир муҳаррирга ёққан эди.
Директор вазифа юклаётганда шундай баҳайбат одам, яна денг — раис, машъал раис унга аллақандай илиқлик билан тикилиб турди.
Худойлиғини айтганда, ҳаваскор муҳаррир — адабиёт муаллимининг таҳрирлари орасидан нимадир йилт-йилт кўриниб қоларди. Нашриёт муҳаррири директор ҳузурига кириб, қўлёзманинг асл «раиси» нусхасини сўраттирди. Ўша кунлар раис йиғим-терим билан банд, даҳмазани унинг Олашовур деган шўх-шалайим шофёри келтириб берди. (Раис бувамиз ёзишдан кўра, кишига лақаб тақишга уста экан: Оллошукурни у ҳазил аралаш шундай атарди. Кейинчалик қаҳрамонимиз бу чиндан ҳам олашовурроқ йигит билан роса сирдош улфат бўлиб кетди.)
Муҳаррир директордан икки ҳафта рухсат олиб (икки ой сўраса ҳам йўқ демасди ўшанда), уйига қамалиб ўтирди-да, қўлёзмани бошқатдан ёзиб чиқди. Қўлёзма унча-мунчасидан қолишмайдиган, «тўйга боргудек» бир асарга айланди.
Китоб чиққанидан сўнг уч-тўрт кун ўтиб муаллиф тўппа-тўғри муҳаррир ўтирадиган хонага кириб келди. Муҳаррирнинг саломлашгани чўзган қўлини дўстонасига бир четга силтаб, қучоқлаша кетди.
— Раҳмат, домла!
Раис қуруқ раҳмат билан чекланадиган нокас эмас экан. Шанба куни Олашовурни юбориб, уни колхозига таклиф қилди. «Боғи Эрам»ининг ўртасидаги баҳаво шийпонда «чортанг» зиёфат берди. Тўн ёпди. Эртасига ҳам қуруқ қайтармади.
Зиёфат қизиган чоғи умрида бундай иззат-икромни кўрмаган муҳаррир шўрлик келгуси ижодий ҳамкорликларга сўз бериб юборди.
Ҳадемай матбуотда «хўжалик ташвишларидан ортиб шундоқ ажойиб асар ёзган раис бува»ни шарафловчи қўша-қўша тақризлар пайдо бўлди. Шунча китоб чиқариб ёзувчининг ўзи бу кадар таъриф-тавсиф эшитмаган эди. Лекин муаллифдан ортиқ қувонган бўлса қувонгандирки, асло ғайирлиги келгани йўқ — ахир, ўзининг меҳнати!
Ўша пахтабанд тақризларнинг аксарият муаллифларини у кейинчалик ҳосил байрамларига бағишланган тантаналарда, айниқса, «Боғи Эрам»даги гавжум тўкин-сочин зиёфатларда кўп бора учратди. Улар ёзган тақризларидаги гапларни бу ерда алёрга ай-лантириб, дастурхонда турган шампан виноси мисол кўпиртириб такрорлашарди. Раис — муаллиф меҳмоннавозлик ташвишларига банд бўлиб, бу ҳамду саноларни негадир бирмунча лоқайд, паришонҳол эшитарди.
Бир йил ўтар-ўтмас, каттакон омбор дафтарига пала-партиш битилган янги қўлёзма келди нашриётга. Хайрият, бу сафар унга адабиёт муаллимининг қўли тегмабди — ўтган галги хизматлари эвазига у мактаб директорлигига кўтарилиб кетган бўлса ажаб эмас. Лекин энди қўлёзмани «одам қилиш»га икки ҳафта у ёқда турсин, ҳатто икки ой ҳам камлик қиларди.
Беҳисоб хўжалик ташвишлари бошидан ошиб-тошиб ётган, ўзи баҳайбат, оғиркарвон бир одам азза-базза қўлига қалам олишга фурсату ҳафсалани қаёқдан топар экан? Муҳаррирнинг бу таажжубига жавобан муаллифнинг маҳрами Олашовур се-кингина «секрет»ни очди. Раис бува ҳар эрта тонглай идорасига келиб, бир қўлида дастрўмол, пешонаю бағбақаларини арта-арта, икки бетдан қоғоз қораламаса, кўнгли жойига тушмас экан. Қизғин «эъжод» дамларида Олашовур унга пайдар-пай чой дамлаб бериб турар эмиш: илҳомингизга барака! Ўз навбатида биз ҳам бу жасоратга таҳсин айтмасак уят бўлар: қунту ҳафсалангизга офарин, раис бува!
Аслида, эрмакка қоғоз қоралаш унчалик муш-кул иш эмас: жиндак вақту иштиёқ бўлса — кифоя. Ростакамига китоб ёзиш, ёзганда ҳам яхши ёзиш эса — қийин, ўҳ, жуда қийин! Чала-чулпа қоғозга тушган гаплари китобга айланиб, бебилиска ҳамду сано эшитиб турган мартабали муаллиф буни қайдан билсин?!
Лекин раиснинг билганлари ҳам кам эмас экан. У директор ошнаси билан келишиб, «домласи»га икки ойлик таътил олиб берди-да, уни биратўла «Боғи Эрам»га кўчириб кетди.
Ёп-ёруғ, шинамгина хона. Худди машҳур шеърдагидек деразаси олдида бир туп ўрик ўсган. Тўғри, ҳозир оппоқ гулларини тўкиб, ёз фаслига монанд сипороқ кепатага кирган. Теварак-атроф жимжит. Сукунатни мошинканинг тўхтаб-тўхтаб чиқиллашигина бузади, холос. Неча маҳал деманг — обу овқат тайёр. Қоровул чол хизматда. Пазанда-ошпаз ҳам ўзи. Ёши муҳарриримиздан хийла улуғроғ-у, лекин хизматга қолганда чаққон. «Эшон, ҳой!» десангиз — бас. Баъзида, индамасангиз, қўпол, қоқ-қуруқ бармоқлари билан ёзув мошинкасини ҳам артиб, ялтиратиб қўяди. Камгап, сезгир. Ўрнини билади.
Унинг ҳисобидан ҳам гапни шўх-шалайим Ола-шовур гапиради. У кўпинча тун-алламаҳалда пайдо бўлади. Бир олам хабару ҳангома билан. Шийпонда ўтириб қиттак-қиттак қиладилар. Олашовур гоҳида ўзидан новчароқ, арзимаган гапга ҳам ҳаҳолаб кулиб юборадиган эркакшода бир аёлни бошлаб келади. «Ҳой, Эшон!» деб қўяди кўрсатгич бармоғини лабига кўндаланг қилиб. Муҳарриримиз берган номдан мамнун ошпаз-қоровул «тушундим, тушундим» дегандек сирдошларча бош қимтиб, ошхона томон зипиллайди. Уч кишилик жаранг-журунг базмдан сўнг Олашовур қақилдоғини қўлтиқлаб чеккароқдаги хонага кириб кетади. Кетаётиб, «Дугонаси бор!
Қалай, домла?» деб қўйишни ҳам унутмайди. Холи бу масканда зерикиб, кўнглида бир нималар ғимирласа-да, сипо муҳарриримиз сир бой бермай қўлини кўксига қўйиб илжаяди: «Раҳмат, раҳмат. Ўзлари кўраверсинлар». У ёқдан бир дамгина ҳаҳолаш эшитилиб туради-ю, кейин тун сирларига сингиб жимиб қолади.
Ҳафтада бир-икки бор оқшомлари бу ер гавжумлашиб кетади. Пойтахтдан ташриф буюрган нозик меҳмонлар. Кечаси бир маҳалга қадар чароғон шийпон файзга тўлиб, у ёқдан кулги-қаҳқаҳа эшитилиб туради. Сўнг бирдан ҳаммаёқ сув қуйгандек тинчиб қолади. Меҳмонлар жўнаган — шаҳар яқин.
Бундай кезларда серташвиш мезбон — муаллиф баъзан муҳарриридан хабар олгани киради. «Қалай? Бўляптими?» «Бўляпти, раис бува». «Кетяптими?» «Кетяпти, раис бува». «Яшанг, домла!» Андак ширакайфроқ муаллиф ушоққина муҳарририни тер ҳиди келиб турган ҳайбатли бағрига босади. Кун бўйи мошинка чиқиллатиш асноси неча бор шўрлик муаллифнинг «қўлларини синдириб», етти пуштининг гўрига ғишт қалаб чарчамаган муҳаррир — меҳрга зор банда худди умрида кўрмаган қиблагоҳи ё жигаргўша оғасининг исини туйган каби раиснинг кенг-мўл, сермурувват бағрида эриб кетади. Бироқ эртаси куни яна шу аҳвол. Омбор дафтаридаги ажи-бужиларни таталай-таталай, «Раис бувамиз бундай демоқчилар шекилли» дея улардан жумла ясаркан, туриб-туриб жони чиққудек бўлади: «Ҳаҳ, ёзаман деган қўлларинг синсин! Ҳаҳ, ёзувчиликни ҳавас қилмай падарларингга лаънат!» Қанийди, мана шу цингари бир эминлик шароити бўлсаю мардикорчиликнинг башарасига беш марта тупуриб, ўтириб олиб ўзингиз истаган нарсани ёзсанг
из! Қанийди! Лаънат! Минг лаънат!
Ана шундай диққат бўлган пайтлари чиқиб у бир айланиб келади. Ториқиб-толиққан одам боғ кезиб чарчамайди. Бу гўшадаги ягона юпанчи ҳам шугина ўзи. Дарахтларнинг олдида бир-бир тўхтаб, гўё улар билан тиллашади, сирлашади.
Кечқурун бўлажак зиёфат юзасидан алоҳида фармойиш бергани келган раис бир куни уни ана шундай боғ сайри чоғида учратди.
— Боғимиз зўр-а?
— Зўр, зўр, раис бува!
— Боғи Эрам-да бу! Гиёҳигача ўзим ўтқазиб, ўзим катта қилганман! — деди раис раисона бир виқор билан. — Сиз ҳам менга ўхшаб дов-дарахтга ишқибозмисиз дейман-а, домла?
— Сўраманг, раис бува. Жону дилим-ку бу!
Раис «да-а» дея унга бир лаҳза тикилиб турди-да, кейин нечундир ўйчан одимлаб изига қайтди.
Эртаси куни тушдан нари Олашовур пайдо бўлиб, «Юринг, сизни бир айлантириб келай» дея муҳаррирни мошинасига ўтқизиб, колхознинг шаҳарга туташ сердарахт бир манзилига олиб борди. У ёқ-бу ёқни кўрсатиб:
— Қалай, маъқулми? — деб сўради. — Серсув, обод жойлар-а? Ҳадемай бу ерлар ҳам талаш бўлиб кетса кераг-ов.
Қайтишда муҳаррир бу юришларидан мақсад ни-малигини сўраганида, балодан бохабар Олашовур негадир қозоннинг қопқоғини очгиси келмади:
— Биз топшириқни бажардик, домла. Бориб ўша ёқларни бир кўриб келинглар, девдилар хўжайин, мана, айтганларини қилдик. У ёғини ўзларидан сўрайсиз.
Орадан ҳафта ўтиб, бу гал энди раиснинг ўзи ҳам қўшилиб — учовлон шу ерга яна келишди.
Дарахтзорнинг уч-тўрт иморат қад ростлай бошлаган кўркамроқ тарафида узунчоқ бир парча ер симтўр билан пухтагина қилиб ўраб қўйилган эди.
— Домла! — деди миришкор назари билан шу ерга тикилиб турган раис. — Кўзни бир юмиб-очасиз. Мана шу жой — сизники! Буюрсин, омин!
Муҳаррир тили калимага келмай серрайиб қолган эди.
Раис нари-бери юриб алланимани чамалади-да, негадир Олашовурга қараб уқтирди:
— Уй мана шу ердан тушади. Бир хонаю бир даҳлиз. Ортиқчаси нима керак ижодкор одамга, тўғрими, домла? Икки ой ичида битиши шарт. Чироқ-пироғию сув-пуви билан. Кузакларга бориб домла кўчиб кирадилар. Тушунарлими, Шовурбек? Гап
тамом!
Кечалари ётиб уйқуси келмайди денг муҳарриримизнинг! Кўнглида бир қувонч гупуриб, ўринларидан туриб кетаверади. Одам бўлиб кун кўрмаган бошига бундайин омад қайдан келди-я, ё Оллоҳ?
Ўзига ўхшаган бир бенаво, дардманд хотини узоқ йили қазо қилиб, уйланган яккаю ёлғиз ўғли ва икки невараси билан муҳаррир — бешовлон Чилонзордаги уч хонали каталакдек уйда истиқомат қиларди. Мана, худойим берди! Етти ухлаб тушига кирмаган орзу бир лаҳзада рўёбга чиқди-қўйди.
Муҳаррир ошиғич тарзда шаҳарга тушиб, неча йиллик қалам ҳақи ҳисобига йиғилган, ҳали хазонга айланиб улгурмаган жамғармасини омонатхонадан пок-покиза кўчириб олди ва уни якшанба куни хабарлашгани келган раиснинг қўлига тутқазмоқчи бўлди.
— Буни чўнтагингизга солиб қўйинг, домла! — деди раис қовоғини уюб. Сўнг, муҳаррир қисталангига олиб қўймагач, шофёрига имо қилди: — Майли, ол, Шовур. Мебел-пебел, телевизор-пелевизорга сарфларсан.
Иморат «муддатидан олдин» — кузакка қолмаёқ битди ҳисоб. Эгаси бир қучоқлик кўч-кўронини кўтариб келиб жойлашди. Шу ихчамгина бошпанага боқиб кўзи тўймайди денг — ўзиники! У фурсатни қўлдан бермай кечаги ордона боғнинг бир бўлагини хусусий боққа айлантиришга киришиб кетди. Ишни дов-дарахтнинг сарагини саракка, пучагини пучакка ажратишдан бошлади. «Боғи Эрам»дан кўп гулу кўчат келтириб ўтқазди, пайвандбопларини билганича пайванд қилди, қуриган ёки бачки шох-бутоқлардан аямай воз кечди. Хуллас, келаси кўкламга қадар боғини яшнаган бир чаманга ай-лантирмагунча қўймади. Ўзиям шу мавсумдаёқ ундан сўраб, бундан суриштириб бинойидек соҳибкор бўлди-қолди.
Бу орада раис бувамизнинг кечмишномаси босма-хонадан ялтирабгина китоб бўлиб чиқди. Яна қўша-қўша тақриз, яна мақта-мақта, яна «Боғи Эрам»да зиёфатлар.
Қўш китобнинг муҳтарам муаллифи сифатида раисимиз мамнуниятлар билан адибларнинг расмий рўйхатига ҳам тиркалди.
Воҳ дариғки, бу қўшалоқ қувончлар кўпга чўзилмади. Саратоннинг адоқларига бориб раис таппа тўшакка михланиб қолди. Айни шу фаслга номдош, на шоҳ, на гадоси чора топа билган совуқдан-совуқ бир дардга йўлиққан эди у. Муҳаррир ҳафта сайин қатнаб валинеъматининг аҳволидан хабар олиб турди. Сўнгги зиёратларидан бирида отаси ё бир оғаси бўлиб қолган бу одамнинг надомат аралаш айтган гаплари сира эсидан чиқмайди.
— Шу, сиз — шоирларга ҳам тан бермадим-да, домла, — деган эди лаҳаднинг оғзига бориб қолган одам ҳамон тетик бир овозда. — Мендай бир оми, тўпоридан ҳам шоир ясадинглар-а, қойил! Пул, мол-дунё дегани ҳар қандай валломатини ҳам қутуртирмай қўймас экан. Ёшингу соч-соқолингнинг андишасини қилмасангки, ликобча кўтариб саҳнасига ҳам чиқсанг-да! Тавба, бўлмаса, мен бир далавой деҳқонга ким қўювди шоирликни! Ҳай, аҳмоқ каллага келган ул-булни қоралаган бўлсак қоралагандирмиз. Лекин хизмат сизники-ку! Меҳнатни сиз қилдингиз-ку! Шуни билмай мен бир лодону овсармидим? Нима зарил денг-а! Мана, ҳаммагинаси қолиб кетар экан… — Ажаб бир эррайим одам эди раҳматли — шу ҳолида ҳазил гаплар қилганига нима дейсиз! — Ё ўша китобларимиздан бирортасини олакетсаммикан? Эсдаликка-да. Бошгинамнинг тагига қўйиб ётардим. Савол-сўроқларидан бўшаганда ўқиб-ўқиб, а? У ёқда бўш вақт кўп бўлармиш-ку. Шудгор ташвиши бўлмаса, ўғит деб, бало деб чопмасангиз… А, домла, нима дедингиз?
Ўзи-ку нариги дунёга бир парча кафан билан кетди, аммо гўринг нурга тўлгурдан мана шу боғ мерос, йўқ, эсдалик бўлиб қолди. Эсизгина, мардикорчилик қилиб бўлса-да, ўша бағрикенг инсоннинг пуштипаноҳида юрган кезлари, энди ўйлаб кўрса, муҳарриримизга бир давру даврон экан! Кейин даврон чархи бир айландию гоҳо ўн-йигирма йилларда ҳам кўрилмайдиган воқеа-ҳодисалар саноқлигина ойлар доманасида содир бўлиб кетди. Бир вақтлар юзлаб одам ишлаб, гуриллаб турган нашриёт кўз очиб юмгунча бир ҳовучгина жамоа жон сақлайдиган ғариб бир чиллахонага айланиб қолди. Ижодий ходимлар ўтирадиган хоналарни аллақандай фирмаю ширкатлар эгаллаб олди. Йўл-йўлакларда ҳам бемалол юриб бўлмас, эшик олдига қадар турли-туман дўконча босган эди. Ҳожатхонага кирганда чўнтак кавлама-сангиз, қўриқлаб ўтирган бадфеъл кампир калтак билан ҳайдаб солади. Кечагина директорга сомса ташиб юрган югурдак болалар бугун унга зўрға салом берар, кўзлари аланг-жаланг, одамни ваҳимага қўядиган бир талв
аса ичида «Бизнес! Бизнес қиламиз!» дейишар эди. Ўзингизни четга олмасангиз, бизнесига қўшиб яна бир бало қилиб юборишдан ҳам тоймасди ул касофатлар!
Чиқарган китоби негадир ҳеч қайга ўтмай қолган нашриётимиз энди ана шулар ҳисобидан — ижара ҳақи эвазига кун кўра бошлади. Табиийки, бундай шароитда, ҳар қанча моҳиру тажрибали бўлмасин, нафақа ёшига бориб қолган, бунинг устига «эскича» фикрлайдиган — қўшма гап бўлакларидек эргашиб юришга, мослашувга ё «катта»га ўшак ташишга ноқобил муҳаррирга жамоада ўрин йўқ эди. Ўзи ҳам узоқдан қатнайвериб қийналиб юрмаганмиди, шартта бўшади-қўйди.
Хўш, энди тирикчилик қандай ўтади? Бунинг ҳам йўлини янги замон ўзи кўрсатиб берди. Таъбир маъқул саналса, нашриётни у уйига — мана шу боққа кўчириб келди. Гап 6у ёқда экан денг! Сарсон бўлиб ҳар куни ишга қатнаб юрмайсиз, бир тутам маошга кўз тикиб, раҳбариятнинг қош-қовоғини пойламайсиз. Биргина аламли, армонли жиҳатини айтмаганда, бари содда, бари нақд! Мўмай бизнес!
Ёпирай, ёзувчилигу китоб чиқариб ном таратишга ишқибоз бунча кўп экан! Лекин, аёнки, адиб аталмоқ учун аввало китоб битмоқ, китоб чиқармоқ учун эса аввало уни ёзмоқ лозим бўлади. Масаланинг шу томони ишкал эди. Талабгорлар орасида ҳали ёзилмаган китобини кўриш орзусида юрганлари ҳам топиларди. Раис раҳматли баҳарнав инсофлироқ экан — ўз қўли билан ул-бул қораларди. Буларга энди бошдан-адоқ ёзиб бериш керак. Ажаб замон бўлди-да: олими четда қолиб, золимлари олимлик даъвоси билан чиқа бошлади. Кимнинг ҳамёни ғозлироқ бўлса, қўлидан келадими, йўқми — китоб ёзиш, китоб ясаш пойгасига киришди. Кўлидан келадиганлар эса бу томошадан лол — уларнинг ҳамёни қуруқ; қуруқ ҳамён билан босмахонага якинлашиб бўлармиди? Бундайларнинг баъзиси дафтар-қаламини момосидан колган сандиққа ташлаб, тирикчилик измига тушиб кетди. Аммо шу орада бир тоифага — уқуви ҳаминқадар бўлса-да, қўли қичиб, ёзмасдан туролмайдиган чаққонларга худо берди. Улар «об-ҳавога мос», бозорбоп асарлар
ни қаторлаштириб ташлайверди — ҳалиги қўлидан иш келадиганлар турли сабаб билан четга чиқиб кетган-да; бос, давринг келди, босиб қол!
Лекин, аввало, бундай «эъжод» намуналарини китоб суробига келтириш керак-ку! Э, бунинг чораси бор: ҳув шаҳар чеккасидаги бир боғда ҳамма «домла, домла» деб атайдиган беминнат, арзончи бир мардикор қаламини ростлаб йўлингизга кўз тикиб ўтирибди!
Бировларнинг номидан, бировларнинг қиёфасига кириб ёзиш, сўз топиб, жумла ясаш заҳматларидан безор бўлганида домла шўрлик алам билан ўрнидан туриб кетарди: шуни ёзган қўлгиналаринг синсин-а, ёзувчилик даъво қилган тилгиналаринг узилиб тушсин-а!
Аммо начора — ейдиган оғизни чандиб қўйиб бўлмаса! Ўша олатасир замон арафасида асли волидасининг узоқроқ холасими, аммасими саналган анови ялмоғиз кампирнинг зулмларидан қочиб номи элас-элас маълум ота юртига кетишни орзу қилган ўксик болалиги тўғрисида дов-дарахтга ҳасрат шаклида ёзилган ардоқли-арзанда қиссаси журналда босилиб, аллақачон кепакка айланган қалам ҳақига бор-йўғи бир қутигина тозароқ сигарет сотиб олгани эсида. Кейин уни қадрдон «Саратон»дан аввал — ҳар эрта бир донадан авайлаб йигирма кун чеккани ҳам ёдида!
Домланинг бирдан-бир эрмаги, овунчоғи мана шу боғ, мана шу дарахтлар эди. Бу вақтга келиб у — бир чеккаси азбаройи камхаржлик, ундан ҳам бурунроқ кашандалик йўтали сабаб — сигаретдан воз кечиб, нос отишга ўтган; иягига бир тутамгина соқол ҳам қўйиб олган, тепа сочининг баракаси кетиб, бошига калампирнусха дўппи бостириб юрар эди. Рафторидан замонавий ёзувчилигига биров ишонмас, «домла-домла»лар ҳам қўшилиб, билмаганлар уни янги пайдо бўлган диндорлардан деб ўйлар эди.
Аслида диндор унинг ўғли эди. Аллақайда хаттотлик қиладиган ориқ, рангпар бу йигит ойда бир-икки дафъа тугунча кўтариб хабар олгани келар, ота-бола ўрик тагидаги чорпояда гаплари қовушмайроқ хийла замон бир-бирига термилиб ўтирар, ўғил кетишга чоғлангандагина ўртада икки оғиз савол-жавоб бўлар эди.
— Ҳалиям ўқияпсанми?
— Алҳамдулиллоҳ.
— Намозингни ўқисанг ўқи, лекин ҳушёр бўл, бола!
— Астаъфуруллоҳ денг, дада!
Домла бу калимани ичида такрорлаб қўяр, лекин маъно-моҳиятини дурустроқ англамас эди.
Домлани беғараз йўқлаб турадиган яна бир зот — эски қадрдони Олашовур. Дарвоқе, бу лақаб раҳматли раис билан бирга кетган, у энди Оллошукургина эмас, расмонасига Оллоҳшукур — Оллоҳга шукрона айтиб ҳаж қилиб келган ҳожи. Гапирадиган гапи — ояти каримаю ҳадиси шарифлардан. Икковлон гоҳо чорпояда ўтириб ўша яхши кунларни, азиз отахонлари — раҳматли раисни энтика-энтика эслашади, сўнгра дов-дарахт, пайванду кўчатдан гурунглашади.
Домла ундан негадир ҳар гал ҳув анови қақилдоқ хотинни сўрагиси келади, аммо истиҳолага боради: кимсан — ҳожи бува, ноқулайдир!
Домланинг яна бир пинҳона юпанчи бор — сутчи хотин. Ҳар эрта шу аёл сут кўтариб келганида кўнглига ажиб бир нур киргандек бўлади. Бирор сабаб билан у кўринмай қолса, ўзини кайга қўярини билмай дилғаш юради. Айтишларича, эри кўп йилдан буён тўшакда — шол эмиш. Аммо ножўя бирон фикрни хаёлига йўлатмайди домла. Зинҳор-базинҳор!
Сутчи хотин гоҳида паст-баланд икки ўғилчасини ҳам эргаштириб келарди. У аслида соғлом, ширинсўз бир оддий қишлоқ аёли эди. Ойлаб шаҳарга тушмай, аёл зотини кам учратадиган домлага эса бамисоли фаришта бўлиб кўринарди. Ҳолбуки, домланинг ўзи бир вақтлар унчалик ҳам фаришта эмас эди. Раҳматли хотинидан кейин у орқаваротдан «Сахийхон» деб аталган бир мусаҳҳиҳ жувон билан унча-мунча муомала қилиб юриб, хотинлардан кўнгли қолган. Лақаб деганлари бекорга қўйилмас!
Оллоҳшукур ҳожи ҳали Олашовурлик кезларидаёқ, валломат раиснинг қаватида юравериб, кўп балога ақли етадиган пишиқ-пухта синчига айланиб қолган экан. «Кўрасиз, ҳадемай бу ерлар талаш бўлиб кетади» деб башорат қилган эди, мана, айтгани келди. Атиги уч-тўрт йил ичида гирд-атрофда шундай ҳовлилар қурилиб, шундай иморатлар қад ростладики, кўрганнинг ақли шошади. Домла буларга парво қилмас, ўзининг мана шу кафтдеккина боғию ихчамгина кулбаси кўзига не бир ажабтовур гўшадек туюлар эди.
Аммо кейинги икки йил орасида ён-верида бир манзара пайдо бўлдики, баҳайбат қасрнинг пойида ғарибона мунғайиб турган кулбани кўриб, ҳар қандай олижаноб одам ҳам «буни зудлик билан бу ердан гумдон қилиш даркор» деган фикрга келиши тайин эди. Аллақандай номдор бир бойвачча экан, аввал сўл томондаги катта-катта икки жойни бирлаштириб, бор ҳашаматини намойиш қилди. Сўнгра домланинг ўнг тарафидаги ҳозирча бекор турган дарахтзорни ҳам эгаллаш ҳаракатига тушди.
Дарвоқе, даставвал бу ерларда Ёрмат пайдо бўлди. (Аслида унинг исми бошқа; махаллага ихтиёрий равишда кайвони бўлиб олган Саиджалол «Акахоннинг гумаштаси, ишбоши» деганидан кейин, «Қутлуғ қон»даги бойнинг гумаштаси хаёлига келиб, домла уни ўзича Ёрмат деб атай бошлади.) Бўйи Обид Асомдан сал тикроғ-у, ваҳима-сиёсати уникидан ўн чандон зўр. Акахоннинг ўзи шу орада ё икки, ё уч марта кўринди, холос — ҳамма ишни мана шу шоввоз битирди! Қўлида «сотка», тагида «Дамас», бир зум тинмайди. Кечаю кундуз йигирма-ўттизлаб мардикору ҳар рақам уста, ваҳимали бўкиргувчи «МАЗ»у «КРАЗ»ларга шу биргина жон — бош! Ёқа ушламай, офарин демай иложингиз йўқ.
Холисан айтганда, шуларнинг шарофати билан қишда лойи, ёзда тупроғи кўпчиб ётадиган қўрғон кўчаси бир текис қилиб асфалтланди, газ қувури келди, кечалари чироқ ўчиб қолмайдиган бўлди. «Ҳар балонинг бир нафи ҳам бордур» деб машойихлар билиб айтган экан.
Ҳовли-ҳашам битиши арафасида бир куни ялтираган «Мерседес» ҳайдаб ажабтовур бир ёшгина хоним келди. (Ҳар балодан бохабар Саиджалолнинг кейин шипшитишича, акахоннинг кенжатой-эркатой хотинларидан экан. Бу ҳовли-ҳарам асли шу хонимга атаб бино қилинаётган эмиш.) Қаншарида қора кўзойнак, ўйинқароқ қизалоқлардек енгил ирғишлаб у баҳайбат дарвозадан ичкари уриб кетди-ю, чорак соатга қолмай қайтиб чиқди. Кейин кўчада бир зум ўйланиб тургач, тўппа-тўғри домланинг боғига кириб келди. Айвончасида нимагадир уннаб юрган домла билан худди эски танишлардек бемалол саломлашди-да, бориб чорпоянинг бир четига ўтирди. Аланглаб боғни томоша қила бошлади.
— Вой, бунча салқин бу ер! Вой, боғингиз бунча чиройли-и!
— Келинг, келинг, қизим, — деди кутилмаган ташрифдан шошиб қолган домла. — Ўтиб, ана, боғни айланинг. Мевалардан узиб енг. Тортинманг, деҳқончилик. Ўзим экканман.
— Тўғрисини айтайми? — деди хоним аллақандай сирли жилмайиб. Сўнг осмон баробар баланд қўшни девор томон ишора қилди: — У ёқдан кўра сизнинг боғингиз ёқди менга!
— Раҳмат, раҳмат, — деб қўйди домла талтайиб. — Бу ёқ ҳам ўзингизники. Хоҳлаган пайтингизда келинг, дам олинг, марҳамат.
— Сиз ёзувчи экансиз-а? Менинг тоғам шоир! Радиодан берадиган ҳамма қўшиқларни тоғам ёзганлар!
Домла бир даста анвойи гул саралаб, қўлига икки дона нашвати тутқазиб хонимни кўчага кузатди.
Уч кунми, тўрт кун ўтиб акахоннинг ўзи билан ҳам танишди.
Бир кеч нимадир юмуш билан эшикка чиққан эди, қўшни дарвоза олдида қаторлашган антиқа-антиқа мошиналар ёнида сўзлашиб турган меҳмонлар сафидан бир киши ажралиб чиқиб, домла томон кела бошлади. Қирқ-қирқ беш ёшлар чамали новча, хушсурат йигит. Бош-оёқ қоп-қора либосда.
— Домла — сизми? — деди у илиқлик билан қўл узатиб. — Да-а, писател! Боғингиз зўрмиш-у, ҳамма айтяпти! Бундай бир таклиф ҳам қилмайсиз-а, қўшни!
— Э, келсинлар, келсинлар, — деди домла хижолатдан беихтиёр қўл қовуштириб. — Марҳамат.
— Майли, майли, кейин. Ҳали бизникига ўтасиз. Шоирларингиз ҳам бўлади. Энг котталари!
Баланд девор бўғотларига «кўз қисиб» турадиган турли-туман чироқчалар шодаси осилган, ўртадаги кўшксимон шийпонидан ўйноқи шуълалар порлаб ётган ўрдадек ҳовлида шу кеча бир маҳалга қадар базм давом этди. Чамаси, шаҳардаги бошқа тўй-тантаналарни ташлаб, сара хонандаю созанданинг бари шу ерга йиғилган эди. Боз устига, етти маҳаллага эшитарли қилиб кучли карнайлар ҳам ўрнатилган!
Домла ҳеч қаёққа чиқмади. Эшик-деразасини беркитиб, ёз куни ичкарида қамалиб ётди.
Деярли ҳар ҳафта такрорланадиган бундай тонг-отар базмлар чоғи у кўпинча уйга кириб кетар, аммо ҳаммаёқни ларзага солиб гупиллаётган замонавий созлар садосидан на бирор нима ўқий олар, на ёзув-чизув қилар, димиққан хонада асабийлашиб ўтира-ўтира уйқуси қочиб, азонга яқингина бир муддат кўзи илинар эди.
Мана, қарийб икки йилдирки, ҳаловат, осойишталик деган гапларни тушингизда кўрасиз! Ҳовли-жой қурилаётганда-ку оғир мошиналарнинг шовқини, устаю мардикорнинг бақир-чақири, ҳар турли тақ-туқ, тариллашу ғириллаш, чанг-тўзон кабилар безор қилган эди, энди эса аҳвол — бу!
Аслида, ҳовли эгалари бу ерда муқим яшамайди, фақат базму зиёфат кечалари ёки шанба-якшанба кунлари бассейнда чўмилгани келишади: тағин шалоп-шулуп, қий-чув. Саиджалолнинг гувоҳлик беришича, шундай аломат уй-жойнинг нимасидир кенжа келинимизга маъқул бўлмаган. Ҳозир бир боғбон, бир қоровулу югурдак бола қараб туради.
Ёнма-ён қўшни бўлатуриб, домла бу ҳовлига қадам босмаган, ул қўшқават ажиб кошонани, тепаси қуббасимон ул кунгурадор шийпонларни, сув тубига ўрнатилган рангдор чироқлари кечаси камалаксимон жилва кўрсатадиган ул мармар бассейнни кириб кўзи билан кўрмаган дейилса, ишонадиган одам топилармикан? Аслида эса шундай — домла буларнинг жабрини бас дегунча кўрган, аммо қандайдир ирим қилибми, бошқами, ишқилиб шу ёққа оёғи тортмагани рост.
Бу ёқда базму зиёфат, бу ёқда — домланинг ўнг тарафидаги дарахтзор ўрнида яна алланимабало қуриш тараддуди бошланган; зора буниси нозиктаъб келинимизга маъқул келса! Яна шовқин-сурон, яна тариллашу ғириллаш, яна қум-шағал, чанг-тўзон! Чидайсиз. Чидаёлмасангиз — ё қочиб қутулинг, ё ўлиб! Қочиб қайга борасиз? Бош урган туйнугингиз-да — тағин бир ғалва! Униси эса сизнинг қўлингиз-да эмас; жоннинг ширинлиги-чи! Ягона чораси — чидамоқ!
Ана шундай таранг кунларнинг бирида — ўрганган қулоғини кар қилиб домла чорпояда китоб варақлаб ётган эди — қўққисдан Ёрмат кириб келди. Ёнида — Саиджалол. Сенга нима денг? Чопонининг барини белига боғлаб, хоҳлаган хонадонига ишшайибгина кириб бораверади. У ерда кўрган-эшитганини кейин бир зумда бутун қўрғон бўйлаб ёйиб чиқади. Юзига солсангиз, «ҳа, шу — кўрдим, эшитдим» дея бақрайиб тураверади. Бировга дўстми, душманлигини ўзи ҳам билмаса керак. Мавҳум, мужмал нусха!
— Гап бундай, домла, — деди пакана Ёрмат даромад-паромадсиз, унинг кўкрагига ўзича дўстона, аслида бетакаллуфларча шапатилаб қўйиб. — Боғни бизга берасиз!
— Қанақа боғ? Нега? Нима учун? — деди довдираб домла.
— Сизга, — Ёрмат савол-паволни эшитмагандек, қўшни дарахтзор томонни кўрсатди, — мана бу ёқдан зўр бир уй қуриб берилади. Бунингиз нима, уйми шуям?! Бундан ўн баробар зўр бўлади. Замонавий!
— Ўн баробар зўр! — дея уни қувватлаб қўйди даллоли ҳам.
Шу тобда биров жонингни бер деса, домла балки ўйлаб кўрармиди — бу бедодликлардан тўйиб кетган одамга сабил жон нима керак? Лекин — 6у боғ!.. Қанча меҳр, қанча меҳнат сарфланган!
— Ёрматжон укам, ўйлаб гапиряпсизми ўзи?
Домланинг оғзидан чиқиб кетган бегона исмга гумашта парво ҳам қилмади. Унинг асл номидан кўра муҳимроқ ишлари бисёр эди.
— Боғингиз катта ховлига қўшилади, акахоннинг топшириғи шундай! — дея ҳукм килди Ёрмат. — Бўлмаса, ўртада қолиб кетасиз-да. Ҳар жиҳатдан ноқулай. Айтиб қўяй, домла, сиз ютяпсиз!
— Қўшилади! Сиз ютасиз, домла! — деди Саид даллол худди ўзи ҳам бир нима ютадигандек.
— Ўйлаб кўринг, зўр вариант! Ҳа, дарвоқе, акахоннинг сизга бошқа бир топшириғиям бор. Китоб ёзиб берасиз! Акахоннинг ҳаётидан. Кам бўлмайсиз, домла! Келишдиг-а?
— Укам, кўриб турибсиз, мен бир ёлғиз, кексайган одамман. Илтимос, тинч қўйинглар мени.
Ёрмат шартта бурилиб эшик томон юрди.
— Тем более! Бир кун барибир бизники бўлади бу боғ!
Шу кеча домла тун-яримда қаттиқ бир оғрикдан уйғониб кетди. Ҳаммаёғини тер босган. Нуқул кекиргиси келади. Гўё шундай қилса, енгил тортадигандек, оғриқ пасаядигандек. Аммо ҳарчанд уринма-син, кекиролмайди. Унинг ўрнига оғзидан заҳаролуд бир сув келади, холос. Ичи ёниб-яллиғланиб кетаётгандек, ичак-чавоғини аёвсиз бир панжа ғижимлаб бураётгандек…
Тонгга қадар ерда думалаб, вой-войлаб чиқди. Бир бало бўлганга ўхшайди, тезда дўхтирга бориш керак.
Эрталаб туриб бир азобда эшик-деразасини маҳкамлади, кейин қўлида ул-бул солинган елимхалта, дарвозаси олдида ғужанак бўлиб йўл пойламоққа тушди: зора бирон мошина ўтиб қолса!
Иттифоқо бир «Дамас» кўринди. Ёрмат! Домла баттар ғужанак бўлиб олди. Сезгир гумашта вазиятни дархол англади. Мошинасини шартта орқага буриб, қўярда-қўймай домлани қўлтиғидан олиб унга ўтқизди. Йўл бўйи бирон оғиз чурк этмай, беморни шу яқин ўртадаги касалхонага элтиб ташлади.
Домланинг эски дарди қўзғаб, ўн икки бармоқли ичагида торайиш — буришиқ ҳосил бўлган экан. «Кесиш керак! — деди дўхтирлар. — Акс ҳолда ёрилиб кетиши мумкин!»
Кесдилар, ёрдилар. Учинчи кунимиди, домла ўзига келди.
Бироқ — бало дегани эгизак туғилган. Домла оёқка туриб юра бошлаганининг эртаси куни кечга яқин тумбочка устидан нимадир олмоқчи бўлиб узалганида ногаҳон кўкрагини чангаллаб, каравотдан осилиб қолди. Юрак хуружи!
Тағин қайтиб уни жонлантириш бўлимига ўтказ-дилар. Аҳволи хийла оғир эди. Дўхтирларнинг боши қотган: кекса одамга бундай қалтис икки дард бирдан ёпишса!..
Қайдандир дарак топган Оллоҳшукур ҳожи кунора шу ерда. Муллавачча ўғил ҳам эртадан кечгача шу атрофда. Яна кими бор эди? Ҳемири бир чой-чақа эвазига азза-базза китоб ёздириб кетган анови азамат шогирдлар қайда экан энди?
Майли, майли, бошга тушганни — кўз кўрар. «Ана кетди, мана кетди» бўлиб ётган бандаси на бир нимани кўради, на бир нима қулоғига киради. Шундай экан, гапни бу ёқдан эшитинг.
Бу ёқда — қўрғонда тиниб-тинчимас корчалон Ёрмат, доим тайёр ҳангоматалаб Саиджалол ёни-да, домланинг боғига кириб, энига-бўйига қадамлаб уни ўлчаётир. Кейин чорпояда ўтириб икковлон алланималарни чамалайди, мўлжаллайди, қандайдир режалар тузади. Хуллас, касалхонадан бир сас чиқса — бас!
Кутилган хабар эса келавермади. Шу орада ни-
мадир бўлдию барча тадбир-тадорик тақа-тақ тўхтади. Ҳашаматли ҳовлига қулф солинди. Теварак-атроф сув қуйгандек бирдан жимжит бўлиб қолди. Ҳаммавақт ҳозир Ёрмат ҳам қаёққадир ғойиб бўлган. Уйидан илонми, чаёнми чиққан Саиджалолгина чопони барларини белига чирмаб, хонадонма-хонадон бош суқиб чарчамайди: «Эшитдингизми? Эшитдингизми?»
Домла касалхонада узоқ ётди. Лекин, буни қарангки, тузала бошлади. Руҳида ҳам ажиб бир ўзгариш, тозариш рўй бераётгандек. Фақат боғини соғингани соғинган.
У касалхонадан чиққанининг эртаси сутчи хотин келди. Ёнида ўғилчалари. Кимдандир эшитган экан. Хабар ололмаганини айтиб, хижолатомуз узрхоҳлик қилди. Чорпояда ўтириб бирпас ҳол-аҳвол сўрашдилар. Кўнгли кундек ёришиб кетган домла боғини оралаб, икки челакка тўлдириб мева-чева териб келди. У келгунича — беш-ўн дақиқа ичида — аёл айвончадаги пўпанак босиб кетган идиш-товоғини чиннидек қилиб қўйибди. Кейин минг бир истиҳолаю ийманишлар билан олган челакларини ўғилларига кўтартириб жўнаркан (болаларнинг эса бу маъмур боғдан, сахий амакининг ёнидан жилгиси йўқ), кир-чири бўлса, бажонидил ювиб беришини айтди.
На гап-сўзларида, на хатти-ҳаракатида эркак ки-шининг кўнглига ғулғула соладиган бирон ишорат бўлса-чи! Э худо, мана шундай меҳрибон, покиза аёллар ҳам бор-а дунёда!
Бир ўлиб-тирилган одам энди бошқача яшамоққа қарор берган эди. Бу ёғи қанча қолгани номаълум, нимадир иш қилмоққа улгуриш керак. У энди теварак-атрофга бепарво, нега ҳаммаёқ бундай жимжит, сокин деб ҳам бош қотирмас, ўзи билан ўзи, кўнгил дунёсига шўнғиб кетган эди. Олдинда куз нишона бериб келар, кечалари салқин, бундай ҳавода қийқириб чўмилишу ёввойи базм қуришларга бало борми, деган хаёлга борар эди ўзича. Дарҳақиқат, қувноқ ёз мавсуми тугаб, кўпчилик шаҳарга қайтган, қўрғон ҳувиллаб, гаплашадиган одам ҳам қолмаган ҳисоб.
Ёзувчи енг шимариб, дардманд кунларида кўнглида туғилган китобини ёзишга киришди. «Абадий оғочлар» деб номланган бу асарда дарахтлар ҳаётини одамлар ҳаётига менгзаб тасвирлаш ният қилинган эди. Бунинг учун узоққа бормоқ ё бош қотирмоқ ҳожати йўқ — ўз умрини бир сидра эсласа, боғидаги дарахтларни синчиклаброқ назардан ўтказса, кифоя. Таассуфли жойи шундаки, бу оддийгина муқоясада одам боласи ютқазмоғи азалданоқ муқаррар қилинган. Мана, кариллаган раис бувамиз энди йўқ, идораси олдидаги чинор эса ҳамон гуркираб турибди. Ёки, дейлик, сиз бу дунёдан кетасиз-у, не азоб-машаққатлар билан тиклаган уй-жойингиз, ўстирган боғингиз қолади — ордона! Лоақал ўзи ўтқазган бир оғоччалик — ёғоччалик ҳам бўлолмаса-я одамзод?!
Ҳаво майин, мулойим, шоир айтганидек — «у энди ёндирмас, ялтирар фақат». Чорпоя устига хонтахтани қўйиб олган, ана шу оромбахш маъсумият қўйнида ўтириб ёзувчи кун бўйи мошинкасини чиқиллатгани чиқиллатган. Ёнида сутчи хотиннинг кенжа ўғилчаси. Эрталаб ойиси билан келган-у, тихирлик қилиб шу ерда қолган. Ҳар замон сербарака боғни айланиб, мева-чева териб, майнаю чумчуклар билан ўйнашиб келади. Кейин хонтахтанинг бир четидан жой олиб, у ҳам ўзича ёзув-чизув қилади. «Сендан ёзувчи чиқади-ёв» деган мақтовдан талтайиб, олдидаги қоғозга баттар ёпишади.
— Амаки, вергул зўрми, нуқтами? — деб сўрайди бўлажак адиб ёзувидан бош кўтариб.
Қанчалаб китоб битиб, умр бўйи муҳаррирлик қилган одам боланинг шугина саволидан лол, ўйланиб қолади.
— Нуқта зўр бўлса керак-да. Вергулинг бир гапда бир нечта бўлиши мумкин, нуқта эса — битта!
— Лекин вергулнинг думи узун-ку?!
— Вергул — гап ҳали давом этади дегани. Нуқта қўйилдими, демак — бас, тамом!
— Дарров тамом бўлгандан кўра, давом этгани яхши эмасми?
Ёзувчи шогирдчасига қараб дафъатан бақрайиб қолади: «Тамом бўлгандан кўра, давом этгани яхши… Ниманинг? Ажабо!»
— Сендан зўр ёзувчи чиқади-ёв! — дея боланинг бошини силаб қўяди кейин.
Ана шундай беғубор, файзли кунларнинг бирида, ниҳоят, кўпдан буён кутилган, аммо бефайз одамнинг ўзи пайдо бўлади. Чопони барларини белига ўраган, ишшайганча келиб у чорпоя четига ўрнашади. Ёзда Чортоқда дам олган экан, кеча қайтибди.
— Эшитгандирсиз-а, домла, — дейди хабаркаш суюнчи олмоқчидек, кўзлари бежо йилтиллаб. — Сиз касалхонада ётганда қўшнингиз қамалиб қолди!
— Ие, чатоқ бўпти-ку! Нима айб қилган экан?
— Бу ёғини эшитинг-да, — дейди алланечук завқ билан касофат. — Қамоқда ўзини осиб қўйибди!
— Йўғ-э?! Шундоқ ёш йигит-а? Э, шўрлик! Аттанг, аттанг!
— Қилма — топарсан, дейдилар-ку!
— Ёрматимиз-чи, у қаерда экан?
— Яна бир акахоннинг пинжига кириб, айшини суриб юргандир-да, ким билсин! Э, унақаларга бало ҳам урмайди, домла, ўйламанг! Улар доим сувдан қурук чиққан, ҳа! Чортоққа кетишимдан олдин Олой бозорида учратгандай бўлувдим. Айтайми, ким билан экан? Бойваччанинг ҳув артистга ўхшаган кенжа хотинчасини кўргансиз-а? «Мерседес» ҳайдаб келарди-ку. Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг, ўшагинани қўлтиқлаб юрибди! Қотиб копман-а!
— Қўйинг шунақа гапларни! — дейди ёзувчи бирдан таъби кирланиб. — Манови шўрликка ачинади одам. Шундоқ йигит-а!
— Нимасига ачинасиз, домла, нимасига? Шунча мол-дунё йиғди, еди, ичди, юрди, сурди — етар! Бировга чоҳ қазисанг — ўзинг тушасан, дейдилар-ку. Мана — тушди! Сиз эса…
Ёзувчи ногаҳон титраб кетади. Ўқраяди. Қаттиқ ўқраяди.
— Ҳаммамиз ҳам ўламиз, Жалолхон!
Бу гап «Тур энди, халақит беряпсан менга!» дегани ҳам эди.
Шунда ҳамон ёзув-чизувдан бош кўтармай ўтирган шогирднинг «илҳоми жўшиб», устозини яна саволга тутади:
— Амаки, сўроқ белгиси зўрми, ундовми?