(“Қирқ йиллик гурунглар” туркумидан)

Бойбичча одамга шундай тик, босиб қарар эдики, саросимада кўзингни олиб қочишдан ўзга илож тополмасдинг. Худди сирингни, нозик бир айбгинангни биладигандек! Анчайин сўз қотганида ҳам ё бирор нимани сўраб савол берганида ҳам шу. Сен эса дафъатан кичрайиб, ёш болага – етти-саккиз яшар болакайга ўхшаб қоласан. Етти-саккиз яшар болакайга… Олис, жуда олис бир манзара ғира-шира кўз ўнгингда жонланиб, хижолатдан теварак-атрофга аланглай бошлайсан. Теварак-атроф! Бу гирди-жавонибда бошқа шундай “теварак-атроф” бормикан? Бўлиши мумкинми?..
– Ҳайрон бўлманг, – дейди Бойбичча аслзодаларга хос сиповор жилмайиб, – ҳаммасини ўзим, мана шу қўлгиналарим билан ўтқазган, ўзим парваришлаганман. – Сўзининг исботигами, у икки кафтини тилангансимон олдинга чўзиб кўрсатади. Бармоқлари узун-узун, сип-силлиқ – “совуқ сувга урилмаган”. Қўлқоп кийиб қилганмикан бунча ишни? Ҳалитдан бери, бирининг қўлида белкурак, бирининг қўлида токқайчи ё дасткалла, боғу боғот оралаб юрган уч-тўрт дастёру мардикорнинг касби нима экан унда? Тўғри, бу кишим сип-силлиқ бармоқларини қуймучига қўйиб йўл-йўриқ кўрсатиб турган: кавла-кўм, бунисини кес, унисини тиклаб-тараб қўй! Бош соҳибкор ўзлари, албатта. Демак – ғоя муаллифи! – Ўзим, ўзим. Хўжайин эртаю кеч кўчада, хўжайинчилигини қилиб юради, холос. – У тағин тешиб юборгудек, аммо синовчан тикилади. Қўйкўз, тарғилроққа ҳам мойилмикан… – Ишонмаяпсиз-а?
Ишонмай кўринг-чи! Бу хотин анойилардан эмас. Азалдан. Бир балоси борки, мана, яқин бир соатдан буён рўпарасида ўтирган эркак кишига – қирқ йиллар бадалида энди кўриб турган деярли нотаниш одамга сира тап тортмай тикилади, дадил гап бериб, гап олади. Ҳа, ҳар балоси бор бунинг. Йўқ нарсаси йўқдир. Яна қайдам дейсиз. Бу виқор, бу ўктамона қарашлар бекоргами?
Дарвоқе, шундайин олиймақом хоним нега шоҳона дастурхон тузаб, ҳув бир замонлардаги болалик қўшнисини азза-базза меҳмонга чорлаб, бамайлихотир гап сотиб ўтирибди? Бу важоҳату бу қудратига катта-катта мансабларни эгаллаб, манаман деган эркакларни оғзига қаратиб юрмайдими?!
Бойбичча қўшузукли бармоқларини панжарага тираб, ёнбошлаганча пастга энгашади.
– Ҳув ановини кўряпсизми? Орхидея! Голландиядан опкелганман. Бахмалдай қоп-қора атиргулларим ҳам бор. Арчанинг орқасида, ҳозир кўринмаяпти. Лолаю атиргул дегани ўзимизда ҳам тиқилиб ётибди-ю, антиқаларига қизиқаман-да.
Қанчалаб шаҳру чаманларни кезган сендек одам атиргул билан лоладан ўзгасини фарқлаёлмайсан. Рангу хилини-ку айтмаса ҳам бўлади. Гирд-атрофи яккаш пахтазордан иборат зебсиз бир гўшаларда эса бу хотин ажабтовур жаннат қуриб, антиқа чаманлар яратиб қўйибди! Орхидея, қора атиргул, кўк атиргул… Сеҳргар, сеҳргар!
Аллақачон оқшом тушган бўлса-да, бу ажиб чорбоғдан нарилар ҳамон тандирдек қизиб ётганига қарамай, ҳовли ўртасида қад ростлаган кўшксимон шийпоннинг ҳавоси буткул ўзгача эди. Бурчакда турган дароз кондиционер беҳишт насимини пуркаб, аллақандай хуш бўй таратади.
Ўша ёққа тикилиб қолганингни кўрган Бойбичча беозор изоҳ беради:
– Яхши-я? Мушки анбар. Бир томчигина томизиб қўйсангиз бас. Тепасида туйнукчаси бор. Дубайдан келган. Дубайда бўлганмисиз? Вой, бир магазинига кирди-ик – шаҳар дейсиз, шаҳар! Жазирама ёз ҳам шунда, қаҳратон қиш ҳам шунда. Бир ёқ саҳро, бир ёғи оппоқ қор қоплаган тепаликлар. Пастроғ-у, лекин худди ўзимизнинг Жийдали адирларини эслатади. Ишонсангиз, битта-ярим эринмагани пўстин кийиб чанғи учиб ҳам юрибди! Воажаб деб ёқамни ушлаб қолибман. Бўлмаса – тўрт томон саҳро! Арабистон-да! – Саёҳатини таърифлай-таърифлай, Бойбичча туйқус одатдагидек ўткир тикилиб қарайди. – Дубайчи хотинлардан бўпкетибди деб ўйламанг тағин. Бошимга ураманми! Шунчаки томошага борувдик. Хўжайин билан. Келаси йил ҳажга опкетмоқчилар. Мен… ҳожи она бўламанми? Ҳозирданоқ! Йўқ… Роса мақтандим-а? – У бир сония алланечук мунгли қиёфага киради; ярашмас экан. – Нимамгаям мақтанардим, дўстим! Юринг, яхшиси, мақтанадиган нарсаларимни кўрсатай сизга… Камхўр экансиз-а, дастурхонга ҳам қарамадингиз тузук…
Мезбон билан бирга-бирга баланд кенг-мўл зинапоядан ҳовлига энасизлар.
“Ўта муҳим” бир тадбир юзасидан дашт туманига йўлинг тушган. (Бу юртда пахта экмайдиган жойлар ҳам бор, масалан – тоғ этагидаги сен туғилиб ўсган Жийдали. Асосан лалмикор Жийдали аҳли воҳа жанубида ястанган барча пахтакор ҳудудларни дашт тумани ҳисоблайди; ўзлари гўё обод манзиллардан, салкам шаҳарлик!)
Тантанали йиғилишда сўзга чиқдинг, “пойтахтдан ташриф буюрган вакил” сифатида олқишга эга бўлдинг. Тадбирдан сўнг бир тўп эски кўрган-билганларинг қуршаб олди. Чунки бу ерлар сенга болаликдан таниш. Даставвал бобонг билан момонг шу жойларда капа тикиб, қўриқ чўлни ўзлаштирган; чивинини қарғаб жаврагани жавраган эди кампир. Кейин – яланг сафсата билан кун кўрадиган Жийдалининг қаддини сал-пал тикламоқ мақсадида, асли боғдорчилик агрономи бўлган отанг келиб бўз ерларга “оқ олтин” экди; кузда ўзинг ҳам мана шу навҳосил далаларда жавлон уриб пахта тергансан, кўсак йиққансан. Хуллас, бегона эмас сенга бу ерлар – шимол тарафдаги тоғлари осмонга тиғ уриб турган ажойибу ғаройиб Жийдалининг этаги, бир парчаси, нафасгинаси келиб туради. Боз устига бу ердагиларнинг кўпчилиги асли ўша Жийдалидан, бир замонлар чўл ўзлаштиргани келиб, пахтанинг нони ширин экан дея биратўла қолиб кетган.
Бугун тушдан кейин Тошкентга самолёт учмасди. Арзанда бир манзилда жой ҳозирланган экан, «бир пиёла чой»дан сўнг келиб энди оёқ узатган эдингки, эшик қоқиб ҳалиги киши пайдо бўлди, “Бойбиччамиз қараб ўтирибди, юрмасангиз бўлмайди” дея қистаб қўймади. Боя йиғилиш якунида сени ўраб олганлар сафида айрича ажралиб кўринган узун бўйли, қиррабурун одам. У сал нарида савлат тўкиб қаққайган, худди эскидан таниш сингари хиёл жилмайиб қараб турар эди. Ҳа, ҳа, ростдан ҳам танишдек, нимасидир таниш. Туб Жийдалидан бўлмаса-да, юқорироқ – тоғ тарафлардан чиқар. Қош-кўзи сурма суртилган мисол қоп-қора, истарали, зотдор.
Зотдорлиги аниқ шекилли, бошқалар билан саломлашув-сўрашув бирмунча суюқлашиб у сен сари юрганида ҳамма бирваракай чекиниб-йўл очиб, алланечук эҳтиром ила сизларга боқиб турди.
Дарҳақиқат, эски қадрдонлар каби қуюқ сўрашиб, ҳатто бағирлашгач, ҳалиги одам тирсагингдан тутиб сени четга бошлади.
– Бу оқшом бизникида меҳмон бўласиз, ҳамшаҳар, – деди эътирозга ўрин қолдирмайдиган қилиб. – Сизни эшитган экан, албатта олиб келасиз, деяпти бизнинг бойбичча. – Афтингдан ажабсиниш сездими, кейин изоҳ берди: – Назокат, Назокат. Синфдошингизми… Қўшни ҳам бўлган экансизлар…
– Назокат? Синфдошим? – дединг дабдурустдан ўзингга келолмай – эслаёлмай. Лекин сиполикни қўлдан бермадинг: – Ҳа, ҳа. Шу ердами у киши?
– Ия, билмасмидингиз, бизга тушган-да!
Хуллас, омонат ваъдани олиб даврадан чиқар экан, яна барча боягидек тисланиб, тавозеланиб, ошкора ялтоқилик билан кузатиб қолди уни.
– Сувон ака билан қалин экансизлар-а? – деди даврадагилардан бирови яқин келиб, ҳавас аралаш.
– Унчаликмас, – дединг паришон бир кўйда. – Нима иш қилади ўзи?
– Бу яқин атрофни ўтқазиб-турғизадиган киши шу-да – Сувон бойвачча!
– Шу денг… – Ҳозир қулоғингга бошқа гап кирмасди. Назокат? Қайси Назокат эди?
Кейин, меҳмонхонага келибгина ёдингга тушди. Эсладинг, эсладинг, албатта. Аммо кўргач, барибир таниёлмадинг, ўхшатолмадинг. Худди телевизорда кўрсатиладиган бир-бирига уйқаш кинолардаги – ўтирган уйида ҳам ясан-тусанни қўймайдиган маккор қайнонанинг ўзгинаси! Бойбичча. Негадир қизлик овози ёдингда қолган: эркасимон, аллақандай истиғноли. Одам ҳар қанча ўзгарса ўзгарар, лекин товушидан таниса бўлади, дейишарди. Йўқ, бекор гап экан – бойвуччаларга хос ҳукмфармо, “тақлидчи” бир овоз! Эркалик – таннозликка, табиий истиғно димоқ-фироққа айланган. Бешинчи синфга ўтгандами, улар Жийдалидан кўчиб кетишган эди; шу-шу, негадир унинг ўзи (қиз Назокат) эмас, бошқа бир манзара хотирангда қолган…
Бойбичча сизларни нақд дарвоза оғзида қарши олди. Бошлаб келган эрининг олдида тап тортмай кифтингдан қучиб, опаларчами, холаларчами бир меҳр билан бўйнингдан ўпиб ҳам қўйди. Кейин сўрашиб-сўрашмай олдинга тушиб, кўшксимон шийпон сари йўл тортди.
– Шошманг, хоним, – деди уй эгаси жойида тўхтаб. – Бу ишларнинг илму амали бўларди… Меҳмонимизнинг шарафига, оёқларининг остида…
Бойбичча ўгирилиб ҳам қарамай жавоб берди:
– Аллақачон сўйилган! Нариги ҳовлида, чорвахонангизда. Пашшани вижиллатиб нима қиласиз бу ёқда?!
Шийпонда қўярда-қўймай сени узун столнинг тўрига ўтқаздилар. Уй эгаси ўзи ёнбошдан жой олди. Бойбичча дастурхон устидаги ҳарир ёпинчиқни икки четидан тортиб оҳиста сидирди-да, буклай-буклай бир четга ташлаб, келиб эрига рўбарў ўтирди.
– Қани, омин! – деди уй хўжаси дуога қўл очиб.
Юзларга фотиҳа тортилгач, Бойбичча кафтини кўксига босиб енгилгина қўзғалганча меҳмонга – сенга таъзиму илтифот изҳор этган бўлди. Сўнг хумчойнакнинг зарқалпоғини кўтариб чой қуймоққа уннар экан, эрмакка жилмайган каби:
– Дастурхон томошага эмас, меҳмон, марҳамат қилинг, – деди.
Дастурхон айни томошабоп эдики, бир назар ташлаган одам бунга камоли амин бўларди: бамисоли дунё неъматларининг сархил намойиши дейсиз!
Ноз-неъмат бисёр-у, ўртада гап-сўз кам эди – аллақандай сипогарчиликми, қовушимсизлик халал бериб турарди.
Ҳашаматли ҳовли-жой ва бу чаман чорбоққа аланглаб ўтираверишдан ахийри чарчадинг, диққатинг ошди.
– Меҳмонларингиз қачон келади энди? – деб сўрадинг гап тополмай уй хўжасидан.
Бойбичча яна боягидек эрмакка жилмайиб, эрининг ўрнига ҳукм қилди:
– Меҳмонимиз – сиз! Бошқа ҳеч ким! Ўзимиз, холос!
– Ўн-ўн беш кишилик жой-ку бу! – дединг дастурхонга ишоратан.
– Айланишиб ўтираверамиз-да, хоҳлаган жойимизга, – деди уй хўжаси дали-ғулилик билан. – Аввал олдимиздагини шипирамиз, кейин у ёғига ўтамиз. А, бойбичча?
– Ундай бўлса, – дея шитоб ўрнингдан турдинг, – битта нари суриласиз, Сувон ака. Столнинг бошида ўтириб олиб худди мажлис қилаётгандай бўляпти одам…
– Ие-ие, олдингиздаги нарсаларга қўл ҳам тегизилмабди-ку, иним, йўқ, рухсат йўқ! – деди Сувон ака ҳазилаки тархашлик қилиб, лекин кейинги курсига кўчиб, ёнидан жой бўшатди.
Бундай ўтирмоқнинг ҳам жазоси бор экан – худди Бойбиччага рўбарў! Беихтиёр нигоҳинг тушиб кетганда ҳам ўзингни ўнғайсиз сезасан: эри ёнингда, қандай нусхалиги ҳозирча номаълум. Бойбиччанинг ўзи эса кўзини сенга лўқ қилиб эмин-эркин ўтирибди.
Ноиложликдан ёнингга бурилиб шеригинг билан эркакча мавзуларда гурунг қилмоққа уринасан. Бу ҳам беҳуда.
– Шундоқ девор-дармиён қўшни эдик, – дея дарров орага суқилиб, эрига изоҳ бера бошлайди Бойбичча. – Ўртада катта бир кўксултон. Шу пишганида… ия, пишмоқ қайда дейсиз, ғўралигидаёқ биз бу ёқдаги шохига ёпишамиз, булар – у ёқдагисига. Ўзаро жанжал! Қаранг, бола эканмиз-да, а! Томорқаларимизнинг этаги колхознинг кенгдан-кенг боғи денг. Ёз кунларимиз ўша ёқда ўтади кўпинча. Гоҳ узуми пишади, гоҳ зардолиси. Кузакда эналаримиз қўлимизга қоп тутқазиб, хазон тўплашга жўнатади. Кўрпадай бўлиб ётибди, у ёқдан-бу ёққа думалаймиз, бу ёқдан-у ёққа. Зардолининг хазони тандирни яшнатади-да.
– Ҳа, биз ҳам биламиз, биз ҳам бола бўлганмиз, – дея хушҳол кулимсираб қўяди эри. – Зардоли деганингиз ҳам, хашак-хазонлари ҳам асли биз томонда, тоғларда-ку!
Бойбичча бир маҳал шўхлик билан сенга кўз қисиб:
– Ўшандаги лақабингиз эсингиздадир? – деб қолсами! – Бу кишининг олдида айтсам хафа бўлмассиз?
– Айтинг. Айтаверинг, – дединг юрагинг шув этиб. Гумонинг бошқа ёқдан эди – бу хотиндан ҳар гапни кутиш мумкин.
– Қоравой! Шунақа эди-я? “Қоравой, қоравой” деса баттар кўкариб, жаҳлингиз чиқиб кетарди, тўғрими? Мана, мана, ҳозир ҳам бирдан…
Эр хотинига норозироқ тикилиб қараганини пайқайсан.
– Ҳа, қорани қора дейди-да. Нима, энди оқариб қолибмизми, ўша-ўша!
– Йўқ, энди бошқасиз. Сочларингиз оқарган, ўзингизга ярашган. Бунинг устига – таниқли, ҳаммага!
– Э-э, қўйинг, – дейсан зўраки илжайиб. – Қайтиб ўша қоравой бўлишга рози эдим!
– Шуни айтинг, – дейди Бойбичча ногоҳ маъюс тортиб. – Ўша кўксултон талашиб юрган даврларимиз ҳам давр экан. Бошқа ғаму ташвиш йўқ эди-да. Эсизгина…
Телефончаси зув-зув товуш чиқариб, Сувон ака ён-верини пайпаслай-пайпаслай ўрнидан қўзғалди. Шийпоннинг нариги бошига юриб, ким биландир сўзлашмоққа тушди, гаплари эшитилиб турарди.
– Ҳа Алиқул, яна нима ғалва? Нима-а? Ҳозирми? Бандроқ эдим-ку, иним, ўзингиз бир бало қиларсиз. Э, шундайми? Бирпасга бўлса майли, майли…
Сувон ака телефончасини буклаб ёнига солди-да, ташвишманд одимлаб хотинининг қошига келди, ҳисоб бера бошлади:
– Сардорип! Бирров кепкетсангиз, деяпти. Зарур маслаҳати бормиш.
– Сиздан бемаслаҳат уйидаги хотинига бирор нима деёлармикан ўзи шу?! Мен сизга бошиданоқ айтувдим-а, бунингиз ярамайди, латтачайнар деб! Уйда меҳмоним бор, азиз меҳмон, демайсизми ахир!
– Ким экан деб қолса-чи? Бу кишини эшитса-ку, зинғиллаб етиб келади. Ё чақирсаммикан, нима дейсиз?
– Қўйинг! Ўзи ҳар ҳафта шу ерда, жонга теккан! Нима маслаҳат дейди?
– Ободончилик масаласимишми-ей…
– Раҳбар аталгандан кейин ўзи қилавермайди ободончилигини?! – Бойбичча қулочини кенг ёзиб човуллади: – Мана, қилиб қўйибмиз-ку биз!
– Аслида ҳокимлик ўзингизники эди-я, хоним. “Мактабгача тарбия”да ўқиб хато қилгансиз-да.
– Э, бошимга ураманми, шу куним ўзи пошшолик!
– Ярим соатга қолмай қайтаман, меҳмон, кўнглингизга олмайсиз-да энди, – деди Сувон ака хижолатомуз. – Сизлар мана Бойбичча билан хазон-хузонларингдан гурунг қилиб ўтирасизлар, хўпми? – Сўнг у ҳовли тарафга юзланиб кимнидир чақира бошлади: – Саттор! Ҳў Саттор! Мошинангни қўш, укам!
У зинадан тушиб бораркан, орқасидан хотини афтини буриштириб, ижирғаниб қолди.
– Ҳар ҳолда раҳбар экан, бормаса бўлмас, – дея уни муросага йўлламоқчи бўласан ўзингча.
– Э, ўзи қўйдирган уни! – дейди Бойбичча баттар чимирилиб. – Гаҳ деса, қўлига қўнади. Уйда сиздек меҳмон бўлатуриб… Бор, тошингни тер демайдими одам! Раҳбар эмишлар! Ҳузурларига чақирармишлар! Ўргилдим сендақа ободончидан! Ярим йилга қолдирмай из-зингни қуритмасам!.. – У бирйўла сенинг – меҳмоннинг ҳам изини қуритмоқчидек ўткир бир тикилади-ю, кутилмаганда хандон отиб кулиб юборади. – Майли, борса борақолсин. Ўзимиз ҳам ёмонмасмиз, тўғрими? Келинг, ўзимиз ўтирақоламиз, қора… иҳ!
Кеч намозшом, гирд-атроф кўм-кўк гулу бута, баланд-баланд серсоя дарахтларга ғарқ бўлса-да, ҳовли салқин шийпонга нисбатан хийла тафтдор эди; аллақаёқда жилдираб турган сув саси ҳам, газон экилган кенг-кенг майдонларнинг ҳар жой-ҳар жойидан зарра сочаётган жажжи фавворалар ҳам, кўзни қувнатса-да, танга роҳат бағишлаёлмасди. Дашт ҳавоси-да.
Бойбичча боғ сайрини шийпон теграсидаги гулзорлари намойишидан бошлади.
Шийпоннинг икки ёнбошида чорбурчак шаклли, орқа томонида эса доирасимон чаманзор яшнаб ётар, ҳали тепадан қараганда турфаранг шарчаларга ўхшаб кўринган пастак ерчироқлар ёғдусида улар анвойи манзара касб этган, қайси чечакнинг туси асли қанақалигини ажратиб бўлмас эди.
Айниқса, доирасимон гулзор диққатингни тортди – бунақасини кўрмагансан. Беш ҳалқадан иборат айлана, ҳар ҳалқасига бир тур гул терилган, беш ҳалқа – беш хил! Доира бўйлаб ерчироқлар, гулзорнинг қоқ ўртасида эса мисбадан санам, кифтидаги кўзадан отилаётган сув атрофга кумуш, қизил, пушти зарраларга эврилиб пуркалмоқда. Ажаб, дунёда шунча гулу чечак, шунча аломат жилвалар бор экан-а! Сенга қолса гул – шунчаки бир чечак, нари борса, атиргул билан лола, холос!
Бойбичча гулзор айланиб, ҳар тупининг бошида тўхтаб-тўхтаб, энгашган кўйи силай-силай, ажиб бир ривоят сўйлаётган каби зўр ихлос ва завқ билан ижикилаб изоҳ беради, ҳар гул, ҳар бутанинг тарихи, ҳикматию хислатларидан эринмай сўз юритади.
– Ҳув ўртадаги айланани кўряпсизми – энг кичиги, бешинчиси? Орхидея деганимиз шу! Биласиз-а, ноёб гул! Голландиядан келган. Бошқа жойдан тополмайсиз… Бериги қатор – Ҳиндистонники… Ўрта Ер денгизи бўйлаб саёҳатга борганимизда…
Бойбиччанинг сафар таассуротлари ҳам балки қизиқдир, бироқ шу тобда негадир қулоғингга гап кирмайди. Бу гулларнинг қай манзиллардан, қай йўллар билан келтирилганию қандай парваришланиши ёки хусусиятларининг сенга нима кераги бор? Гулзорингиз ҳақиқатан гўзал, ўзингиз чиндан-да гул шайдоси экансиз, мана, кўрдик, томоша қилдик, ҳузурландик, ҳимматингизга офарин, тасанно, Бойбиччам, бўлди энди!
Гул сайридан сўнг соҳибкор хоним сени икки четида пакана-пакана кузама арчалар қаторлашган нақшин тош йўлкадан боғ сари етаклайди. Беш-ўн қадам юриб таққа тўхтайди.
– Ҳидини қаранг! – дейди деворни қоплаб-чирмашиб ётган сариқ гулли аллақандай бутани кўрсатиб. – Зўр-а? Фаранги атирларнинг сира даркори йўқ… Санамгул дейди буни. Туркиядан олиб келганмиз. Вой, қурғур божхонасидан ўтказиш шундоқ қийин бўлган!..
Боғ этагига етмай туриб ён томонда мовий бир эшикча кўринди, у ёқдан сувнинг шовуллаши ва алланиманинг бўғиқ гувуллаши эшитиларди.
– Бассейн. Мотори. Кўрасизми? Ҳай, қўйинг, ҳали хўжайин келганида кириб бир шўнғиб оларсизлар. Анов Алиқул тўрам келган заҳоти шу ёққа қараб чопади. Сув – жони-дили. Раҳбар бўлсанг қуриб ол ўзингга!.. Хўжайиннинг отхонаси ҳам шу тарафда. Иккита кийиги ҳам бор. Тоғдан ўзим тутганман, дейди, қайдам… Юринг, энди сизга бир нарсани кўрсатай…
Йўлканинг адоғидан сўлга бурилиб, буталар оралай-оралай хилват бир бурчакка бориб қоласизлар. Қоронғи, ерчироқлар шуъласи бу тарафга етмайди. Бойбичча бўйнига осиб олган телефончасининг чироғини ёқиб, ўша ёққа тутади. Деворга қапишиб ўсган аллақандай бута, тиканак босиб ётибди. Ҳар-ҳар жойида шиғил уриб қип-қизил мевалари чўғланиб кўринади.
– Нимайди бу? – деб сўрайсан хавотир аралаш ҳайратинг ошиб. – Шошманг, ҳулўлга ўхшайдими?..
– Ҳулўл, ҳулўл, топдингиз! Ҳув ўша ўзимизнинг ҳулўл. Эсингиздадир?.. Атай олиб келиб ўтқазганман. Шу ерга, кўздан нарироқ деб… Энди билдингизми сизни нега чақиртирганимни?.. Кўнглингизга олмассиз, дўстим, шу ёшда мен ўлгурнинг ҳам бир болалигим тутди-да, айбситманг.
– Кимдан бошлаймиз бўлмаса? – дейсан бехос сенинг ҳам болалигинг тутиб. – Олдин – сен!..
– Йўқ, қоравой, сен! Бизлар иккита, сен – бир ўзинг…
Бойбичча бирдан хандон уриб елкангга бир туширади.
– Э, боринг-э! Бошдан ҳам қўрқоқ эдингиз, қўрқоқ! Ўғил бола бўлатуриб қочиб кетгансиз, ёдингиздами?
Шундан сўнг бир сўз демай паришонҳол одимлаб шийпонга қайтасизлар.
… – Иштонингниям, иштонингниям! – дейди шаддод Назокат зуғумини кучайтириб.
Алвонтоб ғижим кўйлагини бошидан чиқариб, қўлида тутамлаб турган лақма қиз – Ойбиби зулмкорига анграйиб, хўрлик аралаш боқади. Билагу бўйинларида қонталаш чизиқлар – ҳулўлга ёпишганида тилган, тирналган. Бурун четларида мишиқ ялтираб қолган қора-қура бет-боши ҳам шу аҳвол.
– Еч, еч! – дея унинг иштонбоғидан тортади Назокат. – Бўлмаса, ҳаммага айтиб чиқаман!
Бу манзарадан серрайиб қолган бола эса ҳайрон: “Нимани айтиб чиқар экан?”
Ойбиби кўйлагини хас-хашак устига ташлаб, болага тикила-тикила лозимини тушира бошлайди.
Бола ҳали ўзи англаб етмаган бир ҳисдан чиртта ўгирилиб олади. Ўлгур Назокат энди унга ташланиб, кафтлари билан юзини ўша томон бурмоқ бўлади:
– Қара! Қарайсан!
Кўз қири илғаб қолганлари… Саккиз-тўққиз яшар қип яланғоч қизча. Чилчўпдек. Қовурғалари саналиб турибди. Маллага мойил тўзғоқ соч толалари бир-бирига ёпишган. Оёғида йиртиқ калишча. Овсарона мўлтираб қараб қолган. Аҳмоқ қиз!
– Энди – сен, – дейди Назокат боланинг ёқасига қўл чўзиб. – Еч!
Булардан у бир-икки синф олдинда ўқийди. Ўзи ҳам дуркунроқ, қўғирчоқдеккина. Маҳалла-ўрамдаги энг хушрўй қиз шу. Кўрган одамнинг ҳаваси келади. Боланинг ҳам. Лекин – ичида.
– Йўқ, – дейди бола тўрсайганча юлқиниб. – Уяламан.
– Анови уялмади-ю, ўғил бола бўлатуриб… Энди сени қиз бола деймиз. Қиз бола-а, қиз бола!
Боланинг алами келади.
– Бўлмаса ўзинг ҳам… – дея дангал шарт қўяди у аччиқланиб. – Ундан кейин мен…
– Ме-ен?! – дейди Назокат энсаси қотгандек, ғолибона тиржайиб. – Э, бор-э! – У кўкрагидан итариб юборади. – Ўғил бола эмиш! Ҳе, ўл-э, қоравой!
Кутилмаган зарбдан ерга ўтириб қолган бола апил-тапил ҳулўлхалтасини судраб дарахтзорга уради ўзини.
Ташландиқ колхоз ерлари. Ҳаммаёқ хас-хашак. Қаровсиз шароби узум занглари ёввойи олчаю қаролилар шохига чирмашиб кетган, ертоклар оёқости бўлиб ётибди – далага ҳайдалган мол-ҳол ғўралигича ғажиб, новдаларини яланғочлаб ташлаган. Этакдаги ўрикзор ичи қонталаш хазонга тўла. Эрта-индин буларни ҳам оналарнинг жаврови остида қопларга жойлаб тандирхонага ташиш керак. Ана ўшанда тағин… Назокатга дуч келасан! Юраги ғаш тортиб, боланинг баттар алами ошди.
Боғнинг ҳар-ҳар ерида ғуж бўлиб тиканак босган ҳулўл ўсади. Дона-доналаб уни териш ўлгудек азоб. Бармоқлар тилиниб, қонаб кетади. Кечаси онанг чирқиратиб қўлларингни аввал иссиқ сувга тиқиб олади-да, кейин вазелин суртиб, боғлаб қўяди. Эртаси куни яна шу дарди бало! Душанбагача ҳар бир ўқувчи мактабга олти килодан ҳулўл териб бориши шарт, бўлмаса – дарсга қўйилмайди. Қоида шундай. Мажбурият. Аксига олиб боланинг, Назокат ва анови уятсиз мишиқининг уйлари бу ерга яқин, шундоққина боғларининг этагига туташ. Ҳулўлзор мўл бунда, ҳам дала қоровули доримайдиган овлоқ жой.
Бола ҳулўл теришга одатда Рашид жўраси билан бирга келарди. Рашид бугун йўқ – шаҳардаги аммасиникига кетган. У кечаёқ “пилони”ни тўлдириб қўйган эди-да. Шунинг учун бугун ўғил боладан бир ўзи, қизларга дугона бўлиб ҳулўл териб юрибди.
Дарвоқе, у ҳув наридан термоқда, халтаси ҳам тўлаёзган, мўлжалича, яна сал ғайрат қилса “пилон”га етиши нақд эди. Қаёқдан ҳам анови шайтон қиз чақириб қолди-я! Ростини айтганда-ку, ўзининг ҳам бир кўнгли шу ёқда эди. Ёлғиз, яккамоховга ўхшаб юргандан кўра, қақажонгина Назокат билан бирга-бирга теришса яхши эмасми? Шу қизнинг асли бир иссиғи бор, доим кўргинг, олдига боргинг келаверади. Боришга борасан-у, балога қоласан – “қоравой, қоп-қоравой” деб мазах қиладими-ей, бирор сўзингни тутиб олиб устингдан куладими-ей… Лекин ўзи чорлаб қолгудек бўлса, барибир жон-жон деб олдига чопасан.
– Қоравой, ҳой қоравой! – деб чақирарди у одатдаги эркасимон товушда. – Бу ёққа кел-да, бир гап бор. Кўрасан, қизиқ!..
Мана оқибати – елкангда ҳулўлтўрва, ўз-ўзидан хўрлигинг тошиб қачондан бери хасу хазон оралаб юрибсан!..
Ўша кунлар ўзи кўп ажаб савдолар бўлган эди-да…
Бола халтасини елкалаб уйга келса, қандайдир ғавғонинг устидан чиқди. Гужум соясидаги ёғоч каравотнинг тўрида икки қўлини ёстиқ устига ёстиқ қилган кўйи мудом мудраб ётадиган бобоси бугун негадир мункайиб ўтирибди. Соқолини тутамлаган кўйи дам-бадам бошини кўтариб, оёқларини осилтирганча каравот қирғоғига омонат ўрнашган кенжа амакисига бир-бир ўқрайиб олади. Лекин миқ этиш йўқ. Оғир бир гуноҳ қилгандек амакисининг боши хам, ўртасидан фарқ очилиб чаккасига тушган қуюқ сочини ҳар замонда силай-силай қулоқ ортига суриб қўяди. Дока рўмолининг учини лабига босганча каравот панжарасига суяниб тик турган момоси ниманидир кутибми, бир ўғлига қарайди, бир чолига. Ҳеч кимдан садо чиқмаётганини кўргач, кампир муштуми билан чолнинг елкасига ниқтайди: бир нима десангиз-чи, ахир! Чол унга бир ўқраяди-ю, ўғлига бефарқ назар ташлаб, яна бошини қуйи солинтиради. Шунда кампир аста энгашиб, панжарага суяб қўйилган ҳассани олиб унга тутқазади: уринг, бир солмайсизми! Чол ҳассасига бир қарайди-да, вазмин бурилиб уни яна жойига тираб қўяди. Кампир ҳам бўш келмайди – қайтиб ҳассани олиб беради. Бу гал чол унинг дастасидан маҳкам чангаллаб бир зум қалтираб туради ва ғазаб ичида қаттиқ сермаб юборади. Қўлидан чиқиб кетган ҳасса ҳовлининг қоқ ўртасига бориб тушиб, тенг иккига бўлинади. Бир учи кампирнинг иягини “силаб” ўтганми, у даҳанини чангаллаганча увилламоққа тушади. Сўнг юлқина бориб ҳовлининг ўртасига ўтириб олади, икки қўлида ҳассанинг икки синиғи, тақрон ерни савалай бошлайди:
– Энди қандай бош кўтариб юраман, дод! Эшитган эл-улус нима дейди, дод! Шарманда хотинбознинг энаси бўлдимми, дод!
Чол каравотдан туриб наъра тортади:
– Бас қил, ҳўв эсипаст!
Бошига ногаҳон калтак тушган каби кампир бирдан жимиб қолади. Синиқ калтаклар ҳам ҳаракатдан тўхтаган. Эшитилар-эшитилмас ҳиқиллаш бор ҳали…
Чол гуноҳкор ўғилга қаттиқ бир тикилиб, дев мисоли вишиллайди:
– Тур, кўзимга кўринма!
Ўғил ердан кўз узмай дарвозахона томон юради – кўчага! Ҳали-бери бу хонадонда тинчлик йўқ…
Бўлган можаро гувоҳлари ҳовлининг ҳар жойида серрайиб қолган; бола, боланинг онаси, катта янгаси, кичик янгаси…
Момо яна талай замон ҳовли ўртасида ўша тахлит ҳиқиллаб ўтиради. Бобонинг зовитасидан чўчибми, биров унга яқин боролмайди.
Ниҳоят, чол пинакка кетгач, икки келин – боланинг онаси билан катта янгаси қайноналарини қўлтиқлаб-суяганча уйга олиб кириб кетишади. Кенжа келиннинг аллақачон қораси ўчган – ичкарида ёстиқ қучоқлаб пешонасини қарғаб ётган бўлса керак. Ўзи азалдан тегманозик, аразчироқ. Бугун эса баттар куни туғди: асосий даъвогару асосий домангир шу-да!
Бу савдоларнинг сабаб-маънисини англамоққа ҳали ғўрлик қилган бола бекорчиликдан кўчага дайдиб кетади.
Кечқурунга борибгина баъзи гапларнинг фаҳмига етгандек бўлди у.
Олачалпоқ шира босган тол тагида велосипедини тузатмоқда эди. Ҳулўлга овора бўлиб неча кундан бери қараёлгани йўқ – ғилдиракларнинг дами чиққан, занжирлари ҳам бўшаб ётарди. Икки овсин – онаси билан катта янгаси нарироқдаги ўчоқбошида куйманишиб, кечки овқатга ҳозирлик кўришаётир. Ўзаро пичир-пичир қилиб қўйишади. Ҳовлининг нариги бошидаги айвон четида тоғорани оёқлари орасига олиб, ўзича қарғана-қарғана “жабрдийда” янга кир муштлагани муштлаган – аламини шундан олмоқчидек.
Катта янганинг пичингнамо ҳазили эшитилади:
– Кошки энди бу доғни кетказиб бўлса!..
Онасининг луқмаси:
– Ўлгур Майрамингизнинг ўзиям дўлкигина-да, ҳар ёғини селкиллатиб илжайганми-қўйганми денг…
– Уни-ку айтманг, бобонгизнинг ҳалиги қилиғи кишини донг қолдирди. Бор ишни қилган ўғилга ғиринг дейиш йўқ, қайтага кампир бечоранинг бошини уриб ёраёзди-я! Эркак дегани барибир эркакнинг ёнини олар экан-да, а, дугона? Худдики яхши қипсан, ўғлим, сеники маъқул дегандай… Тавба! Қўйиб берсангиз, ўзлариям ўша ёқларга бир ораласа!..
– Ундай деманг-э, овсинжон. Шу хонадонга келин бўлиб тушибманки, ҳали бирон марта бетингизга ботиниб тикилганларини билмайман. Кўзлари доим ерда, тош санагандай. Боз устига, мўйсафид одам…
– Мўйсафидми, баломи, эркак қавми-да, овсин! Очиқ ётган қозонга қайси ит бурилиб қарамайди деган гап бор-ку…
– Тузук туринг-э, ўзимизнинг бобо-я?.. Отамиз қатори ахир!
– Ҳа, нима дейсиз бўлмаса? Мулла акамнинг қулоқларига етсами, оташинроқ одам, укалариниям, унга пишанг бериб ўтирган бобонгизниям тек қўймас-ов. Бизнинг хўжайин қайдандир эшитгандек бўптими, ҳали кулиб нима дейди денг: “Ҳай, ёшликдаги шўхликлари эсларига тушиб, бунга ҳам индамай қўйгандирлар-да”. Гапни қаранг! Ўзларидаям бор-да озроқ. “Бирга ишлаймиз” деб, ҳув бир ўрис хотинни бошимга етаклаб келганлари эсингиздами?..
– Ҳей бир замонлардаги гап-да, овсин! Қўйинг, бугунгисидан келинг. Шу гап ростми ўзи? Бирон мардум кўзи билан кўрганмикан ахир?
– Майрамнинг ўзи айтганмиш. Анови Хосият дарозга. Уни биласиз, оғзида гап турмайди. Қайнонамизга ҳам ўша мастон шипшитган чиқар…
– Хўп, нима депти, нима эмиш?
Толнинг панасида велосипедини чаппа қилиб занжирини ўтказаётган болани унутибми, янга ён-верига бир аланглаб оладию пичирлайди:
– Майрамнинг одати маълум, дарвозахонасига танда қўйган, ўтган-кетганга кесак отиб турмаса ҳовури босилмайди. Қари эр уйда, жойидан туролмай ётганига неча замон бўлди. Бу байтал нима қилсин ахир? Қийшайиб дарвозага суянганида ёқаси очилиб, анов жойлари томоша бўлганми… Гузардан ширакайф қайтаётган қайнигинамизнинг кўзлари шунга тушгану шайтон қўзғаб бир қўл чўзган-қўйгандир-да. Майрамингизга эса худди шуниси керак – гап-сўз чиқариб, баҳонада ўзини оппоқ, покдомон қилиб кўрсатмоқчи! Бор гап шу, билдингизми энди?
Занжир тишларга кийгизиб чиқилган, ғилдирак айлантириб кўрилган. Велосипедни тикка қиласану йўл-йўлакай оёғингни ундан ошириб кўча томон сурасан. Бу ердан қочмоқчи, қочиблар кетмоқчисан!
Дарвозахонадан чиқаверишда гужум остидаги каравотда носнинг кайфини суриб ёнбошлаган бобонг тарафга уввало қарамасликка тиришасан.
Қўшни Майрам холанинг деворига яқинлашганда илкис тўхтаб, оёқларингни ерга тиргак қиласан. Ана, дарвозаси… Шу ерда бўлган-да! Аммо ҳозир холанинг қораси кўринмайди. Чиқишга қўрқади у! Қўрқиб қолган. Дарвозада кўринди дегунча – бобонг, носнинг кайфини суриб ётган бобонг шартта жойидан туриб келиб!..
Шундан кейин бола талай муддат Майрам холани ҳам, унинг қизи Ойбибини ҳам кўрганда қарамай, қочиб ўтишни одат қилди. Иккаласидан-да уяларди. Бир кун келиб Ойбиби ҳам онасидек бўладими? Онасига сира ўхшамайди-ку у – хунук, қоқичак, мишиқи…
Шийпон зинасига оёқ қўятуриб Бойбичча сенга сирли кулимсираб, “Ҳозир бировни кўрасиз”, деб қолди ва қаёққадир товуш берди:
– Файзулла-а, ҳов Файзулла! – Катта иморатга ёнбош тушган қатор хоналардан бирининг деразаси оша ўрта яшар, мўйловдор бир киши бошини чиқаргач, буюрди: – Бибини чақир!
Ҳаял ўтмай йўлакда қоқ-қуруқ, муштдек бир гавда пайдо бўлди. У пилдирабгина келиб Бойбиччанинг оғзига маҳтал қараб турди.
– Меҳмонга салом бермайсанми? Танидингми ўзи?
Аёл шундагина сен томон ўгирилди:
– Иссалом…
Ҳовли ҳар қанча чароғон бўлмасин, уни танимоқ мушкул эди. Шу ҳавода енгсиз узун қора нимча кийган, бурушиқ бет-бошини айлантириб дока рўмол ўраган афтодаҳол бир хотин!
– Жийдалида ҳамсоя эдик-ку, ахир! Бир кўчада ўйнаб ўсганмиз. Ҳув ҳулўлзорларда… – Бойбиччанинг бу сўзларида эслатувдан кўра изза қилиш оҳангими устунроқ эди.
– Эби, сизми, айланай? – деди аёл алланечук таҳликада кафти билан даҳанини тўсиб. – Яхшими, оғажон? Келин, болаларингиз соғ-омонми? Танимабман, ўлай, кечирасиз-да.
Шумлик аралаш кулимсираб турган Бойбичча ўйиб олди:
– Шундай кўришадими одам! Бирга ўйнаб ўсган бўлсанг… Ҳе, бор-э сенам!
– Хўп, хўп, опажон, – дея тисланиб, қимтиниб изига бурилди аёл. Кета бошлади. Қоқсуяк. Бир бурдагина. Шўртумшуқ.
– Шошма, Ойби, ошинг тайёрми?
– Гуручини хўжайин келганларида солсамми девдим…
– Ҳай, ўзинг биласан, ўзинг.
Шийпонга чиқиб ўтирилгач, Бойбичча ногоҳ бир уҳ тортиб, дилини ёрди:
– Шундай, дўстим! Икки бебахт яна топишганмиз. Бунингиз ҳам менга ўхшаб бола кўрмаган. Лекин буники қизиқ: чимилдиққа кирган-у, додлаб қочиб чиққан, дейишади. Сабабини ўлақолса айтмайди. Эркак исидан қўрққанми, ким билсин. Бунақасиям бўлар экан-да, қаранг. Шу-шу, уйда ўтириб қолган экан, опкелиб олдим. Бунга ҳам бир ўттиз йиллар бўлди-ёв. Гирдимда юради…
“…парвона бўлиб! Чўринг бўлса керак-да, чўринг. Қойил!”
Бойбичча нима зарурат биландир ҳовлига тушиб кетганида зинапоядан ҳарсиллаб уй эгаси Сувон ака чиқиб келди. Қайта-қайта узр-маъзур қилди. Қадаҳни тўлдириб арақ қуйди-да, тикка ҳолида бир қултумдек лиққа ютиб юборди. Кейин буниси ҳам ўтириб олиб ҳасратини тўкди:
– Пад-дарига лаънат! Шу югур-югурлариям жонга тегди. “Бор-э!” дея ҳаммасидан кечиб, бошимни олиб тоғларимга кетгим, майли, ёнғоқ териб бўлсаям юргиларим келади баъзан. Буни кўзим қиймайди-да. Кўнгли ўксик… У ёқларга бориб яшаёлмайди бу. Ҳечам!
“Шундоқ баҳаво шийпонда бир кеча ётиб кетиш” таклифини рад этиб, эрталабки самолётга улгуриш баҳонасида қароргоҳингга жўнайсан.
Дарвоза олдида меҳмондўст эр-хотин билан одатдагидек узундан-узоқ хўшлашиб турганингда бир маҳал анови шўртумшуқ пайдо бўлади. Қўлида аллақандай халтача, сенга тутқазмоқчи! “Қўйинг-э, бу нимаси!” дея сиполик билан тисарилганингни кўриб ҳукмфармо Бойбичча орага тушади:
– Олинг, олинг, қўлини қайтарманг. Бирор нима атагандир-да сизга…

* * *

– Вой, мунча чиройли! Тоза ипакданми дейман. Кашталари заррин, бежиримлигини айтинг. Ҳиндистоннинг молига ўхшайди… Ичидаги нима экан?
– Кўргин-чи. Очиб қарамабман ҳам. Қани?.. Ҳулўлми? Ҳа, ҳа, ўзгинаси – ҳулўл! Оббо, касофат-эй! Кишининг хаёлига ҳам келмайди-я!..
– Ҳулу дейсизми? Наъматак-ку бу! Оддий наъматак.
– Ким билсин, бизда шунақа дейди – ҳулўл. Шева бўлса керак-да. Бунинг наъматак эканини Тошкентга келиб билганман.
– Юракка роса фойда дейишади. Ўзингизга дамлаб бераман, ичасиз. Қизиқ, оддий бир наъматак шундоқ арзанда халтачага солинарканми?! Кимнинг иши бу?
– Бир хотиннинг. Ойбиби деган.
– Ойбиби денг! Ким экан у кишим?
– Яхшилик қилгиси келган бир хотин-да. Юраклари бақувват бўлсин деганми… Ўзинг айтяпсан-ку, юракка фойда деб! Болаликда бирга ҳулўл териб юрардик. Ўшаларни эслагандир, қайдам.
– Қиз-зиқ…
– Қиз-зиқ, ҳа!
– Атай наъматаклар териб, мана бундоқ халтачаларга жойлаб берган хотин ким бўлсаки…
– Билгинг келяптими? Ўзи қоп-қора, қоқсуяк, сочи оппоқ, тишлари тўкилиб битган…
– Ҳаҳ, опқочинг, опқочинг! Ўша наъматак терган вақтларингизда яхши кўргансиз-да, а? Унда ёшгина, ширингина қиз бўлгандир, шундайми?
– Бўлгандир, бўлгандир… Мишиғи оқиб, қовурғалари саналиб ётарди!
– Вой-бў, у ёғини ҳам кўрганман денг?
– Тўғриси, қарамаганман.
– Қарамаганмишлар, ҳо-о!
– Мишиғи оқиб турган хунукдан-хунук қизалоққа ким қарарди! Ҳаммаёғи тиканга тилинган, шилинган…
– Бечора! Раҳмингиз келгандир?
– Келган. Ҳозир ҳам раҳмим келади.
– Буни қаранг! Менга-чи?
– Сенга… Раҳмим келганида сенга уйланармидим?!
– Ваҳ-ваҳ! Ўша меҳрибонингиз ёқангизга бир қараб қўймабди-да, чато-оқ! Ечинг, тез ечиб беринг!..