Кунлар исиб, талон-тарож мавсуми бошлангани муносабати билан Қумурсқалар подшоси саройида катта зиёфат берилмоқда эди. Базм авжга минган чоғда Юмалоқполвон исмли лашкарбоши ҳаллослаганича шоҳнинг ҳузурига кириб келиб, гап бошлади:
– Олғир қўшинларимиз сахий одамлар қоққан дастурхондан тушган увоқларни ўша заҳотиёқ қуршовга олишга муваффақ бўлишганди. Афсуски, очкўз Чумолилар кутилмаганда устимизга ёпирилишиб, ўлжамизни тортиб олишди.
– Сенлар оғизларингни очиб туравердингларми? – дея лашкарбошига ўдағайлади шоҳ. – Шунча аскар билан Чумолиларнинг қуруқ дўқидан қўрқиб ўтирган экансан, бу кунингдан ўлганинг яхши, Юмалоқполвон! Бугундан бошлаб сени оддий аскарликка тушираман.
Шундан сўнг, шоҳ атрофида ўтирган нозирларига юзланиб, кимни лашкарбоши қилиб сайлаш ҳақида маслаҳат сўради. Ҳеч кимдан дурустроқ фикр чиқмади. Очиқроғи, ҳар бир нозир шоҳнинг ўзи уни лашкарбоши қилиб сайлашидан умидвор бўлганича писмайиб турарди.
Шоҳнинг: “Шу хонада турганларнинг қай бирови лашкарбошиликни зиммасига олиб, Чумолиларни енгса, уни кенжа қизимга куёв қиламан”, деган гапини эшитиб, типирчилай бошлаган нозирлар, “Аммо, жангда енгилса, ачиган қатиққа чўктираман”, деган қўшимчадан сўнг яна шалпайишди.
Улардан бири шеригига шивирлади:
– Жонни эҳтиёт қилаверайлик, биродар. Бош омон бўлса, хотин топилади.
Шоҳ атрофга бир аланглаб қўйиб, сўради:
– Хўш, лашкарбошиликка ишқибозлар борми?
– Бор! – қичқирди кимдир эшикнинг ёнидан.
Нозирлар товуш келган ёққа ўгирилишди, кейин икки томонга сурилиб, йўл бўшатишди. Ёшгина, кўзларидан жасорат ёғилиб турган Қумурсқа дангал одимлаганича тахт қаршисига келиб, шоҳга таъзим қилди.
– Зўравон Чумолиларнинг таъзирини, мана, мен бераман! – ишонч билан сўз қотди у.
– Кимсан ўзинг? – таажжубланиб сўради шоҳ. – Бунча чиранмасанг, зумраша?
Бу зумраша сарой ошпазининг Темиртирноқ исмли яккаю ёлғиз ўғли бўлиб, жангари ва довюраклиги учун ҳамма уни Оловжон дер эди.
Оловжон шоҳнинг кенжа қизини бир кўришдаёқ севиб қолган, унга етишиш йўлида жонини беришга ҳам шай эди. Бундан ташқари, қўрс ва сурбет Чумолиларни у жуда ёмон кўрар, уларнинг қадим-қадимдан Қумурсқаларга зўравонлик қилиб келганликлари ҳақида кексалардан кўп ҳикоятлар эшитган, пайти келса, боплаб ўч олишни юрагига тугиб қўйганди.
Оловжон шоҳга ўзини танитди.
– Нима ҳам дердик, – елкасини қисиб қўйди шоҳ. – Шу хонадагиларнинг ҳар бирови лашкарбошиликни зиммага олиши мумкин деб юборган эканмиз, ваъдада туришимизга тўғри келади. Лекин, билиб қўй, бола, бошинг гаровда бўлади-я!
– Бошимнинг ташвишини тортмай қўя қолинг, – чапаничасига қўл силтади Оловжон. – Мабодо енгиладиган бўлсам, унда яхшиси, жанг майдонида ўламан.
Одатда, Оловжон дадасига ёрдам бериб бўлгач, бўш вақтларини китоб ўқиш билан ўтказар, айниқса, Қумурсқалар орасидан чиққан лашкарбошилар ҳақидаги ривоятлар унга жудаям ёқар эди. Баъзан миясига дам бериш учун хилват жойларда кезиб юрар, бундай чоғларда буюк лашкарбоши Каллаботир ҳақидаги қўшиқни овозининг борича жўшиб-жўшиб куйларди:

Бизлар митти яралдик,
Аммо қўрқоқ эмасмиз.
Дўқ урганда кучлилар,
Шафқат қилинг демасмиз,
Дадил бўлинг, миттилар!

Энг даҳшатли ёвлар ҳам
Енголмайди мардларни.
Каллаботир ортидан
Маҳкам тутинг сафларни,
Дадил бўлинг, миттилар!

Шоҳнинг кенжа қизи Заррабону кунлардан бир куни канизаклари билан сайр қилиб юриб, яқин орадан шўхчан қўшиқ таралаётганини эшитиб қолди ва ёқимли овозга маҳлиё бўлганича ўз-ўзидан ўша томонга юра бошлади. У бутун вужуди билан қўшиқ куйлаётган чиройли ёш қумурсқага панадан узоқ термилиб турди. Шу кундан бошлаб сарой ошпазининг ўғли тез-тез унинг тушларига кирадиган бўлди.
Заррабону бугун жуда бахтиёр эди. У ўз севгилисининг лашкарбоши бўлганини эшитиб, беҳад қувониб кетди. Оловжоннинг боши гаровда эканлигидан хабардор бўлса-да, бундан унча хавотирланмас, унинг жангдан ғолиб бўлиб қайтишига астойдил ишониб турарди.
Энг машҳур саркардалар кучли душманни ҳийла ва тадбиркорлик билан мағлуб этганлигини Оловжон яхши биларди. Шу туфайли ўз лашкарини Чумолилар мамлакати чегарасига яқин олиб боргач, ёвни тузоққа қандай илинтиришни ўйлай бошлади. Охири ажойиб бир режа тузди. Аввалига, у ҳар ўн мингта жангчига бошлиқ этиб тайинланган сардорларни қароргоҳига тўплаб, уларга ўз режаси ҳақида гапириб бермоқчи бўлди, сўнг дарровда бу фикридан қайтди.
“Яхшиси, қилинадиган иш тўғрисида уларга якка-якка буйруқ буриб тураман, – ўзича ўйлади Оловжон. – Токи бирортаси ҳам қандай мақсадни кўзлаётганимни тўлиқ англаб етмасин”.
Ҳа, Оловжон жуда ақлли эди. У тўғри йўл тутди. Чунки ниятини кўпчиликка элбурутдан айтиб қўйса, биронта сотқин чиққан тақдирда ишнинг бузилиши ҳеч гап эмасди. Ахир, сардорларнинг деярли ҳаммаси зодагонлардан бўлиб, бундай қумурсқалардан ҳар нарсани кутиш мумкин эди.
Эртаси куни Оловжон ўз аскарларининг тўртдан бир қисмини жангга юборар экан, бу тўда сардорига Чумолилар билан шунчаки тўқнашган бўлиб, кейин, душманни ортларидан эргаштирганча ўз қароргоҳлари сари чекинишни буюрди.
– Биз бу ерда ҳалқа шаклидаги мураббо деворли қўрғон қуриб қўямиз, – деди Оловжон. – Сиз чекинаётган аскарларингизни шу халқанинг очиқ қолдирилган қисмидан ичкарига бошлаб кирасиз-да, олға бораверасиз. Қўрғон дарвозасининг қарама-қарши томонидаги мураббо-девор устига ажриқ пояси ташлаб қўйилган бўлади. Барча аскарлар ундан ўтиб бўлишгач, ажриқ поясини кўплашиб ташқарига тортиб оласизлар.
– Ҳеч нарсага тушунмаяпман, – таажжубланди тўда сардори. – Бундан нима фойда бор? Чумолилар қўрғоннинг ичкарисига киришади-ю, бизни қувиб етишолмагач, орқага қайтиб яна ўша дарвозадан ташқарига чиқиб кетишаверади-да. Менимча, ажриқ поясини тортиб олмаганимиз маъқул. Чумолилар бу тор кўприкдан бирин-кетин ўтишга мажбур бўлишади. Биз эса пастда кўпчилик бўлволиб, уларни битта-биттадан қириб ташлаймиз.
“Мана, зодагонларнинг аҳволи, – дея кўнглидан ўтказди Оловжон. – Шундай оддий нарсага ақли етмай турибди-ю, яна ўзини катта тутиб, менга насиҳат қилмоқчи”.
– Сиз айтганларимни индамай бажараверинг! – қовоғини солиб, сардорни жеркиб берди ёш лашкарбоши. – Ҳозирча бу ерда мен қўмондонман. Қолаверса, менинг бошим гаровда турибди.
Тўда сардори “қани кўрамиз-да, қўлингдан нима иш келаркин, тирранча”, дегандек лабини жийириб қўйиб, индамай нари кетди.
Шундан сўнг Оловжон бошқа сардорларни тўплаб, уларга бошқача буйруқ берди:
– Барча жангчилар оғизларида мураббо ташиб келтириб, шу жойга ширали қўрғон қурсинлар. Қўрғоннинг кунботар томонида кичик дарвоза қолдирилсин.
Сардорлар гап нимада эканлигини тушунмай, бир-бирлари билан кўз уриштириб олишди. Фақат Найзаполвон исмли кекса сардоргина ёш лашкарбоши жуда пухта ҳийла ўйлаб топганини дарҳол тушунди ва Оловжоннинг зеҳнига қойил қолиб, унга зимдан жилмайиб қўйди.
Мураббодан тикланаётган қўрғон кечга яқин битказиб бўлинди. Кўп ўтмай, ортга чекинаётган Қумурсқаларнинг дастлабки қисмлари узоқдан кўзга чалинди. Оловжон сардорларга янги кўрсатма берди:
– Бу ердаги аскарларнинг ҳаммаси оғизларига қайтадан мураббо солиб олишиб, қўрғон дарвозасининг икки тарафида пистирмада туришсин.
Сардорлар бу буйруқни мингбошиларга, мингбошилар юзбошиларга, юзбошилар ўнбошиларга, ўнбошилар аскарларга етказиб, ҳамма ҳаракатга тушди. Аскарлар шу қадар интизомли эдики, бунга чидаб туриш қанчалар қийин бўлмасин, оғизларидаги тап-тайёр мураббони бировга сездирмай ютиб қўйишни хаёлга ҳам келтиришмаётганди.
Чекинаётган Қумурсқалар ўз бошлиқлари ортидан қўрғон ичига кира бошладилар. Сон жиҳатдан бир неча марта устун бўлган Чумолилар уларни мазахлаб-мазахлаб, қувишда давом этишди. Энг охирги Чумоли дарвозадан ўтиб бўлгач, Оловжон пистирмада турган жангчиларни ишга солди. Улар оғизларидаги мурабболарни бирин-кетин тўкиб, қўрғон дарвозасини бир зумда беркитиб ташлашди. Чекинаётган қумурсқалар эса қўрғоннинг ёпишқоқ девори устига қўйилган ажриқ поясидан ўтиб, уни ташқарига тортиб олишди-ю, Чумолилар мамлакатининг қўшини қопқонга илинди.
Агар ҳафсала қилса, бирон-бир омадли Қумурсқа бу девордан эсон-омон ўтиб олиши мумкиндек эди, аммо вазни анча оғир бўлган Чумолилар биринчи уринишдаёқ ширали деворга оёқлари билан ёпишиб қолар, оз-моз тепароққа чиқа олганлар мураббога бутунлай қоришиб кетишга маҳкум эди.
Шу тариқа, Оловжон ўзининг донолиги, ишбилгичлиги туфайли, деярли жанг қилмасдан туриб, Чумолиларнинг қудратли қўшинини тор-мор этди.
Қумурсқалар мамлакатида бу ғалаба байрамга айланди. Шу байрам ичида Оловжон билан Заррабонунинг тўйи ҳам бўлди. Ҳаёт-мамот жангида ёш лашкарбошининг ўта билимдонлик кўрсатганига чин юракдан тан берган Найзаполвон исмли ўша сардор куёвлик кийимидаги Оловжоннинг ёнига келиб, аста сўради:
– Кечирасиз-у, ҳали ёш бўла туриб, шундай ажойиб ҳарбий ҳийла топа олганингизга ҳануз ишонгим келмайди. Сиз – оддий ошпазнинг ўғли бундай устамонликни кимдан ўргана қолдингиз?
– Ақлли ўртоқларимдан, – деб жавоб қилди Оловжон. – Мен ўқиган китобларимдан жуда кўп нарсалар ўргандим, шу боисдан уларни ҳақиқий дўстларим деб биламан. Дўстларсиз эса, ҳеч қандай ютуққа эришиб бўлмайди.
… Токчамизда турган мурабболи пиёлани қумурсқа босганини кўрдим-у, қачонлардир дадам айтиб берган мана шу эртак туйқус ёдимга тушди.

1982 йил