Жўн нарсаларни билиб олишга мураккаб йўл билан эришади киши.

Кўплар қатори мен ҳам ўз тажрибаларим, шахсий таассуротлар адабий асар учун энг қимматли материал эканини тушуниб олгунимча «ёзувчилик»да кўп сарсон бўлганман. Буни билиб олганимдан кейин болалик чоғимда кўрганим одамлар, ёшлигимда содир бўлгаа воқеа-ҳодисалар кўзимга бошқа тусда кўринди. Вино чуқур ертўлаларда тингани сингари ўтмиш — кишининг хотирасида тинади; кишининг ёшликда кўрган-кечирганлари кўп йиллик вино сингари тиниқ ва кучли бўлади.

Мана шундай ўтмишда кўрган-кечирганларим кўп ҳикояларим ва йирик асарларимдаги эпизодларга асос бўлди.

«Бемор» деган ҳикоямда тасвир этган воқеага ўхшаш ҳодиса тахминан 13- йилда ўз бошимдан кечган эди. Бу вақтда мен беш яшар эдим. Биз Қўқонга яқин Яйпан қишлоғида турар эдик. Онам ғира-шира қоронғи уйда тўлғоқ тутиб ётар, ичкаридан унинг инграган, додлаган товуши эшитилар эди. Яйпан катта қишлоқ, лекин у вақтда доктор, тиббий ёрдам деган гаплар бировнинг тушига ҳам кирган эмас, Бундай кезларда қўни-қўшнидан бирон кекса аёл чақирилар эди. Унинг тажрибали момо бўлиши ҳам шарт эмас, қарилигининг ўзи кифоя эди.

Яйпанда қариндош-уруғимиз йўқ. Дадам қўшни бир кампирни чақириб келди. Кампир келиб уйга кириб кетди. Дадам икковимиз ҳовлида ўтирдик. Эрталабдан бери туз татимаган эдик. Қоронғи тушди. Мени уйқу босди.

Ёнимда ўтирган дадам бирдан ўрнидан турди. Кўзимнн очдим. Тепамда бояги қўшни кампир турар эди.

— Қалай?— деди дадам ҳовлиқиб.

— Қийналяпти бечора,— деди кампир ва бир оз жим қолганидан кейин менга ишора қилди.— Ўғлингизга айтинг, аясини дуо қилсин, гўдакнинг дуоси ижобат бўлади.

Дадам энгашиб менинг қулоғимга шивирлади.

— Худоё аямга нажот бергин, дегин! Айт!

Дадам жуда ташвишманд эди. Мен бошимни кўтардим. Осмон тўла юлдуз бўлса ҳам, қоп-қоронғн эди. Юрагимни ваҳима босди. Дадам қистар эди. Йиғламсираб дуо қилдим.

Ҳикояда воқеа бошқачароқ. Бир хотин оғир дардга чалиниб, узоқ ётиб қолади. Эри уни докторга қаратгани қурби етмай, арзон ҳақ оладиган мулла, табиб, қўшнидан нажот кутади, пироварднда қўшни кампирнинг «Бегуноҳ гўдакнинг саҳарлари қилган дуоси ижобат бўлади», деган маслаҳати билан иш тутишга мажбур бўлади. У ҳар куни саҳарда тўрт яшар қизчасини уйғотиб дуо ўргатарди. Бемор аёл оғирлашиб бир куни саҳар пайти оламдан ўтади. Эри қизчасини ўлик ёнидан олиб бошқа ёққа ётқизаётганда қизча уйғонади, лекин кўзини очмасдан одатдагича дуо қилади: «Худоё аямди дайдига даво бейгин…» дейди.

Сиртдан қараганда ҳикоя бошимдан кечган ҳодисага унча ўхшамайди. Ҳақиқатан бизнинг хонадонимизда бўлиб ўтган бу воқеа моҳияти эътибори билан ўша давр учун оддий бир ҳодиса эди. Унинг бутун фожиаси ҳам худди мана шундай қашшоқ, жаҳолатда умр кечирадиган одам учун оддий воқеа эканлигидадир. Бироқ, гап фақат шундан иборат эмас, инсоннинг ҳаёт-мамот ҳолатини, унинг ниҳоятда оғир турмуш шароитидаги ночор аҳволини, ўлимга маҳкум қилиб қўйилганлигини кўрсатиш талаб қилинар эди.

«Бемор» менинг учун ҳарҳолда болалигимдаги ўша таассуротлар билан чамбарчас боғлангандир. Мен бу гапни таассуротларни «ўз ичига олганлиги» учунгина эмас, балки ўша таассуротларга асосланганлиги учун ҳам айтаётибман. Мен фактни қайта бичиб тикканимда ҳаёт ҳақиқатига қарши иш қилаётибман деб сира ўйлаган эмасман. Аксинча, ҳикояда ҳаётни ўшандай кўрсатиб тўғри қилган эканман; беш яшарлигимда аямдан ажралиб етим қолишим ўша давр шароитида ҳеч гап эмас экан. Бу жудолик натижасида юз бериши мумкин бўлган бутун даҳшатларни ва бунинг барча оқибатларини энди тушуниб етдим. Даҳшатли манзараларнинг чаласини тасаввур чизиб берди[1].

Менинг отам темирчи эди. Бир жойда муқим туролмай, қишлоқма-қишлоқ кўчиб юрар эдик. «Бемор»да тасвир этилган воқеадан кейин икки йил ўтгач, Бувайдага кўчдик. «Анор» деган ҳикоям ана шу қишлоқда кўрган-кечирганларимдан бири асосида вужудга келган. Ҳикояда тасвир этилган Туробжон бизга қўшни бўлиб, унинг асл оти Бабар эди. Бирон саводли киши андижонлик буюк лашкарбоши, ажойиб шоир Бобур Мирзонинг хотираси ҳурмати учун унга шундай ном қўйган бўлса керак. Бироқ на Бабарнинг ўзи, на унинг қўшнилари Ҳиндистондек буюк бир мамлакатни ўзига бўйсундирган бу машҳур одам кимлиги, қай вақтда ўтганини, эҳтимол, ҳатто эшитмагандир. Бабар машҳур авлоди Бобурга ўхшамаганидек, унинг қисқа, чексиз забун, бахтсиз ҳаёти ҳам инсон ҳаётига ўхшамас эди. Эҳтимол, унинг бирдан-бир толеи, дунёга келиб кўргани яхши кўрган қизига уйланганлигидир. «Анор»да унинг ана шу энг қувончли кунлари тасвир этилган. Бабарнинг қолган умри қандай ўтганини шундан қиёс қилса бўлади. Унинг ҳаётидаги энг бахтли дақиқаларини ҳам йўқчилик татитмаган: бечора бошқоронғи хотинига энг оддий нарса — иккитагина анор олиб-бергани қурби етмайди, чунки бир қадоқ анор фалон пул! Унинг акаси бўлмаса, укаси бўлмаса, ўлиб-тирилиб ишлаб бир ойга оладигани ўн саккиз танга пул!

Туробжон хотинининг ана шу арзимаган талабини ҳам қондиришга ожизлигидан қийналади, аламидан: «бошқоронғи бўл, эвида бўл-да!» дейди. Унинг бу гапи хотинининг бағрини тешиб кетади, «Бу ер юткур қандай бало экан! Одамлардай, гулватага, тузга, кесакка бошқоронғи бўлсам-чи!» дейди. Жанжал бўлади. Туробжон кўчага чиқиб кетади ва бойнинг боғига тушиб анор ўғирлаб келади.

Менимча, Туробжон бу ишни қилгани йўқ, зотан, ўғирлик қилиш қўлидан келадими! Лекин, яна писанда қиламан, ҳар нечук бу воқеани ичимдан чиқарганим йўқ. Менинг онам ҳам бошқоронғи бўлганини эслайман. Ҳикояда айтилган боғ эсимда бор, бизнинг ҳовлидан анча нарида, Олим саркор деганнинг боғи эди. Мен бу боққа сира кирган эмасман. Лекин хаёлимда аломат бўлиб гавдаланар эди. Гарчи боғнинг атрофи беш пахса девор билан ўраб олинган, девордай кўкка бўй чўзган тераклардан ўзга ҳеч нарса кўринмаса ҳам, ҳар хил анор, анвойи шафтоли, ўрик борлигини билар эдим. Олим саркор боғидаги уйларни ижарага берар, унда кўк шапка кийган рус инженерлари турар эди.

Менинг болалик ва ёшлик йилларим катта-катта, оғир ва шафқатсиз воқеалар юз бериб турган вақтларга тўғри келди. Қишлоқма-қишлоқ кўчиб юрганимиз сабабли, мен кўпгина фожиали ҳодисаларни кўрганман, эшитганман.

Ана шундай ҳодисалардан бири 1916 йилда бўлса керак, Бувайда қишлоғида содир бўлган эди. Куппа-кундуз куни юзбоши деган бойнинг уйига босқин бўлди. Юзбошининг ҳовлисини ўн иккита мерган қўриқлайди деб эшитган эдик. Босқинчилар отган ўқ овози, айтган ашулалари эшитилиб турар эди:

Ойда-йилда бир келган

Меҳмонидан айрилмасин…

Эртасига эшитишимизга кўра босқинчилар уйдан бир қути олтин топишибди, уни ҳовлига олиб чиқиб, оёқ-қўли боғлоғлиқ юзбошининг олдига қўйиб, «Еганинг-ча е, қолганини ташиб кетамиз», дейишибди. Юзбоши тилладан ютолганича ютибди, яна бир неча донасини босқинчилар зўрлаб оғзига тиқишибди, кейин юзбошини жодида уч бўлиб ўлдиришибди. Ўлигига керосин сепиб ўт қўйишибди. Мен буни «Қўшчинор чироқлари»да эслаганман.

Бошқа бир воқеа «Кўр кўзнинг очилиши» деган ҳикоямга асос бўлган. Бу воқеа босмачилик даврида, ўн тўққизинчи йиллари Оққўрғон қишлоғида содир бўлган эди. У пайтда биз Бувайдадан ўша қишлоққа кўчиб келган эдик. Воқеа қўрбоши қўнган уйнинг ҳовлисида бўлиб ўтади. Унинг оти эсимда йўқ, унинг Маҳмуд деган ўғли билан катта мачитдаги мактабда бирга ўқир эдик. Уларнинг ҳовлиси мактаб билан уйимиз ўртасида, шундоққина йўл бўйида эди. 1953 йилда Оққўрғонга бордим. Одамлардан Маҳмудни суриштирдим. Ўттизинчи йилларда бир жинояти учун отишга ҳукм қилинган экан.

Ҳақиқатда бўлиб ўтган ўша воқеа ҳикояда тасвирланган воқеага яқин. Аҳмад полвон босмачиларнинг йирик бир одамини ўлдиришда айбланади. Полвон кучли ва уддабурон киши. У қийноқда ўлар ҳолатга етганига қарамай, ўлим олдида қўрбошининг «дардини олиш йўлини биламан», деб жаллодларни ишонтиради, пайтдан фойдаланиб йигитларга қисқа, лекин алангали нутқ сўзлайди ва қўрбошининг бошини тош билан мажақлайди.

Бунда ўзимдан бир оз қўшганман: аслида бўлган воқеа тўлиқ ва таъсирли бўлса ҳам, унинг маъносини психологик жиҳатдан очиб бериш керак эди. Аҳмад полвон ўз бошини ўлимдан халос қилиш учун қаҳрамонлик кўрсатдими, ёки бу ишга уни бошқа каттароқ мақсад ҳам ундадими? Фикримча, ҳикояда бу сўроққа тўғри жавоб топганман, шунга кўра воқеани ривожлантирганман, тўлдирганман: ҳикоянинг сўнгги сатрларида йигитлар иккига бўлиниб, ўзаро отишма бошланадн.

«Бемор», «Анор», «Кўр кўзнинг очилиши» билан бир қаторда бир қанча бошқа руҳдаги ҳикоялар ҳам ёзганман. Буларни кундалик энг муҳим ҳодисаларнинг ҳажвий «қиёфаси» дейиш мумкин. Буларга қўл урганлигимнинг сабаби, ҳаётда шунга ўхшаш салбий фактларни кўп кўрганлигим, буларнинг типик эканлигига ишонганлигим бўлди. Ҳар қалай бунақа сатирик қиёфаларнинг деярли ҳаммаси муайян прототипдан кўчирилган, лекин, шу билан бирга, уни бошқа ҳаётий персонажларнинг тегишли хислатлари билан ҳам бойитганман.

«Адабиёт муаллими» ҳикояси ёзилгунга қадар мен жуда кўп чаласавод адабиёт ўқитувчиларини кўрганман. У вақтларда бунақа ўқитувчилар кўп учрар эди. Рус ва жаҳон классиклари асарларининг таржимаси жуда оз, кўпчилик, хусусан қишлоқдаги китобхон рус тилини чала билар эди, кўп ўқитувчиларнинг маълумоти юзаки хрестоматияларда бериладиган парчалардан нари ўтмас, буни ҳам улар имтиҳонни топшириб диплом олиш зарур бўлганлиги учунгина ўқишар эди. Бундай одамларнинг ўз фанларини билмасликларигина эмас, ҳатто тушунмасликларига ҳам таажжубланмаса бўлади. Бир куни қариндошларимиздан бири — адабиёт муаллими отпускага келди; кечқурун театрга борди, саҳнада таржима пьеса кетаётган эди, спектаклни кўриб уйга жуда хуноб бўлиб келди: саҳнадагилар ҳаммаси ўрису, ўзбекча гаплашади!

Бироқ ҳикоянинг ёзилишига Қурбон Берегин деган танишим айтиб берган бир неча факт туртки бўлди. Берегин Марказий қўмита аппаратида ишлар эди. 1936 йили мактабларда адабиёт ўқитилишини текшириш учун тузилган катта бригадага бош бўлиб Самарқанд областига борган эди. У айтиб берган фактлар ҳақиқатан ҳам кулгили эди. Дарсда М. Горькийнинг «Она» романини ўтган бир ўқитувчи ҳеч эсимдан чиқмайди. Комиссия унинг дарсига кирибди. Ўқитувчи марказдан келган комиссияни қойил қолдириш учун роса олиб қочибди, кейин шу дарсда «Она» романини ким ёзганлигини билмагани очилиб қолибди. Берегин бу гапни менга кула-кула айтиб берди.

Текшириш натижалари кенг муҳокама қилиниши керак эди, бироқ муҳокама қилинмади шекилли, ҳеч бир гап эшитмадим ва тўпланган фактларнинг биттаси ҳам матбуот қўлига тушмади. Шундан кейин бу ҳақда ҳикоя ёзгим келиб қолди. Берегин айтиб берган ўша ўқитувчи хаёлимдан сира кетмас эди. Мен уни дарсдагина эмас, уйида ҳам кўра бошладим. Унинг қилиқлари, интилишлари, адабиётга қанчалик алоқадор эканлигини ҳам тасаввур қилдим. Ҳикоянинг композицияси ўз-ўзидан қолипга тушиб қолди. Фақат Горькийнинг «Она»си ўрнига Чеховнинг «Уйқу истаги»ни олдим. Унинг сабаби, биринчидан, Чехов яратган образлар бутун ақл-ҳушимни чулғаб олганлиги эди.

«Санъаткор» ҳикояси ҳам бир нодон, чаласавод артист ҳақида ёзилган. Бу одам санъаткор бўлиш учун товуши бўлса бас, ҳатто саҳнада туриб, айтадиган сўзларнинг маъноси билан ҳам иши йўқ. Маданият таратувчилар ва санъаткорлар орасида бахтга қарши ҳозир ҳам учраб турадиган бу тоифа одамлар кишининг ғазабини келтиради.

Ҳикоя ўттиз олтинчи йили ёзилган, лекин бу ҳикоя учун «материал бўлган» одамни Қўқонда эканимда кўрганман, яъни йигирма иккинчи йилдан бери билар эдим. У ўз даврида номи чиққан ашулачи бўлиб, ўша вақтларда қўқонлик зиёлилар бир неча марта концерт уюштириб, уни Италияга ўқишга юбориш учун пул тўплашган эди. У ҳақиқатан чет элга жўнаб кетди, бироқ Италияга етиб боролмади, Парижга бориб тушгач, у ердаги нозанинларга маҳлиё бўлиб, ўша ерда қолиб кетади, буд-шудидан ажралгач, қайтиб келибди.

У оддий чаласавод ашулачи бўлиб етишди, ашула айтганида айрим сўзларни шунчалик бузиб айтар эдики, ашуланинг таъсирли жойида одамнинг кулгиси қистар эди. Санъаткор бир куни ашула айтар экан, «Лабингдан бўса олдим, эй шакар лаб» дейиш ўрнига «Бўлса олсам» дейди. Пайқаган одамлар кулиб қўйишади.

Бир куни икковимиз кўчада кетаётган эдик, санъаткор мендан сўраб қолди:

— Ўзингиз шундай яхши ёзувчисизу (менинг бирон сатримни ўқиган эмас албатта), нима учун ҳалигача опера ёзиб ташламадингиз?

Мен ўзимни тутолмай хахолаб кулиб юбордим. Санъаткор ранжиди. У худди мана шу ерда ҳикоя қаҳрамони бўлиб кўз олдимда гавдаланди. Бу одам ҳажвчи учун тайёр типик материал эди. Ҳикояни бошқа шунга ўхшаган одамлардан кузатганим хислатлар билан тўлатдим.

Шуни эътироф қилишим керакки, сатирик ҳикоянинг ёзилишига туртки бўлган факт, ҳаёт ҳодисаси ўзича сатирик мазмунга эга бўлавермайди. Ҳодиса шаклнинг яралишига туртки бўлади, ҳикоя ёзиб чиқилгандан кейин, бошқа мазмунга кириши мумкин. Бундай ҳолатда гап яна шундаки, ёзувчи онгида маълум бир ҳаёт ҳодисасининг аломатлари тўпланади; бу аломатлар образда гавдаланиш учун фақат муайян сабабга, муайян шахс ёки вазиятнинг топилишига қараб қолади. Бунда ёзувчи тасаввурида шаклланиб қолган типга бундай муайян шахс ички томондан қанчалик мос келишининг аҳамияти қолмайди. Ҳодисанинг моҳиятини ёзувчи белгилаб олгандан кейин уни фақат маълум шаклга солиш қолади.

«Ўжар» ҳикоясида машҳур ўзбек артисти Миршоҳид Мироқиловнинг уйида бўлиб ўтган воқеани тасвирлаганман. Воқеанинг иштирокчилари Миршоҳид, унинг ўн икки ёшлар чамасидаги ўғли ва менинг ўзим. Сирасини айтганда воқеа ҳикоянинг замирида бўлган маънога эга эмас эди. Кулдиришга ғоят моҳир бўлган Миршоҳид ҳикояда кўрсатилганидек масхара даражасида «нодон»лик қилгани йўқ, шу ролни «ўйнаган», шу билан менинг хаёлимни ўша вақтда банд қилиб юрган мавзуга шакл топиб берган эди. Яна бир ҳикоянинг тарихи.

Ўттизинчи йилларда мен Тошкентнинг Ўқчи маҳалласида турар эдим. Қўшниларимиз орасида ўлардай ишёқмас, такасалтанг битта одам бор эди. У қовоқ-тумшуғи солиқ девдай бир йигит эди. Ўша маҳаллада шунча туриб бировга том шувашганини ёки ғишт қуйиб берганини бир-икки марта эшитганман, холос. Бу одам умрида бирон иш қилган эмас, бирдан-бир иши хотинини тергаш эди. Кечқурун хотини ишдан қайтган пайтда у ҳам чойхонадан ошхўрлик қилиб қайтиб келар эди-да, хотинига бир оғиз иссиқ гап йўқ, ғиди-биди бошлар эди.

Унинг хотини ёш, истараси иссиқ, нозиккина бир аёл эди. Эрининг ҳар хил таъна-дашномлари ва сиқиқларидан ўзи ишлайдиган болалар боғчасига паранжи ёпиниб бориб-келар, ҳар куни йиғлар эди.

Бу оила нима бўлганини билмайман. Биз маҳалладан кўчиб кетдик.

Ўқчи маҳалласидаги ўша одам «Жонфиғон» ҳикоясида тасвирланган. Албатта, ҳикояда одамлар ҳам, воқеа ҳам бошқача тасвир этилган. Чунончи, қўшнимнинг хотини ҳикоямнинг қаҳрамонига сира ўхшамайди. Бошқа кўпгина тафсилотлар ҳам тўқилган. Қўшним ҳеч қачон хотинининг кўйлакларини ёқиб юборган эмас, ёқилгудай кўйлаклари ҳам бўлмаган, унинг ишлаб топган пули сўлақмон эрини боқишга учма-уч етган. Танқидчилар ижобий ва салбий образлар орасида мутаносиблик йўқ, Жонфнғонга қараганда унинг хотини хирароқ чиққан, Жонфиғонга ўз таъсирини ўтказмайди, ҳолбуки ҳикояни ёзишдан мақсад шу ғояни олдинга суриш, дейишди. Бу эътироз тўғри бўлса керак. Бу камчиликнинг сабаби шуки, салбий образни яратишда менга материални ҳаёт берган, ижобий образни эса кўп жиҳатдан ўзим «ижод» қилганман. Мен ҳикояни ёзган вақтимда ижобий образнинг ҳаётдаги нусхаси кўз олдимда турган эмас эди. Бундай нусхаларни мен кейинчалик, «Синчалак»ни ёзганимда кўплаб кўрган эдим.

Назаримда, мисол етарли бўлди. Сиз ҳикояларимдаги кўпчилик воқеалар, одамлар, ҳаётда кўрганим, билганим факт ва одамларга ўхшаб кетишини кўриб турибсиз. Лекин ҳар бир ёзилган саҳифанинг «асли»ни ўтмишдан қидириш керакмас. Агар ёзувчилик турмушдан нусха кўтаришдан иборат бўлса, бундан осон иш бўлмас эди. Ҳаётдан айнан кўчириш, китобдан кўчиришдай гап. Копия копия бўлиб қолаверади. Бундай нарсалардан оригиналлик кутиш беҳуда. Оригиналлик ҳаёт ҳақиқатини дилдан ўтказиш, унга кўнгилдаги гапларни сингдириш, тилагингни қўшиб ифодалаш билан юзага келади. Бадиий ҳақиқатни вужудга келтирадиган маҳалла комиссиясининг «шунга ишонинглар», деган мазмундаги справкасига ҳожат қолмайдиган меъёр, факт ва уйдирма меъёрини топишнинг мушкуллиги ҳам худди мана шундадир.

Сирасини айтганда замонавий мавзуга қўл урган ёзувчи ҳамма вақт мураккаб аҳволга тушиб қолади: китобхоннинг бир қисми ҳаётда бунақа нарсалар бўлмайди, деб туриб олса, иккинчи қисми, аксинча ёзувчининг ўйлаб чиқаришга ҳақи борлигини сира ҳам тан олмайди, барча воқеа ва одамларнинг «аслини» суриштиради. «Бошсиз одам» деган ҳикоям муносабати билан содир бўлган, сиртдан қараганда кулгили, моҳиятан жиддий бир ҳодиса сира эсимдан чиқмайди. Эрга зўрлаб берилган қиз ва унинг фожиали қисмати тўғрисидаги бу ҳикояни 1929 йилда ёзганман. У вақтда Қўқонда чиқадиган «Янги Фарғона» газетасида ишлар эдим. Бу ҳикояни у вақтда, у кунлари ёзишга нима туртки бўлганлиги эсимда йўқ, лекин ҳикоядаги воқеа унда кўрсатилган жойда ва воқеа ҳикояда қандай тасвирланган бўлса, шундай содир бўлган эмас; гарчи айрим эпизодлар, жумладан, касалхонадаги эпизодни, яъни ҳикоя қаҳрамонини унинг эри кўрмоқчи бўлиб келганида докторхона ходимлари ҳайдаб юборишганини эслаб қолган бўлсам ҳам, ҳақиқий фактлар тикиладиган каштага таг бўлган, холос. Хуллас, мен ҳикоя қилган воқеа аслига жуда оз даражада ўхшайди. Ҳикоя «Ер юзи» журналида босилиб чиқди. Шундан кейнн кўп ўтмай прокуратурадан чақирув қоғози олдим.

Прокурор мени совуқ қарши олди, ҳикояни ёзган мен эканлигимга ишонгач, бошимга таъна-дашном ёғдира кетди.

— Ёзувчилар ҳаммаси қўрқоқ бўлади!..— деди.

Прокурор мен тасвирлаган фактларни текширибди.

Буни қарангки, ҳикоядаги фактлар тўғри, лекин номлар уйдирма бўлиб чиқибди. Қўқонда бунақа одамлар топилмабди. Ишни текшириб, жиноятчини жазолаш мумкин бўлсин учун мен одамларни ўз номлари билан аташга журъат қилолмаган эмишман. Прокурорга гап уқтиролмадим.

Бу ҳодисадан ўз вақтида «Сароб» романида фойдаланган эдим.

Эҳтимол, бу ҳодиса унчалик ҳам тасодифий эмасдир.

Меи ҳаммаси бўлиб саксонга яқин ҳикоя ёзганман, лекин 1957 йилда чиққан танланган асарларим тўпламига шулардан фақат 26 тасини киргизишни лойиқ кўрдим, холос. Тўпламга кирмаган ҳикояларимнинг бир қисми ёзувчилик фаолиятимнинг дастлабки даврида ёзилган, уста кўрмаган шогирднинг машқлари, бир қисми ўзимга боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра бўш, жуда бўш чиққан бўлди. «Бошсиз одам» бундан мустасно. Чунки ҳикояда мен образ яратишга интилганман ва бунга маълум даражада эришганман. Шунинг учун дастлабки ҳикояларимдан тўпламга шуни киргиздим.

1936 йилда мен довон ошдим.

Бу йил менинг учун Чехов билан танишиш йили бўлди. Бунгача Чеховни бировлардан эшитган, «Мужиклар»дан бошқа ҳеч нарсасини ўқимаган, уни ҳам рус тили ўқитувчисининг ёрдами билан ўқиган эдим. 1936 йилда Москвадан Чеховнинг 22 томлик асарлар тўпламини олиб келдим, олиб келдиму, мукка тушиб ўқишга киришдим. Чехов менга ашё ва ҳодисаларга қараб, уларни қандай кўришни ўргатди. Илгари гўё оламга хира кўзойнак орқали қараган эканман. Эндиликда бу кўзойнак тиниқ, беғубор бўлди-ю, ҳаётни равшан, ҳамма нарсани ўз рангида, илгари чаплашиб ётган икир-чикирни аниқ кўра бошладим. Ҳаёт ҳодисалари, одам характерининг замиридаги маънони пайқайдиган бўлдим. Воқелик мураккаб бўлиб, ёзувчи уни таркибларга ажратиши, яъни таҳлил қилиши, шундан кейингина қоғозда қайта тиклаши кераклигини англадим. Шундай қилинганда воқеликда кўзга жуда муҳим бўлиб кўринган кўп нарсалар қоғозга тушганда ортиқча бўлиб қолиши мумкин.

«Ўғри» деган ҳикоям 1936 йилда, худди Чехов асарларини шимириб юрган вақтларимда ёзилган. Ҳикоя болалигимда кўрган ва туйганларимга бағишланган. Аммо бу ҳикояни ёзишда «Анор»даги Бабар, «Бемор»даги она хизматини ўтаган одамни кўрган, шунга ўхшаш бирон воқеанинг шоҳиди бўлган эмасман. Хотирам ва қўйин дафтарим ёрдам берган бўлса бордир, лекин бу картинани мен тасаввур қилганман, ўйлаб чиқмаганман. Аммо ҳамма гап шундаки, хотирам ёки қўйин дафтарим бу ерда менга худди шу деталларни эслатди. Шу деталлардан характер униб чиқди. Прозада деталларнинг аҳамияти ва имконияти тўғрисида Чеховнинг менга берган сабоқларидан бири ҳам шу эди.

Кунлардан бир куни ён дафтаримга халқнинг ҳазил-мутойибалардан «Йўқолмасдан илгари бормиди», деган иборани ёзиб қўйган эдим. Беғараз ҳазил тарзида айтиладиган бу иборани амин ҳўкизи йўқолиб арзга келган мўйсафид деҳқонга айтганда, ҳеч кутилмаган даражада ўткир ва чуқур маъно касб этди, менинг ихтиёримдан ташқари ижтимоий кучга эга бўлди, айни, чоқда шахс характерини очиб юборди.

Бу ҳикояни мен бошдан-оёқ деталлар, характерли савол-жавоб асосига қурдим. Бир вақт қарасам аслида йўқ кекса деҳқон ҳам, уни калака қилувчи амалдор ҳам воқеликдан кўчириб ёзган илгариги қаҳрамонларимга қараганда жонлироқ чиқибди. Буни кўриб ҳайрон бўлдим ва суюниб кетдим.

Бу ҳол менга янги йўлларни кўрсатиб берди, чунончи, маълум даражада ҳозирги давр ижтимоий буюртмасига биноан «Большевиклар» ҳикоясини ёзишга журъат этдим.

Лекин Чехов таъсирининг ўзига хос хавфли томони ҳам бор.

Бу ажойиб санъаткор шундай бадиий кашфиётлар қилганки, адабиёт соҳасида ишловчи киши буларни ҳисобга олмаслиги мумкин эмас. Бироқ кўпинча буларни унинг индивидуал услубий ютуқларидан учратиш мушкул, бунинг устига Чехов образлари шунчалик жўн, ишонарли, унинг кузатишлари шунчалик пухтаки, кишини маҳлиё қилиб қўяди, уларни турмушда ўз кўзинг билан кўргандай бўлаверасан.

1938 йилда ёзилган «Миллатчилар» номли ҳикоямда оригинал йўл топдим деб ўйлаб эдим. Икки киши — бири жариданинг ношири, иккинчиси шоири — кулишиб, чақчақлашиб борар эди, баногоҳ каттакон темир дарвоза остида чўзилиб ётган хирсдай ит бошини кўтариб икковига ириллайди. Иккови итдан зўрға қочиб қутулади-ю, унинг эгаси бойга ҳар қайсиси ўзининг яқинроқ эканини ит воситасида исботламоқчи бўлади.

Асар босилиб чиққандан кейингина бу ит Чеховнинг ити эканини пайқадим. («Буқалумун» ҳикоясини эсланг.)

Бундай ҳол рус, инглиз, чех ва дунёдаги бошқа тилларда ёзган ёзувчиларда ҳам бўлган-ку, деб ўзимга тасалли бердим.

Менинг ёшимда киши бир гапга тушиб кетгандан кейин тўхтатиш қийин. Яна кўп нарсаларни эслашим мумкин, лекин шунинг ўзи кифоядир.

Мен асарларимни қайта-қайта ўйлаганман. Баъзиларини икки-уч марта қайта бичиб-тикканман, ҳар сафар йўл қўйилган хатоларнинг ипидан-игнасигача текшириб кўрганман. Шундай бўлса ҳам ҳозир биров мендан ёзувчиликда сенга нима халал берган ва нима кўмаклашган, яъни қандоқ ёзиш керак ва қандай ёзмаслик керак, деб сўраса жавоб беришга қийналаман, бунга жавобан юқорида айтганларимни қайтаришдан бошқа сўзим йўқ: китоб ёзишда биз излаган, ёзишимизга сабабчи бўлган бадиий ҳақиқатни ҳаётнинг ўзидан қидириш керак, лекин уни тайёр ҳолда учратолмаймиз. Мен турли жанрларда асарлар ёздим. Ҳикоялардан ташқари романлар, повестлар, пьесалар яратдим, қулоғингизга айтай, ёшлигимда шеър ҳам машқ қилганман. Бундан чиқарган хулосам шу бўлдики, жанрни биз эмас, бизни жанр танлар экан. Аниқроқ қилиб айтганда, жанр тасаввуримизни эгаллаб олган ҳаёт материалига боғлиқдир. Лекин иккинчи томондан ҳар бир жанр ўз хусусиятларига, узоқ йиллар давомида жаҳондаги адабиётлар ва ўтиб кетган адиблар тўплаган махсус усулларга эга бўлади. Буни эътиборга олмаслик бугунги кунда гугурт тургани ҳолда, чақмоқ чақиб ўт ёқиш билан баравар бўлар эди. Мен бу гапларни ёшларга қарата айтаётибман.

Таланти йўқ одам ёзувчи бўлолмайди.

Таланти бор одам ёзувчиликни камолга етган ёзувчиларнинг тажрибасидан ўрганиши, ўз хатоларини таҳлил қилиши, ёзган нарсаларини тобора мукаммаллаштиришга зўр бериши, ёзган нарсасини баъзан йиртиб ташлашга ҳам ўрганиши керак.

Биров «Яхши эпиграмма ёмон поэмадан афзалроқ» деган экан. Мен мутлақо аминманки, инсон қандай бўлиши керак, қандай бўлмаслиги лозим эканини, ёзувчи қалбининг чуқур жойларигача кўрсатадиган икки саҳифалик чинакам проза биз учун пала-партиш, лекин устароқ сўзлар билан ёзилган «силлиқ» асардан кўп даражада фойдалироқдир. Адабиёт ҳақида мен билган гапнинг жавҳари шу.

1965 йил

__________

[1] Оддий гапни айтганда, ҳақиқатда бўлиб ўтган воқеалардан бир неча бор худди шу йўл билан фойдаландим. «Минг бир жон» деган ҳикоямда тасвир этилган аёл билан таниш эдим. Мен уни касалхонада кўрган эдим. У машҳур ўзбек аёли Тўрахон аянинг қизи Жўрахон эди. Бу аёл ўн йил дард тортиб, охири вафот этган. Ҳикояда Жўрахон тузалиб кетади. Мен ҳикояда, эҳтимол, фактга хилоф иш қилгандирман, аммо адолат юзасидан тўғри иш тутдим: ҳикояда бу аёл мислсиз мардлиги, ҳаётга муҳаббати, азоб-уқубатга бардошига яраша «мукофот» олди, холос.