Ўзингга яқин ва кадрдон одам ҳақида бирон гап айтиш шунчалар қийин бўлишини билмас эканман. Ҳар куни кўришадиган, неча марталаб гаплашадиган дўстингнинг фазилатлари сенга жуда оддий бир нарса бўлиб қоларкан. У сахийми, бахилми, бағри кенгми, феъли торми, дўстига вафодорми, бировнинг қайғусига қайғудошми, негадир эътибор бермас экансан. Бу ҳаммага хос одат-да, деб қўяқоларкансан.

Истеъдодли, аллақачон халқ меҳрига сазовор бўлган ёзувчи Ўткир Ҳошимов тўғрисида бир нима ёзай, деб шунча уринаман, қани бирон сатр ёзолсам.

Бир донишманд агар азамат чинорни бўй-басти билан кўра-ман, десанг сал наридан туриб қара, агар ёнидан қарасанг, унинг фақат бир бўлагини кўрасан, узоқдан қарасанг бутун салобати билан кўрасан, деган экан. Бу жуда доно гап. Рассом ҳам яратаётган асарини неча марталаб, орқага бир-икки қадам чекиниб кузатади.

Мен ҳам Ўткирни сал наридан туриб кўрмоқчи бўлдим… Ана шундан кейин мўъжизага ўхшаган бир ҳолатни сездим. Мен унчалик писанд қилмаган, баъзан назаримга илмаган ёзувчи бола кўз олдимда юксалиб, чинакам санъаткорга айланди.

Энди мен уни бор бўйи билан, жами фазилатлари билан, ўзбек адабиёти ривожига, мустақил жумҳуриятимизнинг камолига қўшаётган муносиб ҳиссаси билан аниқ кўра бошладим.

Ўткир қандай китоблар ёзгани тўғрисида гапириб ўтириш ортиқча. Улар ўзбек ва қардош халқлар мулкига айланиб кетган. Шундоқ бўлса ҳам бу истеъдодли адибнинг асарларини тилга олмаслик инсофдан бўлмас. «Баҳор қайтмайди», «Қалбингга қулоқ сол», «Нур борки, соя бор», «Дунёнинг ишлари», «Икки эшик ораси», «Тушда кечган умрлар», «Икки карра икки — беш» каби қисса ва романлари, юздан ортиқ дилбар ҳикоялари, комедия ва фожиалари халқ орасида жуда машҳур бўлиб кетган.

Тоталитар тузумнинг оқоваси бижғиб, оқиб турган бир пайтда «Ўзбек иши», «Давлат сири», «Дўстлик ҳурматдан бошланади» каби ўнлаб мақолаларни ёзиш учун катта жасорат керак эди. Ўткир ҳар қандай зарбадан, ҳужумлардан қўрқмай, баъзан, ҳатто ҳаётини хавф остида қолдириб, халқ дилида туғён уриб турган гапларни очиқ-ошкора айта олди.

Москва матбуоти тарқатаётган туҳмат ва ҳақоратлардан сабр косаси тошган Ўткир Ҳошимов собиқ Компартиянинг XXVIII съезди минбаридан туриб баралла овоз билан уларни фош қилди.

«Ўзбек иши» деган гапни ким ўйлаб топди? Нима учун «арман иши», «молдаван иши» эмасда, айнан «ўзбек иши»? Ўзбек нима ёмонлик қилди? Қўшиб ёзишлар бошқа жойда йўқми? «Ўзбек иши» туфайли армиядаги қанчадан қанча йигитларимиз нобуд бўляпти. Темир тобутлар фақат Афғонистоидан эмас, Совет Иттифоқининг турли чеккаларидан ҳам келиб турипти. Бизнинг фарзандларимизга «босмачи», «қўшиб ёзувчи», «порахўр» деб қарашяпти ва очиқдан-очиқ ўлдиришяпти. «Ўзбек иши» деган ҳақоратли гапни ўйлаб топганлар ҳали тарих олдида жавоб берадилар».

Қаршисида олтин погонли генераллар, маршаллар шоп-шалопи билан тикилиб турган бир пайтда, уларнинг кўзига қараб туриб, шу гапларни айтиш учун ҳеч енгиб бўлмас ирода, жасорат керак эди. Ўткир бу обрўли шахслар олдида эсанкирамади, чўчимади, халқ дардини бор овози билан айта олди.

Она халқининг дардига ҳамдард, қувончига шерик бўла оладиган, ҳар қандай мушкул шароитда ҳам уни ҳимоя қила оладиган ижодкоргина меҳрга, иззат-ҳурматга сазовор бўлади.

«Шарқ юлдузи» жумҳуриятимизда нашр қилинадиган адабий-бадиий, ижтимоий-сиёсий журналлар ичида энг машҳур — оммавий журналдир. Ўткир шу журналнинг бош муҳаррири сифатида актив фаолият кўрсатди.

Улуғ бобомиз Амир Темур шахсига тошлар отилаётган бир пайтда Ўткир у ҳақда қатор мақолалар эълон қила бошлади. Ҳужумлардан, дўқ-пўписалардан чўчимаган бош муҳаррир буюк саркарда фаолиятини изчил ёритишда давом этди. Бир вақтлар бадном қилинган «Темур тузуклари», «Зафарнома» «Кеча ва кундуз» асарлари шу журналда эълон қилинди. Журналда Қуръони каримнинг ўзбекча таржимаси осонликча босилгани йўқ. Бу савобли ишга шахсан Юртбошимизнинг ўзи раҳнамолик қилгани ва журнал таҳририяти саъй-ҳаракати билан Аллоҳ Каломи икки йилдан ортиқ вақт ичида нашр этилгани жиддий воқеа бўлди.

Ундан олдинроқ эса Ўзбекистон телевидениесида ташкил этилган «Баҳс» кўрсатувини Ўткир Ҳошимов қарийб ўн йил бошқарди. «Баҳс»да ҳаётимиздаги ижтимоий мавзулардан ташқари, оила ва муҳаббат масалалари кенг ва қамровли ёритилди. Ҳаммани қизиқтирган масалалар унда дадил ва ҳозиржавоблик билан айтилди. Бу ерда ҳам Ўткир Ҳошимов кимгадир ёқмаслиги мумкин, деган андишага бормай, миллионлаб телетомошабинлар дилидан тилига чиқолмай турган, чирсиллаган гапларни дадил айта олди.

Бу кўрсатувлар Ўткир Ҳошимовга катта обрў келтирди. Телеэкран олдида ўтирган миллионлаб киши уни адолат учун курашувчи, жасур ижодкор деб баҳоладилар.

Агар сиз унинг китобларини диққат билан ўқисангиз, ижоди халқ ҳаёти билан нақадар ҳамоҳанг эканига, саҳифалар қатидан нечалаб инсонлар тақдири бош кўтариб чиқишига гувоҳ бўласиз. Унинг ёзганлари афсона ҳам, эртак ҳам эмас. Соф ҳақиқат. Китобхон унда ё отаси, ё акаси ва ёки яқин бир кишиси билан учрашади. Уларнинг кураш ва меҳнатда ўтган тарихларига рўбарў келади.

Оламдан ном-нишонасиз ўтиб кетган, аммо шон-шараф билан яшаган кишилар кўз олдимизда пайдо бўлади. Уларнинг қувончларидан кўксимиз қалқиб-қалқиб кетади, ғаму андуҳларидан кўзларимиздан ёш тўкилади.

«Икки эшик ораси» романи қайта-қайта нашр қилинганига қарамай китоб дўконларида туриб қолмади. Талаш бўлиб кетди.

Романда уруш ва урушдан кейинги йиллардаги қишлоқ ҳаёти, урушнинг жами оғирликларини, маҳрумликларини азамат елкасида кўтарган, ўзи емай топганини жангчилар оғзига тутган, фидойи деҳқонлар жасорати мадҳ қилинган. Никоҳ кечасининг эртасига куёвини жангга жўнатиб келинлик либосини иш кийимига алмаштирган чиллали келинларнинг оғир, машаққатли меҳнатлари, ота ўрнига кетмон кўтариб далага чиққан норасида гўдаклар, ўғли ўрнига ер чопган букчайган чол-кампирлар кўз олдингизда пайдо бўлади. Сиз уларнинг овозини эшитасиз, саратон жазирамасида терлаган серажин юзларини кўрасиз.

Уларнинг қаддини тик ушлаб турган куч ғалабага ишонч эди. Уруш йўлларига нигорон кўз тиккан чол-кампирлар тонг отгунча: э, Худо, ўқлар тагида юрган болагинамни ўз паноҳингда асра, дея дуо қилардилар. Очлик, юпунлик, айрилиқлар, эрта хазон бўлган муҳаббат аламлари, жудолик, қарғиш, йиғи, ғазаб — ҳамма-ҳаммаси романда ниҳоятда ишонарли тасвирланган.

«Икки эшик ораси» романи ўзбек адабиёти хазинасидан ўз ўрнини топган асарлардан бири бўлиб қолди. Бу асар халқлар бошига кулфат солган иккинчи жаҳон уруши тўғрисида ёзилган аччиқ ва аламли йилномадир.

Ўткир Ҳошимов халқимизнинг фидойи, ростгўй ёзувчиси сифатида ҳамиша ўз мавзуи бўлиб келган халқ ҳаётини узлуксиз кузатади ва ундан айтиш ниҳоятда зарур бўлган нуқталарини қаламга олади.

Ватанимизнинг мустақилликка эришиши адиб ижоди учун янги имкониятлар берди. Шўро замонида ёзилмаган қонун бор эди. «Совет адабиёти ва драматургиясида комедия ёзиш мумкин, драма ёзиш мумкин, аммо трагедия ёзиш мумкин эмас. Чунки шўро ҳаётида фожиа йўқ!» Ҳолбуки фожиа ҳар қадамда бор эди. Саксонинчи йилларда марказдан келиб Ўзбекистонда қирғинбарот ўтказган Гдлян ва Иванов деган қаллоблар қилган хунрезликлар ҳам бориб турган фожиа эди. Ўткир Ҳошимовнинг «Қатағон» трагедияси «ўзбек иши» деган бўҳтон ва унинг қурбонлари ҳақидаги шиддатли асар бўлди. Трагедия бугунги ёш авлодни ота-боболаринг бошига тушган кечаги фожиалардан огоҳ бўлинг, истиқлолнинг қадрига етинглар, деб огоҳ қилаётган хитобга ўхшайди.

Истиқлол йилларида ёзилган «Тушда кечган умрлар» романи эса етмиш йил давом этган адолатсизликларни, топталган қисматларни рўйирост, бадиий теран акс эттирган асардир.

Пишиб етилган анорни кафтингизга қўйиб, яхшилаб тикилганмисиз? Доналари пўстини туртиб туради. Сал вақт ўтса, шу қалин пўстлар ички турткиларга дош беролмай, ёрилади.

Ўткирнинг ихчамгина «Тушда кечган умрлар» романида ҳам воқеалар шунчалик зички, муқовасини ёриб юбораман, деб турганга ўхшайди.

Романнинг анчагина бобларида афғон уруши тасвирланади. Адиб бу адолатсиз урушнинг бутун фожиасини, ғайриинсонийлигини рўйирост тасвирлайди. Мина портлаганда қўли бир томонга, боши бир томонга учиб кетган йигитнинг жон таслим қилиши, юртини соғинган аскарнинг нуқул ўлимни туш кўриши, ҳимоясиз афғон қишлоқларининг кули кўкка соврилиши манзаралари ўқувчи қалбини ларзага солади.

Роман қаҳрамонларидан бири Рустам ўз «интернационал» бурчини ўтаётганидан мамнун эди. Бироқ у бу қонли манзаралар қаршисида ўйга толади. Бу уруш халқларга фақат кулфат олиб келиши мумкинлигини тушуниб қолади. Бироқ… у ўз жонини сақлаш учун қон тўкиши шарт. Акс ҳолда унинг ўзи қурбон бўлади. У бегуноҳ афғон аёлини отиб қўйганда қанчалар гуноҳга ботганини англайди. Изтироб, алам оташида ёнади. Унинг фожиаси бу билан тугамайди. Оғир яраланиб уйига қайтганда яна бир даҳшатли фожиа устидан чиқади. Бир умр меҳнатдан боши чиқмаган, партия қаерга ташласа ўша ерни меҳр билан гуллатган, қўша-қўша орденлар олган отасини «қўшиб ёзувчи» сифатида қамашганини эшитиб, ҳайрону лол бўлиб қолади. Дунё кўзига қоронғу бўлиб кетади. Рустамнинг адолат қидириб, елиб-югуришлари беҳуда кетади. Ҳеч ким унинг арз-додига эътибор қилмайди. Қайтага «Зўравонлигингни афғонга бориб қил, бу ерда кетмайди», деб эрмак қиладилар. У икки йил йўлига интизор кўз тиккан севгилиси Шаҳнозага уйланганида бутун ҳаёти фожиага айланганини билади. У афғондан «яроқсиз» эр бўлиб қайтганини сезади. Рустам севган қизини бахтли қилишдан мосуво бўлган. Йигит киши учун бундан ортиқ фожиа бўлиши мумкинми?

Отасини туҳматлардан қутқаришга ожиз, севгилисини бахтли қилишдан ожиз Рустам ўз жонига қасд қилишдан бошқа илож тополмайди.

Ёзувчи фожиаларнинг илдизлари чуқур, ҳамма гап мустабид тузумнинг моҳиятида эканини очиб ташлайди. Романдаги комиссар образи орқали сўнгги эллик йил ичида юз берган золимликлар намоён бўлади. Коллективлаштириш йилларидаги сургунлар, 37 ва 50-йиллардаги қатағонлар, афғон уруши, па ниҳоят «ўзбек иши» деган жирканч туҳмат, биз сиғинган тузум адолатсизлик ва зулм пойдевори устига қурилгани ва нураб, ер билан яксон бўлиш арафасида охирги нафасини олаётгани жуда ишонарли тасвирланганига иқрор бўламиз.

Комиссар ҳам ўзи суянган тузум билан баробар нураб бораяпти. Роман охирида ғалати бир эпизод бор. Комиссар фаррош Қурбоной билан шунчаки гаплашиб қолади. Бу аёлнинг бошига ёғилган кулфатларга шу одам сабабчи. Бир вақтлар эшон деб бобосини, халқ душмани, деб дадасини қаматган. Онасини зўрлаган. Онаси номусга чидолмай, ўзини осган. Қурбонойнинг бу мараз кимсани кўрарга кўзи йўқ.

Улар орасида шундай суҳбат бўлиб ўтади:

«— Ўзингиз тузукмисиз? — деди Қурбоной бошқа гап тополмай.

— Менми? — Комиссар кулди. — Хэх-хэх-хэх! Қачон ўласан, демоқчимисан? Овора бўласан! Мен ўлмайман. Хэх!..»

Назаримда бу гап тагида жуда катта маъно яшириниб ётибди. Ёзувчи бизни огоҳ қиляпти. Етмиш йиллик умримиз-ку қўрқинчли туш каби ўтди. Зулм ва мустабидликка асосланган тузумнинг комиссарлари ҳали осонликча жон таслим қилмайди, ўғри мушукдек пайт пойлаб ётади, ҳушёр бўлайлик, Ватан мустақиллигини нияти бузуқ, ёмон кўзлардан асрайлик, демоқчи.

Ўқувчи бу асарни қоқинмасдан, туртинмасдан, диққати сусаймасдан ўқиб чиқади. Бир неча саҳифа ўқиганингиздан кейин кўнглингизга қандайдир мунгли куй кириб қолганини, бу куй то охирги саҳифаларгача сизни таъқиб қилаётганини сезмайсиз. Асар қаҳрамонлари тирик инсонлардек кўз олдингиздан ўтади. Овозларини ҳам эшитаётгандек бўласиз. Бирига муҳаббат қўясиз, биридан нафратланасиз.

Бундай асарлар китоб жавонида ётиб қолмайди. Жуда тез қўлма-қўл бўлиб кетади. «Тушда кечган умрлар» романи 75 минг нусхада босилиб, жуда тез тарқаб кетгани ҳам бу гапимни тасдиқлайди.

Ўткир — сўз санъаткори. Юқорида тилга олганимиз романларида халқ тили шунчалар равон, шунчалар ифодалики, ҳар бир сатри шеърдай равон оқади.

Ўткирнинг атиги учта асарини тилга олдим, холос. Телевидение орқали неча марталаб намойиш қилинган, миллионлаб томошабинларга манзур бўлган «Баҳор қайтмайди», «Нур борки, соя бор», «Инсон садоқати» каби асарлари, ўнлаб дилбар ҳикоялари томошабин ва китобхонлар меҳрини қозонган.

Айниқса, «Дунёнинг ишлари» асарини қисса эмас, достон деб аташни истардим. У қўшиқдай ўқилади. Уни ўқиб туриб, ўз оналаримизни ўйлаб кетамиз. Шу мушфиқ, шу жафокаш оналаримиз олдидаги бир умр узиб бўлмас қарзларимизнинг ақалли биттасини уза олдикми, деган бир андиша, бир савол кўз олдимизда кўндаланг туриб олади. Қисса бизни инсофга, инсонни қадрлашга, ҳурмат қилишга чақиради.

Ўткир фақат талантли ёзувчигина эмас, ажойиб дилбар инсон ҳамдир.

Мен у билан жумҳуриятимизнинг ҳамма вилоятларини, туманларини неча марталаб айланиб чиққанман. Қаерга бормайлик, уни одамлар ўраб олади, китобларидан олган таассуротларини тўлиб-тошиб гапириб берадилар ва албатта у билан дўст-қадрдон бўлиб қоладилар. Унинг суҳбатига орзуманд бўлганлар доираси борган сари кенгайиб бораверади. Эсдалик учун суратга тушиш ниятида фоточини чақириб келадилар. Айниқса, ёш китобхонларнинг шундоқ машҳур ёзувчи билан суҳбатлашганларидан кўзлари яшнаб кетади.

Ҳар галги сафаримизда дўстларимиз қаторига дўст қўшилади. Улар Тошкентга келиб унинг уйида меҳмон бўладилар. Ўз юртларидаги янгиликлардан гапириб берадилар. Ва шу билан бирга ёзувчининг янги эълон қилинган асарларидан олган таассуротларини ҳам тўлиб-тошиб айтиб берадилар.

Бир йили Ўткир шоир Эркин Воҳидов билан Қашқадарё вилояти туманларида китобхонлар билан учрашувга боради. Шундай учрашувлардан бири Мироқида бўлади. Қўллари меҳнатда қадоқ бўлиб кетган бир колхозчи аёл ўрнидан туриб, йиғлаб-йиғлаб шундай дейди:

— Ҳозир Худодан ваҳий келсаю, «сенинг пешанангда яна йигирма йил яшаш бор, мабодо умрингнинг қолган қисмини бировга беришга тайёрмисан», деса ўша йигирма йил умримни шу укаларимга бўлиб беришга тайёрман, деб жавоб қилардим.

Ўша аёлнинг қўлида муқовалари қийшайиб, саҳифалари сарғайиб кетган «Дунёнинг ишлари» қиссаси бор эди. Афтидан у қиссани шу бугун ўқиб тугатган. Сўнгги саҳифаларни ўқигану йиғинга келган.

…Қува туманида китобхонлар билан учрашув бўлганди. Ўшанда Мушаррафхон деган қора кийинган бир аёл ўрнидан туриб Ўткирнинг олдига келди.

— Болам, мен ҳу анаву мактабда фаррошман. Гўдаклар ивирситган синфларни ювиб, тозалайман. Сенинг онанг Пошша опа ҳам фаррош бўлган эканлар, илоё жойлари жаннатда бўлсин. Буни мен мактаб кутубхонасидан олган манаву китобни ўқиб билдим. — У қўлида ушлаб турган «Дунёнинг ишлари» китобини кўрсатди. — Инсоннинг боши тошдан бўлар экан, бир ўғлим афғон урушида нобуд бўлди, чидадим, чидамай иложим қанча. Кел болам, ўғлим ўрнига ўғил бўл. Ёзувчи ўғлим бор, деб юпаниб юрай…

У шундай деб нимчасининг қўйнидан марғилоннусха дўппи олиб, кўзида ёш билан, илоё бошинг омон бўлсин, деб Ўткирга кийдирди.

Бир неча йил аввал Фарғона водийси туманларида китобхонлар билан учрашувлар бўлди. «Ўзбекистон» туманининг маркази Яйпандаги учрашувда «Ғаниобод» давлат хўжалигининг пилла бригадаси бошлиғи Жаъфарали Пайғамов деган йигит ҳам сўзга чиқиб Ўткирнинг асарларини севиб ўқишини, китобларининг ҳаммасини авайлаб сақлашини айтди.

У бир адабиёт мухлиси сифатида Ўткир учун режадан ташқари яна бир қути пилла қурти боқишга жамоа олдида сўз берди. Орадан икки ой ўтиб Жаъфаралидан Ўткирга бир хат келди. Конвертда хат билан Ўткир номидан Тинчлик жамғармасига пул ўтказгани тўғрисида почта квитанциясини ҳам юборган эди.

Мен Ўткир Ҳошимовни жасоратли, қўрқмас, ҳақиқатни ҳар қандай шароитда ҳам айта оладиган ёзувчи деб атадим. Бу таъбиримни иккиланмай ҳар ерда дадил айта оламан.

Бор бўйини кўрмоқ учун сал орқага чекиниб туриб Ўткирга қарадим. Шунда неча йиллар бирга ижод қилган, бирга сафарларда юрган қадрдонимни бўй-басти билан, ўзини ардоқлаган халқига қилган хизматлари билан аниқ кўрдим. Олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ, деганларидек шу пайтгача менга оддий ёзувчи бўлиб кўринган бу ижодкор тўғрисида шунча гап биларканман, билганларим шунчалар кўп эканки, сизга фақат бир шингилнигина гапириб бердим, холос.

Халқ ёзувчиси, Давлат мукофоти совриндори, «Буюк хизматлари учун» ордени соҳиби Ўткир Ҳошимов қўлидаги кичкинагина, аммо тоғларни қўпоришга қодир қалами билан она халқига, мустақил юртимиз хизматига доим шайдир.

2000 йил.