Қизил хона. Жозибали китоб жавони. Инглиз ёзувчиси Шарлотта Бронтенинг «Жейн Эйр» романи. Жавон мени ўзига доим тортиб туради. Унга қараб юрмоққа чоғлансам, девордаги «Дуэл» деб номланган суврат ҳамиша мени тўхтатиб қолади. У жавондан кучли.
…Қор. У қанчалик оппоқ бўлмасин дарахтларнинг куйиб, қора куюк бўлган шох- ларини ёполмаган. Шохлар йиртилган енг ичидан чиққан, дарё билан осмонга кўтарилган чандиқли қўллардай… Чанада ётгани ярадор, ярадор этилган жон. Кетаётган қотил. Негадир икки кўзи орқасида, негадир қордаги излари билинар-билинмас, уни ғолиблик эмас, қўрқув, ваҳима итариб кетаётгандай. Қорга сочилган қон совқотаётган чечаклар…
Бу «Дуэл» эмас, юрагимдаги Пушкиннинг илк суврати эди. Ўзим билан бирга бу суврат улғая бошлади. Йўқ, тирила бошлади.
Пушкин шоир.
Дантес фаранги.
Пушкин шеър ёзади.
Дантес ёза олмайди.
Дантес Пушкинни ёмон кўради. Ўзи шеър ёза олмагани учун бир куяди.
Пушкин бўла олмаганидан икки куяди.
Шу ҳасад унинг қонини бузади, ёвузга айлантиради. Шоирни дуэлга чақиради. Нақ қорнини кўзлаб, ўқ узади. Негадир гап Пушкиннинг қорнига бориб тақалса, кўнглим ғаш бўлади. Шоирни қорни борлиги менга ёқимсиз туюлади.
Ўша пайтда мен ҳали Гончаровани танимасдим. Пушкинни сева-сева улуғ муҳаббат ичида у билан ҳам танишиб олдим.
Хуллас, мен ўзимнинг Пушкинимни «Дуэл»да ўлим онида топдим. Бу ўлим ёлғиз уники эмас эди…
Сен тасаввур қил, дея ҳаяжон билан ҳаяжонимни яна кучайтирарди онам. – Унга ўқ отдилар. Йиқилди. Лекин юраги чиқиб кетмади. «Балли, азамат!» деди. Пичирлаб эмас, эҳтирос билан айтди. Шу туришда унда Африка уйғонган эди. Қасоскорлик шиддати жануб қуёши янгли ўтли эди. Совуқ эмас эди у. Онамнинг ётоғи. Унинг ўлим, фожиа ҳақидаги сўзларидан оппоқ пардаларга қора ранг сачрайди. Пардалар, уй, ҳатто, онамнинг овози қораяди. Пушкин дунёда мен таниган Биринчи шоир эди. Менинг шоиримни ўлдирдилар. Шу лаҳзалардан бошлаб гўдаклигим, болалигим, ёшлигим умр фаслларимга тинимсиз ўқлар отилди. Гўдаклигим ярадор, болалигим, ёшлигим ярадор.
Дунё мен учун иккига бўлинди. Энг улкан бўлаги Пушкин эди дунёнинг. Қолган бўлаги бошқалар. «Сен меникисан», деб шивирладим ўша Пушкинли дунёга. Юрагим зирқираб-зирқираб кетди. Кўзларимдан ёш тирқиради. Мен кичгинагина жоним билан ўз-ўзимникига айланиб бўлган бўлакни ҳимоя қилишга чоғландим.
…Уйимизда одамнинг кўргиси келадиган, кўрмаса юраги орзиқадиган учта картина бор эди:
«Исо пайғамбарнинг халқ олдидаги чиқиши».
«Татарлар».
«Дуэл».
«Татарлар» деразасиз уйда оқ устунлар орасида туриб, ўз йўлбошчиларини қатл қилишаяпти. «Дуэл»да ҳам ўлим манзараси. Шу икки картинага узоқ термулиб турсам, бошлар бирлашади, қўллар, оёқлар ҳам. Баҳайбат одамга айланади. У ўз жонига қасд қилаётганга, ўзига ўзи хиёнат этаётганга ўхшайди. Қотилларни девордан ҳайдаб тушириб, ҳаммасини ерда чўзилиб қолгунча қувлардим. Қора терга ботиб, ҳаллослаб яна картинага қарасам воажаб, ҳалигина чанада осмонга термулиб ётган беҳуш Пушкин ё дорда солланган татар йўлбошчи ёнида яна бошдан-оёқ қоп-қора кийинган қотиллар ғимирлаб юришарди…

* * *

…Пушкин чинакам ҳабаш эди. Икки чеккасидаги бакенбарднинг ўзиёқ унинг ҳабаш эканлигини минг карра исботлаб турарди. (Чунки бу бакенбард дегани ё генералда ё ҳабашда бўлади, вассалом). Сочлари жип-жингалак. Лаблари қалин. Қора кўзларида баъзан кўкиш учқунлар сочиб қолади. Ҳабаш нима бўлгандаям ҳабаш-да. Шундай деб баъзан юрагимда баҳайбат бир ширин азобга айланган севгимга сув сепиб, совутмоқчи бўлардим. Аммо қаерга борсам у йўлимдан чиқарди. Онам бизни кўпинча Александров растасида сайр қилдирарди. Бу ерда суви қуриб қолган фавворалар қотиб туришарди. Қизиқ, уларга қараб қачонлардир камалакдан белбоғ боғлаб осмонга отилган фаввораларни эмас, Пушкинни ўйлайверардим. У ҳақидаги хотирам ёлғиз ўзимники эканига унчалик ишонмасдим. Бу олов бобомдан отамга, отамдан менга мерос ўтгандай, ҳеч қачон занжирсимон хотиранинг бирон ҳалқаси бир жойда узилиб қолмагандек туюларди.
Ёдимнинг тўлқинсимон алангаси аро Пушкин ҳамиша энг баландга қалқиб, сузиб чиқаверарди. Қўлида бош кийимини ушлаб, хиёл эгилган куйи хаёлчан турарди доим.
Хотирамдаги шоирга қанчалик бино қўйган бўлсам Пушкин ҳайкалига ҳам шу қадар бино қўярдим. Қор, ёмғирлар остида бир хилда мағрур, боши тик туришига қараб: «Баттар бўлларинг, у тураверади! Ёмғир қамчиласа нима? Қор бўронини юборса нима?» дердим. Ўз овозимдан роҳатланардим. Россиянинг оқликларини елкасида кўтариб турган қора Африка, дердим баъзан.
Ася икковимизга шу жойда югуриш сайримизнинг энг кўнгилли лаҳзалари эди. Ким Пушкинга биринчи бўлиб етиб келади? Биз биринчи бўлиб Пушкин ҳайкалига қўл теккизиш учун ҳаллослаб чопардик. Ва биринчи бўлганимиз кун бўйи шу бахтдан маст юрардик. Ғолибга етар одам бўлмасди.
Мен Пушкин ҳайкалига доим қулочимни ёзганимча борардим. Уни қучиб айланаверардим. Бошим мутлақо айланмасди, кўзим сира тинмасдим. Гоҳ унга кўзимни қисардим, шўхчан хохолардим. Бир оёқда ҳаккалардим. Йиқилиб тушмасликка жон-жаҳдим билан эринардим.
Ўша пайтда, Москвада, чинни қўғирчоқлар, ҳайкалчаларимни Пушкиннинг қадрдон оёқлари остига тизиб чиқардим. Бир марта бўлса-да, миттигина ўйинчоқларимни оёқлар атрофига юргизардим. Мен Пушкин кичраймайди деб ўйлардим. Тобора улканлашиб, баландлаб борардим. Мен унинг оёқ остига қарамаслигидан, эгилмаслиги, ҳамиша тиклигидан юз чандон, минг чандон суюниб ирғишлардим.
Мен Пушкин ҳайкалига қараб, оқ ва қора ранглар барча рангларнинг султонини эканини ҳис этдим. Зариф, нафис оқ ранг. Улкан, кучли қора ранг. Мен қорани танладим, қорани севдим. Чунки унда ҳаёт ва ҳақиқат бор эди. Пушкин ҳайкали сирли дунё, мен унинг ўқувчиси эдим. Бошидан оёғигача мум ҳайкалчаларни қаторлаштириб қўйсам, нечта ҳайкалча керак бўларкин? Миямда шундай савол келган заҳоти: «Қанча бўлсаям, етмайди», дея қатъий жавоб қайтарардим.
Ўйинчоқларимнинг эгаси – мен, менинг эгам эса – Пушкин, деган хаёлимдан заррача хижолат тортмасдим. Аксинча, бу тасаввур ўзимга беҳад ёқимли эди. Айниқса, ўзимнинг жонсиз эмас, тирик, ўйинчоқ эмас чинакам одам эканлигимдан ғурурланардим.
Шу жиҳатдан ўзимни унга муносиб деб билардим. Ва унинг атрофида айланишга, уни хоҳлаганча қучишга, ҳаккалаб ўйнашга, иссиқ кафтларимда силаб-сийпалашга ҳаққим бор деб ҳисоблардим.
Мен шу ҳайкал атрофида улғайиб борардим. Минглаб, миллионлаб мум ҳайкалчалар қўшилганда ҳам биргина Пушкинга ета олмаслигини жуда тез фаҳмладим.
Пушкин ҳайкали роял каби қоп-қоралигини айтган эдим. Мен шу қора рангга термула-термула шу ранг яқинимга айланди. Шу рангга содиқ қолдим.
Москва кўчаларида бирор бир ҳабашга кўзим тушса, юрагим «жиз» этиб кетардим. Унда менинг Пушкинимдан нимадир борга ўхшарди. Уни севишга бурчлидай туюлардим. Пушкин ҳайкали Россиянинг даҳо шоирига эмас, инсонни инсондан айиришга, кимнидир кўтариб, кимнидир ерга уришга, дунёдаги барча нотенглик, айирмакашликларга қарши ўрнатилган исён ҳайкали бўлиб туюларди, менга.
Бу исён Пушкиндан ҳам аввалроқ бошланган эди асли. Ҳабаш ўғли Осип Абрамович Ганнибал билан Мария Алексеевна Пушкина никоҳланган кезда!
Йўқ! Ундан ҳам олдин. Буюк Пётр ҳабаш ўғли Иброҳимга меҳрли назар билан қараган чоғда. Бу қараш Пушкин муқаррар туғилади, деган башорат эди, аслида.
Пушкиннинг ҳайкалининг ҳар чизиғини китобдай ўқийвераман, ўқийвераман. Ҳайкал тош занжирлар билан ўралган. Ажиб, занжирланган шоир.
Уни ҳимоя қилишаяпти, деди кимдир киноя билан.
Тош эанжир, тош занжир… Тинглаб турсам, кишанлар шилдираши эштилади… Узоқ қараб турсам, Николайнинг қўлларига ҳам ўхшайди. Бу қўллар Пушкиннни қучоқламаган, қўйиб ҳам юбормаган. Дунёдаги барча чинакам эркни ёмон кўралиган шоҳлар каби… Пушкин эса занжирларга сиғмаётганга, улардан кўтарилиб бораётганга ўхшарди.

Узоқ замон халқ меҳрига бўлажакман мушарраф,
Чунки чорловим билан эзгу ҳислар тудирдим.
Шу ёвуз замонамда қўрқмай эркни мақтадим,
Хор-зорларга ачинмоққа чорладим.

Оғриқли, қувончли дунёни бойитган бу ҳайкални Опекушин яратганини биласизми? У ҳам эрксевар шоир қиёфасида ўз ботиний исёнларини сувратлантирдимикин? Тайёр бўлган ҳайкалига қараб: «Кечир, бу мен» – дея шивирламадимикин?

Осмон худосига етди ноласи,
Қалбига илоҳий бир қудрат отди.
Ҳабаш Иброҳимнинг ўрис боласи
Буюк Русияда тенгни уйғотди.

Ҳозирги гапимни эшитиб, албатта:«Олиб қоч-а…» дейсиз. Аммо бу гап шу қадар ростки!
Кунларнинг бирида бизникига Пушкин ҳайкали меҳмонга келди. Деворлари, шифтидан оқ совуқ ранг сочилиб, жунжиктириб турадиган хонада ирғишлаб ўйнаб юрардим. Эшик қўнғироғи жиринглади. Ҳеч кимга ўхшамаган бир жаноб бемалол кириб келди. Онам уни тавозе билан қаршилаб меҳмонхонага кузатиб келди.
Муся, ҳозир келган жанобга қарадингми?
Албатта-да, ойи.
Бу Пушкинни ўғли. Тинчгина ўтир, безорилик қилма. қайтиб чиқаётганда, яхшилаб танишиб ол…
Меҳмонхона эшигидан кўзимни узмасдан киприк қоқмай қараб ўтирибман. Юрагим «гурс-гурс» уради. Ниҳоят, чиқишди. Ойим, дадам, ўртада ўша жаноб. Ҳаяжонланганимдан нуқул ойимга қарайман. Ойим жанобга ишора қилди. Фақат кўксидаги юлдуз эсимда қолибди.
Хўш, Мусенка, Пушкиннинг ўғлини кўрдингми?
Кўрди, дейман хўрсиниб.
Қандай одам экан?
Юлдузи бор одам…
Дунё юлдузлиларга тўлиб кетган, қизалоғим. Дарахтнинг силкитсанг, юлдузли одамлар «тап-тап» ёғилаверади. Доим керак бўлмаган жойни кўрасан.
Мусенка, дея онамнинг гапини оҳиста кесади отам. –Сен тўрт ёшингда Пушкиннинг ўғлини кўрдинг. Бу ҳазилакам гап эмас. Ҳали невараларингга афсонага ўхшатиб, гапириб юрасан.
Мендай одам невара кўргунча бу гапни бировга айтмай чидаб туролармиди?
Ванянинг ёнига учдим.
Ванянг ким, дейсизми? Энагамизнинг невараси. У қалай ишлаб чиқарадиган заводда ишлайди. Якшанба кунлари бизникига келиб туради. У ёқимли ,саҳий инсон. Ҳар қанақа қувончни айтсанг тушунади. Менга ўзи ясаган кумуш каптарни совға қилган. Ваня уйимизга келиб ҳеч қачон ялпайиб ўтириб олмасди. Дарров бувисини ёнига кирарди, уйларни ҳам тозалаб кетаверарди.
Уни ётсирамасдик. Хонамизга бемалол кирар, бирга чақчақлашиб чой ичардик.
Ваня, бизникига ҳайкал Пушкиннинг ўғли келди!
Назаримда, унинг оғзи лош очилиши керак эди. Аммо у жўнгина оҳангда:
Ойимқиз, бир нарса дедингизми? деб сўради. Овозимни кўтариброқ айтганимни такрорлайман.
Сенга бу гапни етказишим шарт экан. Отам айтди, қўшиб қўяман хабаримни тоши оғирроқ бўлсин деб.
Отангиздан нимадир керак бўлган-да, бекорга келармиди…
Ванянинг гапи минғирлаш бўлиб эшитилди.
Ҳеч нарса сўраб келгани йўқ. Ваняни шарт кесди энага. Шунчаки меҳмон бўлиб келди. У ахир генерал-ку! –Энага қўлларини елкасига қўйиб погон қилиб кўрсатди. Бели бақувват одам. Тверь хиёбонидаги Пушкинни биласан-ку, ўшанинг ўғли.
Ҳа-а… Ванянинг овози кўтарилди. Нимадир тушунди,шекилли.
Соч-соқоли оқариб кетибди, қарибди, деди энага.
Мен бу суҳбатдан қаришнинг яхши эмаслигини ҳис этдим. Отам, онам, энагамнинг айтганлари қулоқ ёнидан ўтиб кетадиган гаплар эмаслигига, уларни хотирамда сақлаб қолишим шарт эканлигига фаҳмим етди.
…Мен ҳайкал Пушкинни ўғли ҳақида шу қадар кўп ўйладимки, бора-бора у менга шоирнинг ўзи бўлиб туюла бошлади. Яъни, оппоқ тонгда совуқдан жунжикиб турганимда уйимизга ҳайкал Пушкин меҳмон бўлиб келди!

* * *

Келинглар, яна ўша сирли китоб жавони бор қизил хонага қайтамиз. Мен билан бирга чопиб, чарчаб қолмадингизми? Ўзим билан туйғуларим, сўзларим, овозим ҳеч қачон оҳиста қадам ташламайди. Баъзан эҳтирослардан ўзим ҳам толиқиб кетаман. Эҳ, гап менда эмас-ку, сирли жавонда! Бу жавоннинг бор-йўқ сири таъқиқланган Пушкин! Яна ҳам тушунарлироқ айтсам «А.С.Пушкиннинг сайланма асарлари».
Мен таъқиқланган сайин унга қаттиқроқ ёпишаман. Бутун вужудим КАТТАКОН кўзга айланади. Бутун вужудим билан ўқийман Уни. Ҳарфдан ҳарфга сакраган сайин оловланаётган туйғуларим бўғзимга тиқилади, куйдиради. Жисми-жоним заррама-зарра Пушкинга ўта бошлайди, бармоқларим,қорачиғларим, овозим ана Муся, Марина йўқ. Пушкин, фақат Пушкин бор. Унда топган дунёи давлатимнинг биринчиси лўлилар. Қандай чиройли жаранглайди, лўлича исмлар Алэко, Земфира, Қария… Мен шоирнинг «Лўлилар» дунёсига киргунимга қадар қария деса кўз олдимга Таруса хилхонасида хизмат қиладиган Осип келарди. Акасини бодринг билан уриб ўлдирганидан кейин, қўли қуриб, ёғочга ўхшаб қолган экан.
Бобожоним Мейнни зинҳор-базинҳор қариялар қаторига қўшгим келмасди. Чунки:

Қария кўча-куйда тентираб юради.
Уни ҳеч ким севмайди.
У ҳаммага бегона.

Ҳа-я, мен лўлилар ҳақида гапираётгандим. Уларни сира кўрмаганидим. Фақат энагамдан эшитганим бор. Унинг айтишича, тиллога ўлгудай бир лўлига олтин суви юритилган зиракни тозаси, деб сотишибди. Лўлижон ҳақиқатни билгач, зиракни қулоғидан шунақа ғазаб билан тортибдики, бир парча гўштиям қўшилиб, юлинибди.
Ана томоша-ю мана томоша… Лўли ўзининг тилида роса чинқириб, зиракниям, қулоқнинг йиртиғиниям тепиб-тепиб хумордан чиқибди.
Лўлилар ўз йўлига. Мен асардан муҳаббат деган бу дунёдаги энг чиройли сўзни топдим.
Кўксингда ўт ёнса, юрагингнинг туб-тубида денгизсифат нимадир шовулласа…
Севги эканда шу!
Мен гўдаклигимдан, эҳтимол, туғилмасимдан олдинроқ шундай ҳиссиётлар аро яшай бошлаганман. Лекин унинг исми севги эканини «Лўлилар»дан ўргандим
Оҳ, Алэко Земфирани севди. Дунёда яна биров лўлилардай севолармикин? Мен эса Алэко, Земфира, Мариул, улар яшаган макон, улар юрган йўллар, босган бари-барини яхши кўриб қолдим.
Йўқ, айтолмадим.
Тўғримгача, кўзимгача, сочимнинг толаларигача яхши кўрдим, ўлгудай яхши кўрдим. Мен ана шу яхши кўриш ичида ўзимни танидим. Ўшанда билганларим, ўйлаганларимни яна кимгадир айтиб бергим келадиган бўлди. Тингловчи ҳам тезда топила қолди – Асянинг энагаси ва унинг чевар ўртоғи. Онам тез-тез театрга тушиб турарди. Ася ширингина бўлиб уйқуга кетганда, учовимиз чойхўрликка ўтирардик. Энаганинг ўртоғиям кунда-шундалардан эди-да.
Бизнинг Мусенканинг билмагани йўқ. – Энага мени тил учида «Муся, Мусенька»ларди. Аммо пайтини топиб ота-онамга етказадиган тил топса, мақтаб қўярди: Бўри билан қўзичоқни гапириб, манови мошиначи холангни оғзини бир очиб қўй. Ё ноғорачидан оласанми?
Ё, тангрим! Беш ёшимданоқ ёзуғимга кимларгадир «маънавий озуқа» бахш этиш ёзилибди. Мен бу қисматдан ҳеч қачон ғурурланмаган эмасман. Ҳозир… тўғриси, алдаб нима қиламан, ачинаман!
Мен суҳбатдошларимга бир зум тикилиб тураман. Аввал қизғонаман. Юрагимдаги «Лўлилар»ни тилимга чиқарсам, улар бировнинг мулкига айланиб қоладигандай рашким келади. Сўнг «Нима бўлса, бўлди» дейман ичим ёниб.
Лўлилар ҳақида гапиргим келяпти.
Лў-ли-лар? дея чўзиб сўрайди энага. Улар ҳақидаям эртак тўқишибдими? Вой, савил-ей, ўша исқиртларга эртак тушиб қолибди-да.
Улар таборда яшайдилар! дейман алам аралаш ғурур билан.
Таборлари борми? Саройи бор, дегандай гапирасиз-а, ойимқиз.
Ёшроқлари-ку, йўлдан ўтказишмайди. «Тахтингдан очайми, бахтингданми? Дарди бизнинг бахту тахтимиз эмас, ақча! Ёши ўтганларини-ку бурнига хода етмайди. Бошланг. Қуло-лари, қўллари ялтирайди. Бари ўғрилик, бойлардан ўмаришган.
Бу булар бошқача лўлилар! дейман. Лабларим титраб, кўзларим чарақлаб кетгани ўзимга сезилади.
Ўз эркига қўйсанг-чи! Гапирсин! дейди энаганинг ўртоғи Балки, ойимқизнинг лўлилари чиндан ҳам бошқачадир.
Менинг лўлиларим! Мен бу ҳадя учун мана шу лаб-даҳанини бўяган хотинни бошдан – оёғигача ўпишга тайёр эдим.
Зўр йигит бор экан,йўқ олдин бир чол ва унинг бир қизи бор, сўзларим ўзимникига ўхшамасди. Туфлаб ташлагим келди шу бечорагина «бор эди, бор эди»ларни! –Йўқ, шеър айтиб бераман!
…
Қандай яхши-я, қандай яхши! юзлари нурланиб кетди мошиначи аёлнинг.
А-айиқ, деди энага бепарвогина. Лўлиларнинг айиқ ўйнатиши рост. «Қани, Миша, ўйнаб бер», дейди. Маймоғи ликонлаб айланади. Фу, шуям ўйин бўпти-ю…
Э, гапнинг белига тепмай тур. Кейин нима бўлди, Мусенка? шоширади мошиначи.
Қизи келди… «Отажон, мен севган шунқорнинг оти Алэко деди!»
Ни-ма-а?
Алэко!
Шуям исм бўпти-ю, лўлига ит ҳам от, бит ҳам! Энагани қулочкашлаб туширгим келди. Минг, минг афсус, бизда муомаланинг бошқа усули қатъиян ман этилган.
Алэко! – тишларим ғижирлаб кетади.
Алека калека.
Алека эмас, Алэко!
Мен нима дедим?
Сен Алека дединг.
Ўртоғим ўзи шунақа демоқчи эди. Тили айланмасди-да. Ўрганмаган. – мошиначи бизни муросага келтиришга уринарди. –Жаҳлинг чиқмасин, Муся, айта қол, кейин нима бўлди?
Гўзал Земфира (лўли қизнинг исмини иложи борича аниқ, чиройли айтишга ҳаракат қиламан) отасига: «Энди Алэко биз билан бирга яшайди. Тангри уни менга саҳрода дуч этди. Чолга унинг саҳрода топилгани жуда ёқиб кетибди.
«…»
Мен ҳикоямга қўшиқни улаб юбораман. Энага ҳам менга қўшилиб куйлай бошлайди.
Улар доим йўлда эдилар. Ўрмонлар, дарё соҳилларида тўхташарди. Болалари йўлларда туғилди. Шу қадар бахтли эдиларки! Митти лўличоқларни (ча дегим келмади, улар ростдан қўзичоққа ўхшаш лўличоқ эдилар-да!) саватларга солиб юришарди.
Бўпти, бўпти, дерди энага бетоқатлик билан. – Чол ҳақида гапир!
Чолнинг хотини ёш, дилбар Мариул эди. Бора-бора чолдан унинг кўнгли қолди. Лочиндай бошқа бир лўли йигитни севди-да, шартта у билан кетиб қолди.
Лўлилар доим севиб, севиб яшашни хоҳлашади. Битта одамни ҳар доим севиш уларга зерикарли туюлади. Шунинг учун Земфира ҳам бошқа янги севиклиси билан қабристонга кетди. Бу пайтда Алэко хуррак отиб ухлаб ётарди. (Ичимда «баттар бўлсин» деб қўйдим). Уйғониб қараса, Земфираси йўқ. Қуюндай учди. Хотини билан ёш лўлини қабристондан топди. Лўлига пичоқ тортиб юборади. Земфиранинг юраги ёрилиб кетади. Уям…уям…ўлиб қолади.
Одамхўр, ярамас! Пичоқ билан сўйибди, дегин. Бу лўлиларни бари бир гўр. Чолга нима бўпти, чолга?
Бунча чол, чол, дейсиз? Земфира ўлди! –дейман йиғлагудай бўлиб. –Чолга балоям ургани йўқ. Кетди. Алэко эса… бит-та ўзи қолди.
Ажаб бўпти. Қотилнинг жазоси шу яккамохов бўлиб қолаверсин. Қишлоғимизданам биттаси чиққан. Хотинини биров билан тутиб олибди. Икковиниям ўша заҳотиёқ нариги дунёга равона этибди. Вася, Василий дейишарди баттолни. Э, бу дунёда қанақа ваҳшийликлар бўлмайди, дейсан?
Севги азоби ёмон… энага алланечук бошқача бўлиб қолади. Эҳтимол, уям кимнидир эслагандир, ахир, ёш бўлган-ку…

* * *

Мен Пушкинни севги боис қаттиқ севдим. У менга одам боласини гоҳ телба, гоҳ одил, гоҳ даҳо, гоҳ гадо қиладиган; гоҳ гулханга ўхшаб сачраб-сачраб ёндирадиган бир ҳиссиётнинг исмини топиб берди. Йўқ, ўзини кўрсатди. Бир куни уй ходимимиз бировнинг деразасидан неча кунлаб киролмай турган мушукчани уйга олиб келди. Мушукча бир бурчакка қунишиб, ҳар шарпага ётсираб қараб, уч кун яшади. Кейин тўсатдан ғойиб бўлиб қолди. Шу кетганича қайтмади.
Бу муҳаббат.
Ёки Августа Ивановнанинг «Мен Ригамга етиб олсам бас, сира-сира қайтмайман», дейиши ҳам муҳаббат.
Ноғорачи ўз ихтиёри билан урушга кетиб, қайтмади.
Буям муҳаббат.
Мен уларнинг ҳаммасини кўксида ўзим биладиган ўтни шундоққина кўриб турибман. Бўри билан қўзичоқ эса муҳаббатга кирмайди. Ойижоним такрор ва такрор улардан гап очиб, икковини муҳаббатга яқинлаштирмоқчи бўлади:
«Оппоққина, майингина қўзиоқ…» дейди ачиниш оҳанги билан.
Ростини айсам, мен аслида бўриларни яхши кўрардим. Аммо Криловнинг машҳур бўрисини яхши кўргим келмасди. У қўзичоқни еб қўйди! Оғизларидан қон оқизиб гўшт еган бўри билан менинг муҳаббатим мутлақо келиша олмасди.
Унга ялиниб ётган қўзичоқни ҳам севишни истамасдим. Ундан кўра, қирғоқдан битта тош олиб, тумшуғига солса, севиш мумкин…

* * *

Менинг севикли бўрим Исёнкор йўлбошчи эди. Агар ким қулликка нафрат билан қараса, эркни севса, мен қайси исёнкор ҳақида гапираётганимни сўзсиз тушунади.
Бу Пугачёв.
Мен Пушкин, Пугачёв ва ўзим ҳақимда кейинроқ гапириб бермоқчи эдим. Ахир, пугачёвли олам бу подпоручик Гринёвли оламдан ҳам бошқачароқ. У ертубан ётган ҳақорат, кўрлик дунёси аро ҳамиша тик тургувчи кучли бир баландлик. Уни эгилиб эмас, ҳамиша тикланиб кўрасан.
Мен исёнкор йўлбошчимни ҳамма севимли жонли, жонсиз нарса ва одамлардан кўра кўп, жуда кўп яхши кўрардим.
Мен сизга сирли жавонимда Пушкин яшайди, дегандим. Бу гапимга ишонинг. Аммо исёнкор йўлбошчи яшайди, десам кўпроқ ишонинг.
…Ота-онамдан ўғринча китоб ўқишларим сабаб бўлса керак, мен ҳовлидаги ўзимга тенгдош болалардан мутлақо бошқача сўзлардим.
Гапимни мақтанчоқликка йўймаслигингиз учун онам билан бўлган суҳбатларимнинг бирини айтиб берай:
Муся, қайси ўйинчоғингни яхши кўрасан? Немис қўғирчоғинг чиройлими ё французими?
Французи дурустроқ.
Нега?
Чунки унинг кўзлари тирик.
Нима-а?
Унинг кўзига қараб қўрқсаям бўлади, ваҳимаси бор!
Онам мени мутлақо тушунмади. Тўғрироғи, аввал қўрқиб кетди. Кейин қўл силтаб, қўя қолди. Мен ойимдан ҳафа бўлмадим. Чунки менинг айтаётганларим сўзлар эмас, ҳислар эди. Мени фақат Пушкин тушунади. Балки бошқа шоирлар ҳам англар. Бари-бир Пушкин жуда яхши тушунади. Чунки у Биринчи шоирим.

* * *

Мусиқа тинглаб юрагим ағдар-тўнтар бўлганда олти яшар эдим. Мерзляков тор кўчасида Зограф Пласинанинг мусиқа мактаби бор эди. Рождество кечаларининг бирида онам ўша мактабга етаклади. Аввал «Сув париси»дан кўриниш томоша қилдик.

Энди қушдай учиб борамиз,
У Татьна билан учрашган боққа.

Мен бу сатрларни эшитганимдан сўнг ростдан ҳам саҳнадаги воқеалар изидан қуш бўлиб учдим.
… Ўриндиқ. Татьяна ўтирибди. Онегин келди. У тик турган куйи гапира бошлайди. Қиз оҳистагина туради. Онегин сўзлайди, сўзлайверади. Татьяна тинглайверади. Э, худойим-ей, кулранг мушук, Августа Ивановна, қўғирчоқлар бари-бир ёлғон муҳаббат экан-да.
Муҳаббат – Онегинни жим тинглаётган Татьяна экан.
Томоша зўр бўлдими? Сенга «Сув париси» ёқандир-а? Унинг ғаройиб тегирмонлари,князлар, баҳайбат дев, Вагнеда?
Татьяна билан Онегин ёқди, дейман ойимнинг майин товуши мутлақо мос келмайдиган кескин оҳангда.
Ойим юзимга ажабланиб қарайди:
Бирон нарсага ақлинг етдими? Нимани тушундинг?
Татьяна билан Онегинни тушундим.
Татьяна билан Онегинни.
Ойим қизиша бошлайди.
Хўш, англаганингни гапириб кўр-чи.
Бўғзимга нимадир тиқилади, жимман.
Ана, айтмадимми? Олти яшар боласан-а, нима ёқиб, нима ёқмаганини билармидинг?
Биламан. Татьяна билан Онегин…
Эшшакдай қайсарсан! жавоб қилади ойим. Энди минг маротаба сўрайвер, пластинка бир хил айланади: Татьяна, Онегин! Мен таниган, билган болаларнинг ҳаммасига «Сув париси» ёққан. Бу ўжарни нима қилишга ҳайронман! Онам билан икковимизнинг суҳбатимизни бехосдан эшитиб қолган мактаб директори Александр Леонтович Зограф қўшилади:
Мусенька, нега айнан улар кўнглингга ўтиришди? сўрайди директор.
Чунки улар муҳаббат, ростакам муҳаббат, иссиқ муҳаббат, дегим келади. Аммо овозимни чиқармайман.
Сабабини мен биламан, дейди Валерий Брюсовнинг синглиси Надежда Яковлевна. Маҳмаданагина бу қиз юқори синф ўқувчиси эди. – Муся еттинчи осмонда юрибди.
Еттинчи осмон? Муҳаббат яшайдиган жойми у? Директор менга бир нималар деб олмами, мандаринми узатади. Ҳаммасининг шакли-шамойили, овозлари узоқлашиб кетади. Мен тобора енгиллашиб бораман.
Мандаринлар учун раҳмат ҳам демадинг-а, бу қандай шармандагарчилик! Олти ёшида муҳаббат деб ўтирса-я. Онегинни яхши кўраман деса-я …
Ойим сал адашди. Мен уларни икковини бирга яхши кўриб қолгандим. Илк тасаввурим сабабли, бахтиёр севишганларни эмас, севилиб, айрилганларни севардим. Айрилиқли севгидан ҳузурланардим. Бу дунёдаги энг кучли ишққа ўхшарди. Ўша дамларданоқ ўзимни бахтиёр бўлмасликка кўндирдим.
Татьяна Онегин уни севмаслигини, севолмаслигини биларди. Шунинг учун айнан уни танлади. Жавобсиз ишқ кучли одамга беқиёс улкан куч бахш этади. Мен буни олти ёшимдаёқ билардим, фақат сўзини топиб айта олмасдим.
Мен жамалак соч болаликдан ўла-ўлгунча Татьянани ўйладим. Манна, у шамнинг кўкиш ёруғи мармардай елкалари, кўкси узра сочларини ёйиб турибди. У кўзларимда шундай туради. Ўпгим келади. Кўзларимни қучгим келади. У мардлик суврати. Ғурур суврати. Бир умр ўқиб, тўймайдиган китобим менинг Татьянам!

* * *

Татьяна «Евгений Онегин»дан чиқиб кўнглида севгиси бор одамларнинг севимли қаҳрамонига айланди. Гўзал маъшуқа! Татьянанинг ҳонишларида заррача бўлса-да, рад этилганли алами йўқ. У мутлақо қасос алангасида ёнмайди. Аксинча, қалбидаги бениҳоя буюк севгини Тангридан инъом деб билади. Шунинг учун Онегин ҳайратда. Аммо уларнинг учрашув саҳнасидаги бор кайфиятни Татьяна бошқаради. У хоҳласа, Онегинни бир пул қилиши мумкин. Аммо у буни истамайди! Бир ўзи қолади, сукунат билан. «Мен сизни севаман!» дея айтолмаган лаблари, кўзлари билан Татьяна Онегинга ҳамиша севимли.
Қизлар, қизларжоним! Келинг, севимли қаҳрамонлардан бир нафасгина узилиб, мени тингланг! Илк севгини севинг, унга ишонинг. Севгидан ҳам кўпроқ ғурурингизни яхши кўринг. Зинҳор-базинҳор ўзингизни рельслар устига ташламанг! Жамият ҳам, муҳаббат ҳам эзғинларни баттар эзади. Бошингизни тик тутинг. Одамсиз, ахир! «Мен»ни денг!
… Менга қадар Танюша онамнинг қадрдони бўлган. Онамнинг ҳам ошиқлари қатор-қатор эди. Ҳаммасини рад этиб, дадамни танлади. Йўқса, дадам онамнинг икки ёшини яшаган, бунинг устига икки болалик тул эркак эди. Онам уни қандай бўлса, шундайлигича севди, шундайлигича қабул қилди. Баъзи саволларига ўзи, кўзи, юзидан тополмаган жавобни дадамнинг ёзганларидан топди. Онам жим севиш, жим садоқат кўрсатишни Татьянадан ўргангандай, назаримда. Шунинг учунми, менинг дунёга келишимга ҳам Пушкин ва унинг Татьянаси сабаб бўлган, деб ўйлайман. Ахир, Пушкин юраги қонаб, ўша дилбар шеърий романни ёзмаганда, онам Танюшага тақлид қилиб, суймаганида мен маҳмадона Муся, Мусенька қайдан бунёд бўлардим, дейсиз…

* * *

Менинг Пушкиним бошқача.
Уларнинг яъни қолган барча одамларнинг Пушкини бошқача. Улар «Евгений Онегин»даги заҳарханда кинояни пайқашган. Даврга киноя, давр қаҳрамон-ларига киноя … Мен эса «Евгений Онегинн»ни ўқиганимда ҳали етти ёшга тўлмагандим. Ҳали муҳаббатли юракка тош отилишини билмасдим. Ҳали ҳақоратланиб, хўрланиб кўрмагандим. Ҳали қувғин деган сўзнинг оғирлиги, оғриғини ҳис этмагандим.
Фақат Тарусадаги чорбоғимиздаг боғни, бизнинг ётоқхонамиздагидай лип-лип ёнаётган шамни ва ўзимнинг бола қалбимдагидай тоза севгини билардим.
Ўқиш ман этилган, барча қўрқоқлар зир титраб қўрқадиган, кўрганда ботирларнинг ҳам юраги «шув» этиб кетадиган мовий муқовали Пушкинимни қалбимнинг туб-тубига бекитиб қўйдим. Соғинсам, қалбимга мўралайман. Эҳ, қандай мазза! Қанчалар улкан, қанчалар улуғ! Худойим балки уни ростдан ҳам қўрқоқларга қарши исён тарзида яратгандир.
…Хуллас, менга бошқа Пушкинни рўпара қилишди. Барибир эмасми? Бунисининг ҳам муқоваси – мовий рангда. Фақат қоғози юпқароқ. Шаҳар билим юртлари учун чоп этилган дарслик китоби. Китобдаги барча ёзувлар, сувратлар ичида биттаси – жону дилим. У ҳам бўлса – ҳабаш бола. Мен ўша суратни ҳозир ҳам Пушкиннинг энг яхши суврати деб биламан. Соатлаб термулсам ҳам мутлақо зерикмайман. Аксинча, ўша суврат чизгиларидан ўзим учун энг азиз дунёга кириб кетаман.
Айниқса, портретдаги қон белгисини берувчи чизгиларга бошқача бир ҳайрат билан қарайман. Бу ўз сукутига ўзи ўралиб ётган дунёда эрк овози бўлиб яралаётган шоир қони эмасмикин?
Китобчанинг ўзи эса менга ёқимли ҳисоби. Номланиш ҳам жўнгина – «Шаҳар билим юрти ўқувчилари учун». Шуям ном бўлди-ю… Улар ким эди ўзи? Совуқдан кўкариб, қалт-қалт титраб, очин-тўқин юрган болалар…
Пушкиннинг юзлари ҳам шундай чизилган эди. Фақат Пушкин оч бўлса нонга эмас, ҳақиқат, адолатга оч яшагандир… Бу сувратни кўрсанг, ачинмайсан. Ич-ичингдан кимгадир, нимагадир нафратинг тошиб келаверади. Айниқса, шоирнинг қўллари… Қаттиқ тугилган икки мушт.
Бу аламни билмас осмон қушлари,
Бу ўкинч,бу хасрат ётдир уларга…

Ўша қушлар ростдан бормикин, осмон осмонмикин ўзи? Балки бу дунё эмас, бечорагина капалакдир. Бу сатрлар Пушкинга ўхшайди. Аммо «Қиш. Деҳқон нашидаси» деган одам боласининг юрагини «жиз» эттирмайдиган сатрларни ноширлар қайси чуқурдан ковлаб топишди экан?
Тавба, нега чуқур деса кўз олдимга Пушкин ҳайкали келади… Занжири етмагандай занжирларига мих ҳам қоқилган. Узоқ қараб турсанг мих ўйилган кўзларга ҳам ўхшайди.
Бироз чалғидим. Мен Пушкиннинг шаҳар билим юрти болалари учун чоп этилган китоби ҳақида гапираётгандим. Китобни мен тугул ўша юпун болалар ҳам севолмайди. Чунки улар Пушкинни қаттиқ тугилган муштларини очишга қурбилари етмасди. Очганда ҳам унинг кафтидаги ёзувни ўқий оладиган кўзнинг ўзи йўқ эди.
Мен ўзимнинг китобларимни болалардай, болаларни эса китобларимдай яхши кўрардим.
Укам Андрюшани ўқишга тоби йўқроқ эди. Ўқиш майли-я, уни қисқартириб, кўчириб ёзиш, аллақандай саволларга жавоб топиш… Айниқса, гал шеърга келганда, Андрюша бир ёқда қолиб,онамнинг ҳам кўзларига савол қалқарди:

Ой ва юлдуз порлаган оқшом,
Тулпорни шамолга боғлаган кимдир…

Онам:
Нима дегани бу? дея сўрайди.
Андрюша эса ҳафсаласижгина елкасини қисиб қўя қолади.

Икки қўллаб қалпоғига ёпишар, нега?
Чунки унда хуфя, ёвуз битта хабар бор.
Хуфя хатнинг сир-асрорин Кочубей билар,
Шоҳ Пётрни этмоқ истар бундан хабардор.

Хуфя хабар нималигини ўша пайтларда аниқ билмасдим. Фақат шу сўзни эшитганда совқотиб, жунжикардим. Ойли, юлдузли совуқ тун. Тулпор шамолдай учади. Казак икки қўллаб қалпоғини ушлаб-ушлаб қўяди. Ҳадик, хавотир олади. Чунки унда Гетман Шоҳ Пётрга ёвуз Кочубейдан хуфя фитна хати бор.
Бу менинг тарих билан илк учрашувим эди.
Ёвуз Шоҳ… Ҳар доим шу атамани тўлалигича тушунгим келади. Товушлари, ҳарфларнинг аврв-астарини ағдаришни хоҳлайман. Ким ўзи у?
Ким у? дея сўрайди онам ҳам Андрюшадан.
Андрюшага эса бу савол мутлақо ёқмайди.
Мен қайдан билай? дейди у одатдагидай елкасини қисиб.
Хўш, Муся, сен нима дейсан? онам ранжиганини билдирмаслик учун мени саволга тутади.
Паҳлавон, дейман шартта.
Нега? – энди ойимни тўхтатиб бўлмайди.
Чунки унга ҳамма бўйсунади.
Шу каби савол-жавобларда шоҳ ҳақида ўзим гапириб, ўзим бир қадар англагандек бўламан. Кўпинча, унинг оти Пётр бўлиб туюлади. Аммо у ҳамиша тасаввуримда шу исм билан қотиб туравермайди. Аста-аста ёвуз Гетман ва Кечубей билан бирлашиб кетади. Художоним-ей, наҳот Пётрни улардан ажратиб олиб бўлмаса? Бора-бора уларни бирлаштириб тургувчи менинг хаёлим эмас, тахт ва тож эканига ишона бошладим. Яна Пушкинга қайтаман. Йўқ, аслида ундан узоқлаб кетмадим. Фикримдаги барча саволларга Пушкин орқали ўтаман-ку, ахир.
Дарвоқе, савол… Шоирни ўқиганларимда унинг саволларига қараб ҳайрон қолардим. Наҳот шундай кап-катта одам шу нарсаларни билмай мендан сўраса, деб ажаблангани – ажабланган эди. Энди билсам, Пушкин ўзи учун эмас, мен учун сўроқ қўяр экан. Мени шу саволлар аро улғайтирмоқчи, кўзимга дунёни аниқроқ кўрсатмоқчи экан. Мен сўроқли сайрларни оралаб, дарёда оққандай оқаман.
Тўғрисини айтсам, шеърлардаги сўроқ аломатини ёмон кўраман. Нимага, нечун деган саволлар шеърият руҳини ўлдиради. Шеър билан менинг руҳиятим орасини узиб-узиб ташлайди. Ахир, шеър дегани топишмоқ ё масал эмас-ку. Мана «Чўкаётганлар» шеъри. Унда ҳамма нарса табиий. Биз – болалар дарё бўйида чопқиллаб ўйнаб юрибмиз. Гоҳ ниманидир талашиб қолсак, чувиллашиб, оталаримизни чақирамиз. Дарёга чўкканлардан эса қўрқиб ўтирмаймиз. Одамлар бизни нуқул мурдалар, уларнинг руҳи билан қўрқитмоқчи бўлишади. Қўрқитиб бўпти! Тарусада яшаётганимизда ҳам чўкканлар, чўкаётганлар ҳақида бизга кўп гапиришарди. Дала ҳовлимизга жуда яқин жойдан шовуллаб Ока дарёси оқарди.
Болалар чўкишарди, маст-аластлар…
Баъзан ҳушёр одамларнинг ҳам чўкканини. (эҳтимол, чўктирилганлигинидир) пичирлашиб қўйишарди. Ҳатто азиз бобожонимиз Александр Даниловични ҳам чўкиб ўлганга чиқаришган.
Мен эса уларга рак ёпишган деган фикрда эдим:

Кўпчиб ётган оғир баданга
Чип ёпишган қоп-қора раклар.

Умуман, чўктирилганларда из қолмас экан. Балки, одамлар шунинг учун ҳам ҳар қанақа ажални сувга ағдариб қўя қолишар.

Саҳарданоқ тундлашар ҳаво,
Юракларда бўронли ғамлар.
Зич ёпилган дарчани гўё
Муштлай бошлар чўккан одамлар.

Бундай сатрларимни ўқиганимда чиндан ҳам кўз олдимда арвоҳлар ғимирлай бошлайди. Яна бунинг устига руҳлар ҳақида «Бурдалак» деган ваҳимали шеър бор. Ўшани ўқий бошласам, Ваня қўрқувдан титрай бошлайди. Ранги оқариб, пешонасидан тер чиқади.
Оғзи қон Бурдалак ғажийди суяк…
Бурдалак нима ўзи?
Ваня-ей, шуям савол бўпти-ю. Ахир суякни қуш ғажимайди-ку. Бурдалак ит-да. Ваня энди қўрққани учун ит бечорани айбдор қилади. Аммо одам юрагидаги қўрқув учун, акиллаётган итлардан ҳам кўпроқ юрак айбдор. Итлар ҳам япроқдай титраб турган юрак,, жовдираган кўзга қараб вовуллайди-да. Хуллас, қўрқув ҳақида гапиришаяпмиз.
«Жинлар» ҳам қўрқинчли шеър. Лекин севаман-да шу шеърни. Шеърдаги Ой ўзи кўринмайди, лекин ҳаммани кўриб туради. У атайлаб ҳаммани кўриш учун кўринмас бўлиб олган. Тун сукунатини тилиб, тулпорлар кишнайди. Чавандоз – бўроннинг бир парчаси. Эҳ-ҳа, бундай ҳолатда оддийгина одам бўлиб ўтириб бўларканманми? Қўлингни шундай баландга кўтарсанг-да, қушга айлансанг кенгликлар кенгаяверса, учаверсанг, учаверсанг… Товушларинг осмонларда рақс этса, тинмаса. Сен ўша қушлигингда ҳам ўзингни йўқотмасанг, ўзингни сезмасанг. Шундоққина Ойнинг дўстидай, у билан қўшиқ айтиб, ёнма-ён кетаётгандай бўлсанг…
Шунда мени Пушкин, албатта, кўради. Ахир, Ой уники – да. Ойга маъюс термулганда менга-да кўзи тушади.
Бу – тасаввурим эмасди. Мен чиндан ҳам Пушкиннинг шеърларида яшар эдим. Сатрлар ичига кириб кетардим. Узоқ-узоқ қолардим. Барча туйғуларим шоир асарлари ичида туғилганга ўхшарди.
Бурдалакка ачинардим. Уни очликдан, зулмдан ҳимоя қилгим келарди. Ўз-ўзича суягини ғажиб юрган бу бечоранинг кимга зарари тегади деб ўйлардим.
Жинларга келганда савол қопим очиларди. Жинлар ҳам ўлармикин, йўқ, олдин улар турмуш қуришармикин? Ўлишса, уларни ҳам кўмишармикин? Ҳар на қилганига ишонса бўлади, аммо бу баттолларнинг шукрона қилишларига мутлақо ишонмасдим. Жину жодугарларни Худонинг ўзи уриб қўйган. Бизники ортиқча. Улар шу ҳолида ҳам менга гоҳ булутлар бўлиб кўринарди. Кулранг, ажабтовур булутлар. Осмон денгизида чўкиб, қалқаверали, чўкиб қалқаверади.
«Тўлқинли туманда суза бошлар ой». Сузар эпчил мушукдай, қароқчи хотиндай, ўзига ишонган тулкидай… «Ғамгин далаларга маъюс нур тарар”. Эҳ, нақадар улкан ҳасратлар ҳаммаси!

Қатл этасиз, эй мовий кўзлар,
Нега ахир бегуноҳ жонни?
Юраксиз, золимсиз нечун,
Қадр этмайсиз ҳатто инсонни?

Эҳтимол, «Мовий кўзлар, мовий кўзлар»ниям, бошқасиниям кимлардир Пушкин деб билмас. Мен йўқ жойда ҳам кўрадиганим кўриб ҳаяжонланадиган ойимни танимас… Аммо мен учун буларнинг ҳамма-ҳаммаси ўзимдай, кўзимдай, юрагимдай таниш… Улар менинг муҳаббатимдан ҳам улкан, бепоён. Улар Россия! Азиз Россиям! Россия Пушкинда бутунлашади, Пушкинда парчаланади.
«Суронли кунларим дўстисан, мунис кабутаргинам»…
Ҳар бир сатр – аниқ. У нима ёки ким… Аммо Асянинг энагасини мутлақо кабутаргинам, деб бўлмайди. Менинг энагамни шундай атасалар – бошқа гап, чиппа ёпишади. Асянинг энагасини ўзини айтмай қўя қолай, фамилияси ҳам бир бало – у эмас, бу эмас – Мухина.
Кабутаргинам эса шу қадар ёқимли… Бу сўзни илк бор отамдан эшитганман. Отам онамни шундай эркалатарди.
Кабутаргинам, бу нима дегани, тушунтириб берасанми?
Уларни қўявер, кабутаргинам. Ўзимизни бил!
Отам онамга ҳадеб шундай деяверганим учун «кабутар» сўзи бизга кундай равшан эди. Фақат «дўст» деган сўз «кабутар»дан сал узоқроқ эди. Чунки Ася икковимизнинг деярли дўстимиз йўқ эди. Тўғрироғи, икковимиз бир-бировимизга дўстмиз, дўстроқ деса ҳам бўлади.
Кабутар – она. Пушкин энагасини жуда яхши кўргани учун «мунис кабутар» деганига чиппа-чин ишонса бўлади.
Мен кимни кўпроқ яхши кўраман? Энагамними ё Пушкинними? Албатта Пушкинни! У ўзининг энагасини қанчалик юраги узилиб кутган бўлса, мен ҳам ўз шеърларимга шундай интизор бўламан.
Ана, ўша энага… Дераза тагида ўтирибди. Дераза тагида фақат кимгадир илҳақ одам ўтиради. Энаганинг қўллари тез-тез ҳаракат қилади, нималарнидир тўқийди. Кўзлари эса йўлда. Пушкиннинг ўзи қаерда экан? Кўринмайди. Келмайди. «Қайинзор ўрмонлар бағрида мени кутиб яшайсан ҳануз». Қайинзор ўрмонни ҳам биламан. Тарусамизда ҳам бор. Шундайгина Окага яқин. Қайинзор орол. Доим шовуллаб ётади. Жонингни яйратадиган ҳидлар олиб келади шамол. Чиройли ранглар сачрайди оролдан. Онам дарахт пўстлоқларидан турли-туман нарсалар ясашга уста эдилар. Елканли қайиқчаларни қотириб қўярди. Мен эса қайинчаларни бағримга, юзларимга, манглайимга босардим. Қайиқчалардан, қайинлардан Пушкиннинг энагасини ҳиди келарди. Мен гўзал қайинчаларни эмас, мулойим, юзлари нурли энагани қучгандай бўлардим. «Ўлтирасан шамга термулиб, деразанинг тагида мудом». Энаганинг деразаси доим ёруғ ва топ-тоза бўлган. У Пушкинни тўйиб кўриш учун ўз деразаларини ҳамиша ораста тутган, қоронғуликни яқин келтирмаган.
Шеърлар жаранглайверади. Энаганинг кўзлари тешилади. Аммо шоир йўқ! Нима қилардинг Уни? Наҳот энди ростдан ҳам келмаса?!
«Вақтга қўшилиб ёнаётган» энагажон! Қанчалар тушунаман сени! Ана, бошинг узра девор соати. Тинмай чиқиллайди. Сен эса бот-бот соатга қараб қўясан. Гўё келиш вақтини айтиб етгандай. Гўё ваъда бергандай. Соатдаги каккуча ҳам бошини чиқариб «ку-ку»лайди.
Келади, деганими?
Пушкинни ўқиб ўйлайман, ўйлаб ўқийман. Энага ҳам аста-секин кабутардан чиқиб қўллар, кўзлар соғинчига айланади. Соат милларини эслатадиган тўқиш пилталари… Бари-барида интиқлик: серажин, юмшоқ қўллар, ланг очилган дарвоза, мунғайган дераза… Мен ҳар бири олдида узоқ-узоқ тўхтаб қоламан.
Болаликда ёдингга нима ўрнашган бўлса, умринг охиригача сенга хиёнат қилмайди. Болалиги йўқ одамнинг ҳеч нарсаси йўқ…
Пушкиннинг қисқа умри давомида кўп аёлларга меҳри тушган. Аммо у бирортасини энагасидай жон-тани билан яхши кўрмаган. Бошқаларни эҳтимол севмаган лаҳзалари бўлгандир, аммо энагасини ҳатто уйқуси, тушларида ҳам яхши кўриб яшаган.
«Энага» – Пушкиннинг ҳеч қаримайдиган, ҳамиша ёш муҳаббати…

* * *

Тўғрисини айтиб қўя қолай: адабиёт дарсликларидаги Пушкин ҳақиқий Пушкин олдида хижолатдан ўлай деса керак. Чунки у шу қадар ғариб берилган. Дарсликдаги шеърларни ўқиётиб, иложи борича, бошимни кўтармасликка уринаман. Кўтарсам, шоирни истеҳзоли нигоҳларига дуч келишдан қўрқаман. Ва минг, миллионинчи бор онамдан миннатдор бўламан. Пушкиннинг буюклигини аввал онамнинг кўзлари, сўзларидан кўрганман-ку. Мен шоир шеърларига кирганимда онам бахтимга у-бу деб сўрайвермасдилар. Мен Пушкинни саволларсиз ўқишни севардим. Айниқса, ёлғиз ўқишни. Ёлғизликда шеърнинг товушлари жонланади. Мен ҳар нафасни юрагим устида ҳис этаман. Фикрларни, ҳиссиётларни ушлаб кўра оламан, қорачиғларимга босаман, кафтларимда силайман. Дардкашим, дўстимга айланади…
Далибош дегани иблис. Иблислиги учун қизил. Чир айланишни ҳам иблислар қойиллатади. Казак ер юзида бошқа дурустроқ урушувчи қолмагандай шу иблислар билан олишади.
Шу шеърни эсладим дегунча 1924 йил Прагадаги бир воқеани эслаб, тутуним чиқади. Бир эмас, икки эмас, бир варакайига учта талаба нима дейди денг? Далибош бу черкаснинг байроғи эмас, ўзи эмиш. Кечириб қўясиз. Кўзингизни очиброқ ўқинг Пушкинни. «Чир айланар қизил далибош».
Байроқ эмасми шу чир айланаётган, гоҳ унга, гоҳ бунда юзини буриб? Иблис ҳам шунинг ўзи эмасми? Бундай ғалати образли шеъриятни адабиётчилар модернизм дейишади. Баъзи модернистларни умуман англаб бўлмайди. Пушкиннинг модерни ҳам тушунарли. Уларни кўздан ҳам кўра юрак тезроқ илғайди.
Далибош, яъни иблис (байроқ ҳам шунинг ўзи!) ҳилпирайди, казакнинг боши йўқ. Улар бир-бирининг бошини ейишган:
Эй казак! Жангдан сақлан!
Далибош қизил тиғли
Ханжар билан бешафқат
Бошингни олар қасддан.
Байроқнинг ўтли тиғи казакнинг умуман, кўп замонларда буён кўпларнинг бошини егани ҳақиқат. Хуллас, мен Россиянинг етти яшарли қизчаси Россиянинг энг жасур шоири шеърларини Прага талабаларидан кўра чуқурроқ англардим.
Қорабоғликлар. «Қорабоғликлар Бонапартни кўради». Қорабоғликлар ва Бонапарт. Бир-биридан жуда узоқ бу номларнинг ёнма-ён келиши ҳам менга жуда қизиқ туюларди. Саволлар миямда ғужғон ўйнаган дамларда ҳам онамни безовта қилавермасдим. Ўзим топган жавобларимга маҳкам ёпишардим. Баъзи-баъзидагина онамдан жавобларимнинг шилвираб турган жойларини тўлдиришга интилардим.
– Ойи,Наполеон деган нимаси?
– Ростдан билмайсанми?
– Ахир, ҳеч ким ҳеч қачон менга Наполеон ҳақида гапириб бермаган-ку?
– У осмоннинг одами. Ҳамиша осмонда осилиб туради.
Шу мулоқотдан сўнг осилиб турган нарсага кўзим тушса, уни Наполеон билан боғлардим. «Осилиб турмоқ» иборасининг ўзида қандайдир бир қора қисмат бор эди. Ўз ихтиёридан ташқарилик, эрксизлик, маҳкумлик яшарди. Наполеон нимага тасаввурларда осилган? Шуҳратгами, тожу-тахтгами, чексиз ҳукумронликками?
Ўйларверсанг, толиқиб кетасан. Лекин шу ўйларнинг бари баланд-пасти билан меники эди.

* * *

–    Ася, Муся! Ҳозир битта гап айтама…а…а…н! – бўйлари чўзилиб қолган Андрюша (Андрей Иванович Цветаев (1890-1933) М.И.Цветаеванинг акаси, санъатшунос). – Доктор Ярхо бор-ку, онамизни кўриб қўйди, биласанми, сил бўлганмиш. Тезгина ўлармиш. Кейин-чи, кўзимизга оқ кафанда кўринармиш. Қизиғ-а?
Ася ўша заҳотиёқ ҳўнграб юборди. Мен қотиб қолдим, оёқ-қўлим музлади. Андрюша эса бир оёқлаб ҳаккаларди. Онамни кўриб, оёқ-қўлимга жон киргандай бўлди:
Болалар! Доктор Ярхонинг фикрича, жиддий даволанишим керак эмиш. Денгиз бўйига борамиз маззами?
Йўқ. Керакмас, деди Ася ҳиққиллаб: Андрюша… у айтдики, у… Сиз… кўзимизга оқ кийим… им…
Алдама! – деди Андрюша бақириб. – Оппоқ кафанда деганман.
Кийимми, кафанми, бу гапни фақат сен айтгансан, Андрюша!
Чунки қулоғингга тушганни дарров оғзингга чиқариш фақт сенинг қўлингдан келади. Менга ҳеч нарса бўлгани йўқ, қизалоғим. Иссиқ жон, ҳамма касал бўлади. Мен эса сизларни денгизга олиб бормоқчиман.
Денгизга! Менинг эгизим – денгиз. Марина… Мари… Море… нақадар ўхшайди бу исмлар. Фақат товушлари, оҳангларигина эмас, бир олманинг икки палласига ўхшардик денгиз икковимиз.
1902 йил. Мен Пушкиннинг «Денгиз»ини адабиёт дарслигидан қўлбола китобчамга кўчириб олдим.
Мен бирданига бойиб кетгандай бахтиёр эдим. Ахир қўйнимда Пушкиннинг «Денгиз»и шовуллаб ётарди. Аммо буни ҳеч кимга билдиргим келмасди. Бировга айтсам сиримнинг ширинлиги тўкилиб кетадигандай туюларди.
Оҳ! «Денгиз»ни кўчирган пайтларим ундан-да тотли, ундан-да ҳаяжонлироқ эди. Ёлғиз панжараларига гуллар чирмашган балконда мук тушиб ўтираман. Денгизни қўлбола китобчага сиғдирмоқчи бўламан. Қўлларим, кўзимнинг нури тўлқинларга айланади. Шундай шовуллаймизки! Ҳаяжондан қаламим эгилиб-эгилиб кетади.
Баъзан ёзганларим ўзимга бирданига ёқмай қолади. Қоғозларни ғижимлаб отаман. Ҳаммасини бошқатдан бошлайман. Яна ўша аланга, ўша ёнишлар. « Алвидо зўр қудрат, асов ғалаён!»
Алвидо! Илҳом денгизига нега алвидо дейди у? Чунки жон-дили билан севади. Севги бор жойда айрилиқ бор, видо бор. Видонинг армони ҳам улкан. Қалбим бир дақиқага бўлса-да сокин яшай олмайди. Ўзим унинг эҳтирослари изидан югурганим югурган.
У томонга талпинар юрак…
У томон дегани қайда экан? Оканинг нариги қирғоғимикин? Холам бир пайтлар шивирлаб гапириб берарди. Ўша тарафда қоп-қоронғи тунларда қоровуллар оҳиста куйлашар экан. Қайси хонадонни чироғи ёниқ, ёруғ бўлса келиб, олиб кетишар экан. Олиб кетилганлар эса деярли қайтиб келмайди.
Мен бу нарсанинг даҳшатини бутун вужудим билан ҳис этсам – да, нариги соҳилга қизиқавераман. Ўша тарафга ўтсам, бошқа одамга айланиб қолгандайман. Исмимни ҳам Катями ё Рогнеда деб ўзгартиришадигандай…
Шундай дейману ўйларимдан қўрқиб кетаман. Ахир, мен ўз исмимсиз, ота-онамсиз, Ася, Андрюшасизяшай олармидим?

Сен кутдинг, чорладинг… мен кишандайдим,
Руҳим қанотланди бекордан бекор.
Қудратли орзуга мафтун бандайдим,
Шу сабаб мен қолдим қирғоқларда зор.

Пушкин ҳам мендай денгизни севган. Тош қирғоқларга урилиб, увлаб изига қайтаётган, баландга сапчиб, яна йиқилаётган тўлқинларга узоқ термулиб турган…
Қирғоқларда қолиб кетдим зор…

Худди севгилимдай таниш соғинч, таниш интизорлик.

У битта қоядир-шон сағанаси,
У ерда ухлайди совуқ уйқуда
Улкан хотиралар ҳаммаси
Наполеон ҳаёти сўнган ер шу-да.

Сағана, тош, Наполеон. Бир-бирини жон-жаҳди билан рад этувчи тушунчалар. Агар мен бу сатрларни илгарироқ ўқиганимда эди, онаизоримни: «Наполеон ким?» деб қийнаб ўтирмаган бўлардим.
У ерда азобда бўлди у ҳалок,
Унинг орқасидан довул сингари –
Ўзга даҳо учди, дилни айлаб чок
Ақлимизнинг ўзга бир ҳукмдори.
Ким эди ўша? Байрон!
Шовқин сол пўртана, уни улуғлаб,
У сенинг қўшиқчинг эди-ку, денгиз!
Кўзларимда ёшлар тирқирайди. «Алвидо, эй, денгиз, унутмайман ҳеч…»
Денгиз билан ҳар ким ҳам видолашмас. Денгизга ҳар ким ҳам ваъдалар бермас. Мен ҳам бир замонлар Тарусамиздан чиқиб кетаётганимизда худди шундай йиғлаган эдим. Арчалар, қайинлар, ёнғоқларимга, дарёмга видо сўзларини титраб-титраниб айтгандим.
Ўрмонлар ва жимжит саҳролар томон –
Ёрқин хотиралар ола кетаман.
Қоялар, кўрфазлар, тўлқин ва сурон
Соя, жилғаларинг ёдда тутаман.
Пушкин, менинг Пушкиним!
Денгизларни қучоқлаб йиллардан-йилларга ўтади. Тўлқинлари шовуллайди, узоқ-яқинларни уйғотади, ҳаракатга келтиради. Шоир бағридаги денгиз осмонга ҳам ўхшайди. Осмонда чақмоқлар қарсиллаб, момақалдироқлар гулдураётгандай. Менинг денгизим – Пушкин. Осмоним – Пушкин.

* * *

Ўша 1902 йил ноябр охирларида онам ётоғимизга кириб «Денгиз» деганларида дунёдаги энг чиройли сўз шу, деб ўйлагандим. Шу сўздан онамнинг юзларига, ётоқхонамизга, менинг юрагимга шуъла таралган эди. Шу лаҳзадан бошлаб юрагим чағалай бўлди. Тунда, тонгда, оқшомда қайси соат, қайси кун бўлмасин ўйлаган ўйларим мени денгизга етаклаб кетарди. «Денгизга кетамиз» дердим. Товушимдан учқунлар сачрарди. Товушим гўзал эди. Ўзим қаттиқ ишонардим товушларимга. «Келинг, орзулашайлик». Бу сўзим ҳам «Денгизга кетамиз» каби азиз эди менга. Онам тинимсиз йўталарди, оғир ҳансирар, зўриқиб нафас оларди. Ўтинчим ичимга чўкиб кетарди. «Келинг, орзулашайлик»нинг «к-е…з…»лари синиб-синиб, парчаланиб-парчаланиб ичимга чўкарди.
Менинг орзуларим – ёлғиз орол. Ҳаётнинг шафқатсиз қонунлари эса оролимга муттасил ҳужум қилувчи ваҳший аждаҳо эканин пайқадим. Пайқамаган чоғларим жуда ёш эдим. Англаб етгунимча умр ўтибди.
Ася, кел, хаёл сурамиз! Йўқ дема, жон сингилчам, бир зумгина, бир нафасгина.
Хаёл суриш жонимга тегди! Яхшиси, расм чизаман.
Мен сенга Серёжани бераман (Серёжа деганим тухум).
Ишониб бўпман! Аллақачон пачоғини чиқаргансан!
Пўчоғи сағал дарз кетган, холос. Ичи бут-бутун, мана қара…
Майли, дейди Ася хўрсиниб, орзу қилсак, қилибмиз. Аммо роса расм чизгим келаётган эди.
Тухумни берган заҳоти қайтариб оламан. Чунки Асягина хаёл суриш, орзу қилишга тоқати йўқ. Нари борса қайроқ тошлар, чиғаноқлар дейди… Унинг фикрича, бу зерикарли машғулот эмиш. Хоҳламасмиш!
Оҳ, мен-чи! Денгиз орзусига тушганимда қандай ҳайқираман, қанчалар шовуллайман! Туйғуларим қон томирларимни ёриб юборай дейди.
Валерия Асядан бошқачароқ. У катта опам. Валерия Қрим, Қора денгиз, Парилар, Дарвешлар чўққиси ҳақида менга ажабтовур тушунтиришлар қилади. Татарча туфлилару, дала ҳовлилар ҳақида ҳам яхшигина маълумотларга эга эдим. Аммо унинг суҳбатида заррача ёмонлик бўлмаса-да, юрагим сиқиларди.
У менинг «мен»ларимдан йироқ нарсалар эди. Ахир, мен Асядан, Валериядан, уй ходимамиз Генрихова, оқсоч Аришадан нима истадим?
Истаганим, излаганим Тверь хиёбонидаги Пушкин ҳайкали атрофидаги занжирланган эрк исёнларимиди? Йўқ. Улар ҳамиша менинг юрагимда эди. Йўқса, нега ҳиссиётларим бунчалар чопарди, бу қадар учарди? Нимага етолмасдим? Нени тутолмасдим! Пушкинга чорловларними, видоларними?

* * *

Кутавериб, тоқатим тоқ бўлди. Қачон сафарга чиқамиз? Қа-чон? Сабримнинг сўнги томчиси узилай-узилай деб турганимда Надя Иловойская (М.И.Цветаеванинг отасининг биринчи хотини В.Д.Иловайскойнинг қариндошларидан бири) ташриф қоғози келди. Денгизга таклифнома! Умрим бўйи бу қадар чиройли қоғозни кўрмаган эдим. Кўкиш тусли қайинлар, қоронғуликдан қочаётган осмон, юпқа тортаётган булутлар, пориллаётган ой, чўққилардан бошланган денгиз суврати бор эди таклифномада. Ундаги ҳар чизги: – «Тезроқ келинглар!» – дея чорлаётгандай эди.
Бир пасда мен бу мўъжизакор қоғозни хўжайинига айландим. Қўлимга ҳам, кўзимга ҳам ишонмайман уни. Бировга бериб қўйса-я, бировга кўрсатиб қўйса-я, деган хавотир доим ёнимда пичирлаб туради… Кўрсам, берсам бу мўъжизакор қоғозни сеҳри заифлашадигандай…
Уни энг севимли китобларимнинг энг севимли саҳифаларига бекитиб қўяман. Бекитиб қўйган жойларимдан денгиз шовуллаб туради. Мен, фақат ўзимгина бу қудратли товушларни эшитаман. Эҳ, қанчалар ажойиб эди ўша дамлар! Чинакамига ҳаёт деса бўларди ўша кунларни. Орзуларим, қувончларим бир лаҳзага бўлса-да кичраймади, улканлашгандан улканлашаверади. Мен умримнинг бундай лаҳзаларини ҳеч қачон эсимдан чиқармайман. Муся, Марина фақат ана шундай кунларда яшаган, қолган дамларда…

* * *

Ася, Муся, қаранглар денгиз!
Қани?
Ана, ана-ку!
«Ана»га ўзимизни ташлагудай термуламиз. Ўрмон дейишга мутлақо арзимайдиган ёғочзор, пастроқда бир текис сув, худди кўпираверганидан кимдир сапчиган тўлқинларимга бошларини шарт узиб ташлагандай – теп-текис. Ася икковимизнинг ҳафсаламиз пир бўлди. Онам бир қарашдаёқ буни ҳис қилдилар:
Бу – Генуэс қўлтиғи. Сувнинг шиддати бу жойда ҳамиша пасаяди. Чинакам денгизни эртага кўрасизлар, деди онам.
Эрталаб эрталарга уланаверди. Аммо денгизга борадиган йўл кўринмасди. Қайси йўлга тушсак ҳам бизни торгина кўчада қўнишиб турган меҳмонхонага ё унга ёпиштириб қурилган уйлар тизимига бошлаб борарди. «Денгиз»га қарагим келмасди, чунки унинг қўлтиқ эканини аллақачон билиб олган эдим.
Аммо ҳақиқий денгиз сира хаёлимдан кетмасди. Қўлларим, кўзларим, юзларимда ҳайқирарди бу денгиз. Аммо ҳар нарсанинг кўтарилиши, баландлиги, тушкин лаҳзалари бўлганидек денгизга бўлган ишонч, иштиёқим ҳам оҳиста сўна бошлади. Отам онамнинг иссиғини ўлчаб: «Болакайлар, ниҳоят бугун кечқурун дегизни кўрасизлар», дегани менга оддийгина «Ухлаб турасизлар» дегандек эшитилди.
Билсам, бу бекорга эмас экан. Бир-икки соат ўтар-ўтмас уйимиздаги вазит ўзгарди. Кўчишимизга тўғри келди. Бутун кучимиз парронлардаги кутишга, юк тушириб, киритишга, «Рус пансионати»га етиб келишга ем бўлди. Шунгача тун яримладию онамнинг иссиғи кўтарилиб кетди, ахволи оғирлашди.
Онамнинг тепасида туриб, денгизга бўлган севгим, соғинчимни ёмон кўриб кетдим. Ундан кўра, Яратган эгамга онам учун илтижолар қилсам бўлмасмиди? Онажоним, мен энди денгиз билан дийдорни эмас, Худодан сизнинг жонингиз, азиз жонингизни сўрайман…
Бу илтижом қанчалик чин бўлмасин, мени кўринмас бир қудрат денгиз билан абадий боғлаган эди.
Мана, у! Денгиз. Орамизда тун. Икковимиз туннинг икки қирғоғидамиз. Тонг отгандагина мен Денгиз билан туташаман. Балки у ҳам менга севгилисига интилгандай интилгандир. Балки тўлқинлар туннинг қора кўзларидан ўпиб: «Марина, Марина!» дея эҳтиросли шивирлагандир. Мени кутгандир, соғингандир. О, художон-ей, ахир мен ҳам денгизни эҳтиёжиман-ку. Икковимиз ҳам эҳтиёж болаларимиз.
Биласизми, айнан шу қабатимда мени ҳамма тушунаётгандай ўхшайди. Дунё денгизлангандай, бўронми, пўртанами босиб келаётгандай.
Бу тасаввур эмас, бу қаттиқ истак. Ахир, ҳаммаси шу ҳолича, сукунатда абадий қолиши мумкин эмас-ку. Сукунат ҳам жаранглайди-ку, гулдурос солади-ку.

* * *

Ҳидини сезяпсанми? Оҳ, оҳ! – деди Валерия тонгда.
Сезмай бўларканми? Денгиз ҳиди гуркираб кетди. Ташрифномадаги сувратига термулиб қувончдан юрагим ёрилай деганди… Қани, мен кутган денгизми шу? Нега руҳим жисмнигина ечиб ташлаб, оппоқ тўлқинларига қўшилиб гувилламайди? Нега шеър қуюлиб келавермайди, нега оддий ҳаяжон?
Балки, менинг кутганим бошқача денгиздир… Ҳа-а…

* * *

Энг аввал кўзларим чиқиб кетди денгизга вужудимни ташлаб. (Орадан ўн саккиз йил ўтгач, мен Блокка худди шундай кўз билан термулганман).
Бу чўққининг номи росаям қизиқ, Бақа – уй эгасининг ўғли Володя бизни ён-атроф билан таништира бошлади.
Биздан бир қадамча нарида – сув! Қайроқ тошлар ярқирайди.
Пастда ғор бор, бу жойларнинг бари бизники. Эҳтиёт бўлинглар, йиқилиб тушманглар. Аксига олгандай, йўл кўрсатувчимиз гапини тугатар-тугатмас, йиқилиб тушамиз. Бошдан-оёғимиз шалаббо бўлади. Володя сургалаклаб олиб чиқиб тошга ўтқазади. Кўйлакларимни қуритгим келмайди. Ася билан Володя тош теришга тушиб кетишган. Мен эса бутун борлиғим билан сувга тикиламан. Ярқирайди. Синади, бутунланади. Чўққига узайиб, бармоғим учида ёза бошлайман.
Алвидо, эй асов ғалаён!
Сўзлар чўққига сиғмайди, пастга тушаман. Яқин атрофда ёзса бўладиган силлиқ жой йўқ. Ҳарфларни сиқиштираман. Шамол қўзғалади. Тўлқинлар чопа бошлайди. Мен эса тўлқин етиб келгунча ёзиб тугатаман:
АЛЕКСАНДР СЕРГЕЕВИЧ ПУШКИН
Аммо тўлқин тилларини осилтириб югуриб келади, ҳарфларимни ювиб юборади. Қоп-қора тош билан ёлғиз қоламан.

* * *

Денгизга узоқ нтилган бўлсам ҳам илк учрашувданоқ севиб қолганим йўқ. Ҳаммаси аста-секинлик билан юз берди. Қайроқ тошчалар териб денгизга ташлайман. Такрорлардан ниманидир қаттиқ кутаман.
Орадан ўттиз йил ўтгач, билдимки, денгиз бу сувлоқ эмас. Александр Сергеевичнинг дунёси экан. Мен бу ғалаёнли дунёга ёлғиз ўзим эмас Байрон, Напалеон билан, тун орзулари, кундузнинг ишончлари билан интилган эканман. Кейинчалик Ўртаер денгиз бўйлари, Қора денгиз, Бақалар чўққиси, Атлантида уммони дея аталган улкан сувлоқларда ҳам ўша мурғак пайтимдаги ташрифномадагидек поёнсиз денгиз кўрмадим.
Денгиз ва Пушкин тасавуримда мудом ёнма-ён яшади.
Денгиз Пушкинни кутади.
Пушкин қайтаман, дея ваъдалар қилади.
Тасаввурим шу қадар чексиз эдики, доим бу чексизликда шошиб, оташланиб, адашиб юрардим. Шу оташланиш, адашиш ўзим учун қанчалар ёқимли эканини айтиб тушунтира олмайман.
Мен чўққига қайта-қайта «Алвидо, эй асов ғалаён» деб ёздим. Аммо бу видо мендаги ғалаённинг интиҳоси эмас, ибтидоси эди. Мен жонажон денгизим – Пушкин дунёсида муттасил ғолибликни ўргандим, қўрқувни унутдим. Зулм, ўлим – бари-бари денгиз тўлқинларида ювилиб кетажак, йитажак хас-чўпга ўхшаб туюлди.
Мени ана шу хаёлот улғайтирди, юраклантирди. Тўлқинлар гулдурос солиб, тонгги, шомги шафақЛар аксида ёлқинланиб, мен билан йиллардан-йилларга ўтаверади. Шеърият, шеъриятим ўзим Денгизга қўшила бошладим. Шунда қанчадир севганим видо сўзининг кучи заифлашганини ҳис этдим. «Салом»га ишқ, ишонч боғладим. Ҳар эрк соғинчи, ҳар қулликка исён, ҳар қўзғолиш, ҳар гулдуросда уфғон бошладим.
Уй-ғо-на бошладим.

1937 йил.

Ойгул Суюндиқова таржимаси