I

У саховатли бойлар сингари меҳмондўст эди. Зиёфат беришни жони дилидан яхши кўрарди. Қишлоққа бориб жойлашиши биланоқ бир дунё меҳмонларни ҳузурига чорларди. Кимларгадир бу телбаликдек туюлиши мумкин: ахир у кўп йиллик қашшоқлик чангалидан эндигина қутулган, оиласини – онаси, укаси, синглиси, отасини боқиш ташвишида не кўйларга тушмаганди дейсиз, эртанги кун учун ҳозир ҳам сариқ чақа ғамлаб қўймаганига қарамай, уйини бошдан-оёқ меҳмонларга тўлдиради, уларни тўйдиради, кўнглини олади ва яна текин даволайди!
Бир гал хилват украин қишлоғидан далаҳовли олган эди, ҳали уни бориб кўрмасдан, шароитини билмасдан туриб, Москвадан Петербургдан, Нижнийдан ҳар хил одамларни у ерга таклиф қила бошлаганди.
Москва атрофидаги далаҳовлига жойлашиши биланоқ уйи меҳмонхонага айланиб кетарди. “Барча хоналарда бир неча кишидан бўлиб диванда ухлардик,– деб эслайди укаси Михаил, – ҳатто пичан ичида ётардик. Истеъдодининг мухлислари бўлган ёзувчилар, қизлар, қишлоқ оқсоқоллари, маҳаллий табиблар, қандайдир узоқ қариндошлар”, таклиф этилган ёки ўзича келган кишилар унинг уйида ҳафталаб уймалашиб ётишарди.
Аммо унга бу ҳам камлик қиларди.
“Иваненкони кутяпмиз. Суворин келади, Баранцевични ҳам таклиф этаман”,– деб тўқсон иккинчи йилда Наталья Линтваревага Мелиховодан хабар беради.
Айни замонда уни ҳам келишга даъват этади. Кейинги хатларига қараганда, бу уч кишидан бошқа яна Лазарев-Грузинскийни, Ежовни, Лейкинни ҳам таклиф қилади, Левитан эса айни шу кунларда унинг уйида меҳмон эди!
Саккиз киши, аммо бу ҳам ҳаммаси эмас: унинг уйида “мунажжим” Ольга Кундасова, созанда Мариан Семашко, Лика Мизинова, Мусина- Пушкина (уни баъзан Дришка, баъзан Чирилдоқ деб ҳам аташарди), торжкалик қандайдир Лесова билан Клара Мамуна, оиласининг дўстлари, тағин қанчадан-қанча кунда-шундалар ва жуда кўплаб кимлиги номаълум тасодифий қўноқлар ҳар доим уймалашиб юришарди.
Бундай саноғи йўқ одамлар, албатта, уни толиқтириб қўйишарди ҳам. “Пасха арафасидаги жумадан бошлаб бугунгача уйдан меҳмон узилмайди… лоақал бирон сатр ёзолмадим”. Аммо бу ҳолат унинг тийиқсиз меҳмондўстлигига халал беролмайди. Ана шу арзи ҳол битилган хатнинг ўзида у Кундасовани ҳузурига таклиф қилади, кейинги куни Владимир Тихоновни, ундан кейин Лейкинни , кейин Ясинскийни чорлайди, кейинги кунларда уникида Суворин, Шчепкин-Куперник, таганроглик Селиванов-Краузелар меҳмон бўлганини мактублар орқали билиб оламиз.
Бу даъватномаларда хушчақчақлик, ҳазил-ҳузил, шўхчан кайфият ҳукмрон, у мактубларнинг мағиз-мағизига ўз атрофида уфуриб турган шодлик, қувноқлик, ёшлик руҳини сингдириб юборади.
“Хўш-ш, жаноб,– деб ёзган эди у “Шимол” муҳарририга.– Сиз суратимни ҳам босиб чиқариб, номим машҳур бўлишига ҳисса қўшдингиз, миннатдорчилик учун Сизга ўз иссиқхонамда етиштирилган редискалардан беш боғламини совға қиламан. Тезлик билан ҳузуримга (Петербургдан! Олти юз чақирим йўл босиб! – К.Ч.) келишингиз ва бу редискаларни ейишингиз зарур”.
Меъмор Шехтелни қандай чақирганини кўринг:
“Агар келмасангиз, чолворингизнинг боғичи кўчада, одамлар ўртасида ечилиб кетсин деб тавалло қиламан…”
Водевиллар ёзувчи Билибинга ҳам шундай оҳангда мактуб йўллаган:
“Зудлик билан уйланишингиз ва хотинингизни олиб ҳузуримга, икки ҳафтага далаҳовлига келишингиз зарур… Тиниқиб дам олишингиз ва ғаройиб тентакка айланишингизга кафолат бераман…”
Чехов ана шундай самимий, улкан ҳаётсевар, қувноқ киши эди. Вужудида одамларга улкан муҳаббат қайнаб-тошиб ётарди.
Дўстлари ва танишларини ҳузурига чорлар экан, худди курорт рекламаларига тақлид қилгандек, уларни кутаётган ҳузур-ҳаловат ҳақида кўтаринки оҳангда тўлиб-тошиб ёзар эди:
“Ниҳоятда тенги йўқ жой, қувноқлик, фаровонлик ҳукмрон, одамлар кўп…”, “Қримга қараганда юз баравар иссиқ ва гўзал…”, “Роҳатижон извош, чидамли отлар, афсонавий йўллар, ҳар жиҳатдан ажойиб одамлар”, “Тенги йўқ қумлоқ”.
У дўстларини ҳузурига астойдил таклиф қилар экан, келмай қолса-чи, деган фикрни ўйлаб ҳам ўтирмасди. “Мен Сизни арқонга боғлаб судраб олиб келаман”,– деб ёзган эди у насрнавис Шчегловга. Дарҳақиқат, аксари даъватномалари ростакамига арқонга айланиб кетар, уларнинг бағрига чексиз-чегарасиз хоҳиш-истаклар сингдирилган бўларди.
“Муваффақиятлардан бошингиз айланиб, келмаётганингиз учун Сизни кўришга тоқатим йўқ”,– деб ёзган эди танишларидан бирига.
Бошқасига:
“Келмай қолсангиз, шундай дилсиёҳлик бўладики, Сизни жазолаш учун барча дўзах азоблари камлик қилади”. Учинчи мактубда Лика Мизиновадан шундай сўрайди: “Бизникига келмасангиз Сиз учун қандай оғир жазолар ўйлаб топишимизни биласизми?” Ва устингиздан қайноқ темир эритмасини қуйиб юборамиз, деб пўписа қилади.
Сумсклик танишларидан бирининг синглисига ёзади:
“Агар у келмай қолса, тегирмонга солиб майдалайман”. Бундай фавқулодда шиддатли таклифнома ва илтимосларни у чуқур ўйлаб ўтирмасдан ёзиб юбораверарди. Гўё улар бўлмаса куни ўтмайдигандек, турли-туман одамларни – у тўпори, жанжалкаш Гиляровский ёки майда гап, кўнгли бўш Ежов бўладими,– суриштириб ўтирмасдан, таклиф қилаверар эди…

II

Улкан меҳмондўстлик одатини Чехов умрининг охиригача сақлаб қолди. Ўпка сили вужудини еб битирган, бир оёғи тўрда, бир оёғи гўрда бўлиб юрганда ҳам Москвага қисқа муддатга келган пайтида хонадони шу заҳотиёқ одамларга тўлиб кетар, эрталабдан кечга қадар бир дақиқа холи қолмас эди. “Бутун кун бўйи олдидан одам узилмасди”,– деб эслайди В. Немирович-Данченко ва шу заҳотиёқ унинг тасаввурга сиғмайдиган эҳтиросларини таъкидлайди: “Бу ҳолат уни толиқтирмас эди, чамаси бундай толиқиш азоблари унга ҳузур бағишларди…”
Одамлар билан ниҳоятда тез танишиб, дўстлашиб кетиш одати туфайли у Москвага кўчиб келгандан кейинги бир-икки йил ичида деярли бутун Москва аҳли ва шаҳардаги барча жамоа вакиллари билан танишиб улгурди, бундан ташқари Бабкино ва Чикино, Воскресенск ва Звенигородни, хуллас атрофини ўраб турган жўшқин ҳаёт манзараларини жуда катта ҳафсала билан қисқа фурсатда ўрганиб чиқди.
Шунинг учун ҳам ёшликдаги мактубларида мана бундай сатрларни кетма-кет ўқишимиз мумкин:
“Ҳозир пойгада бўлдим…”, “Зобитлар билан эдим, ичдим ва ухладим…”, “Роҳиблар ҳузурида меҳмон бўлдим”, “Ойна заводига бораман…”, “Бутун ёз бўйи Ноздревга ўхшаб, ярмаркаларни кезиб юраман”, “Жамоат ҳакамининг қамоқхонасини кўрдим”.
У ниҳоятда дилкаш киши эди, ҳар қандай одам билан бир лаҳзада тил топишиб кета оларди. Юзлаб ва минглаб кишиларнинг таржимаи ҳоли, туриш-турмуши, гап-сўзлари, касбу корига астойдил қизиқиб яшамаганда саксонинчи ва тўқсонинчи йиллардаги рус ҳаётининг улкан қомусига айланган, Чеховнинг майда ҳикоялари деб аталадиган тенги йўқ асарларни ярата олармиди?
Бирдан мўъжиза юз бериб, кўп жилдли асарларидан жой олган майда ҳикояларидаги қаҳрамонларнинг ҳаммаси – полициячилар, доялар, актёрлар, тикувчилар, маҳбуслар, ошпазлар, тақводорлар, тарбиячилар, заминдорлар, руҳонийлар, цирк ходимлари (ўша давр таъбири билан айтганда циркчилар), барча идоралардаги турфа амалдорлар, шимолий ва жанубий губернияларнинг деҳқонлари, генераллар, ҳаммомчилар, муҳандислар, от ўғрилари, монастир хизматчилари, савдогарлар, ҳофизлар, аскарлар, совчилар, фортепьяно созловчилар, ўт ўчирувчилар, суд терговчилари, дьяконлар, профессорлар, подачилар, адвокатлар Москва кўчаларига чиқиб келишса борми, бундай ранг-баранг одамлар тўдаси шаҳардаги энг катта майдонга ҳам сиғмаган бўларди. Бошқа китоблар, масалан, Гончаров асарлари Чеховники билан қиёсланса, худди саҳрога ўхшаб кўринади – уларнинг ҳар юз бетига биттадан одам тўғри келади…
Чехов ҳикояларида тўлиб-тошиб ётган одамлар қиёфасини бир киши яратганига ҳатто ишонгинг ҳам келмайди, кўпдан-кўп шунча одамни кўриш, эслаб қолиш ва турли-туман қилиқлари, хатти-ҳаракатлари, кулиши, юз тузилиши, кийим-боши, қайғу ва қувончларини юракка жо қилиб, мангуликка муҳрлаб қолдириш учун иккита эмас, балки минглаб фавқулодда ўткир кўз керак бўлар эди.
Бу одамлар орасида у нақадар хуррам юрарди! Уларни нақадар юракдан севарди! У ўта ҳазилкаш, қувноқ эди, биринчи суҳбатдаёқ ҳар қандай одамни миридан-сиригача билиб олар ва дарров ёқтириб қоларди, ҳаммага ишонч билан муносабатда бўларди, юраги саховатга тўла эди, ўзидаги юксак маънавий бойликларни жон деб бошқаларга улашиб бергиси келарди…
Айтайлик, Сиз қисқа ёз ойларида далаҳовлида ижарада турдингиз, ёз мавсуми ўтиб, шаҳарга қайтганингиздан кейин ҳовли эгасини батамом унутиб юборасиз. Чехов эса жанубдаги нотаниш Линтаревларнинг далаҳовлисига бориши биланоқ ҳали дурустроқ танишмасдан туриб олти кишидан иборат оила аъзоларининг ҳаммасини қадрдон одамларим деб таърифлади, узоқ йилларгача уларни энг яқин дўстлари даврасига қўшиб юрди, ўз таъбири билан айтганда, бу оилада “сўнмайдиган чироқ ёндирди”.
Салгина олдин, Москва атрофида, уч йил давомида далаҳовлида турган пайтида Киселевлар оиласи билан ҳам шундай бўлган эди. Уларнинг болалари, ҳатто меҳмонлари, қариндошларигача, яқин дўстларига айлантириб олганди.
Асарларини чоп этувчи ноширларнинг ҳаммаси билан, ҳатто Вукол Лавров ва Саблинлар билан дўстона муносабат ўрнатганди. Алексей Суворин ҳақида-ку гапирмай қўяқолайлик.
У кўпчилик ичида роҳатланиб юрар, ҳатто бир неча киши билан биргаликда асар ёзишни орзу қилар, бунинг учун мутлақо ноқулай одамларни ҳаммуаллифликка таклиф қилишга иккилантириб ўтирмас эди.
“Гап бундай, Короленко… Биргаликда ишлаймиз. Драма ёзамиз. Тўрт кўринишли. Икки ҳафтада”.
Ҳолбуки, Короленко умрида биронта драма ёзмаган, театрга ҳеч қандай алоқаси йўқ ижодкор эди.
Билибинга:
“Келинг, биргалашиб икки қисмли водевил ёзамиз! Биринчи кўринишни Сиз ёзасиз! Иккинчисини мен…
Гонорар ўртада”.
Суворинга:
“Келинг, “Юдиф” операси оҳангида “Олоферн” трагедиясини ёзамиз… Юдиф Олоферни севиб қолади. Уни шунга мажбур қиламиз… Сюжет тўлиб ётибди. “Сулаймон”ни ёзсак ҳам бўлади, Наполеон III билан Евгенийни ёки Эльбадаги Наполеонни олиш мумкин”.
Бир неча йилдан кейин яна унга:
“Биргалашиб икки-учта ҳикоя ёзамиз… Сиз бошини, мен эса охирини…”
Ҳатто у касби ҳуқуқшунос, бадиий ижодга мутлақо лаёқати йўқ Гольцев билан биргаликда драма ёзишга ҳам рози: “Агар сен хоҳласанг бас, ёзиб ташлаймиз. Мен хоҳлаяпман. Ўйлаб кўргин-чи”.
Буюк санъаткорнинг яқин дўстлари, айниқса ёш муаллифлар билан ҳамкорлик қилиш ҳақидаги орзулари чин юракдан айтилган бўлиб, биринчи имконият туғилди дегунча бу ғоя амалга ошиши мумкин эди.
Шепкина-Куперник хотирлайди:
“Бир пайтлар Антон Павлович мен билан шерикчиликда бир пардали пьеса ёзмоқчи бўлди, ҳатто катта бир монологни ёзиб чиқди ҳам”.
А.С.Суворин Чеховнинг биргаликда драма ёзиш ҳақидаги таклифига рози бўлганда эса, ўз таъбирича, қўл қовуштириб ўтирмасдан катта ғайрат-шижоат билан ишга киришиб, узундан-узоқ хатида бўлажак пьесада иштирок этадиган ўнта характерни батафсил тавсифлаб чиқди, режа амалга ошмади, албатта, аммо бу масалада унинг айби йўқ.
У кўпчилик бўлиб саёҳат қилишни ёқтирарди. Эронга Сувориннинг ўғли билан, Африкага Максим Ковалевский билан, Волгага Потапенко билан, Донецк чўлларига Плешчеев билан жўнашни режалаштирганди.
“Баҳор байрами арафасида Бабкинога бориш масаласида мен бошлиқ қароқчилар тўдаси шундай қарорга келдик: борамиз!” деб ёзган эди у Алексей Киселевга.
“Баъзан шундай хаёлга бораман: бир гуруҳ бўлиб чет элга кетсак бўлмайдими? Бу ҳам арзон, ҳам жуда кўнгилли иш бўлар эди-да”,– деб ёзган эди 1894 йилда Линтваревага.
Кўпчилик билан бирга бўлиш ва хилма-хил эрмакларни ўйлаб топиш, дилхушлик қилиш, хушчақчақликда вақт ўтказишни у ниҳоятда севар эди…
Қоғозга ўралган каттакон тарвузни шаҳар миршабининг қўлига тутқазиб, ўта жиддий қиёфада: “Бомба!… тез участкага олиб бор, кўзингга қара, эҳтиёт бўл” дейиш ёки патлари қаҳва рангли каптарларини ҳовлидаги худди шундай рангли мушукдан тарқаган деб фариштадек беғубор, содда ёш ёзувчи қизни ишонтириш ёки Михаилнинг хотинини безориларга ўхшатиб кийинтириб, унга “чувалчанг ташиш касали билан оғрийди” деб тиббий ташхис қоғози ёзиб бериш каби болаларча беғубор ҳазилларни ўйлаб топишдан сира эринмасди.
Бир маст шоир бошини ёриб олган эди. Чехов ёш ёзувчини эргаштириб, уни даволашга боради. “Бу киши ким бўлади?” – “Фельдшер”. “Унга ҳам ҳақ тўланадими?” “Албатта”. “Қанча?” “Ўттиз тийин”.
Ёш ёзувчига эҳтиром билан учта танга узатишади.
Мана шундай болаларча беғубор қувноқ ҳазил-ҳузиллари, масхарабозлиги, ҳозиржавоблиги билан Чехов яна бир кулгисевар, хушчақчақ буюк ёзувчи Диккенсга жуда ўхшаб кетади.
Кунлардан бирида Чехов артист Свободин ва бошқа дўстлари билан кичкина Ахтирка шаҳарчасига боради. Меҳмонхонага жойлашадилар. Истеъдодли, жўшқин табиатли Свободин мансабдор граф қиёфасига кириб, бутун меҳмонхонани ағдар-тўнтар қилиб юборади. Чехов эса малай ролини ўз зиммасига олиб, графнинг тантиқ югурдаги образини шундай қотириб ижро этадики, бу ўйинга бевосита гувоҳ бўлган одамлар ҳатто орадан қирқ йил ўтгандан кейин ҳам завқланиб, мароқ билан эслашар ва кулгидан ўзларини тўхтата олмас эдилар.
Ёки у поездда онаси, синглиси ва виолончелчи Семашко билан кетяпти. Вагонда москвалик машҳур шекспиршунос Стороженко ҳам бор эди. Яқингинада ўқув юртини тамомлаган Чеховнинг синглиси севимли профессорга хушомад қила бошлайди. “Маша,– деб ёзади Чехов мактубида,– бутун йўл давомида ўзини мен билан Семашкога бегона, нотаниш одамдек тутди… Ана шу майдакашлигини жазолаш учун мен графиня Келлерларникида ошпазлик қилганман, қанчадан-қанча марҳаматли жанобларни кўрганман деб баланд овозда гапира бошладим, ҳар гал бирон нарса ичишдан олдин онамни дуо қилиб, менга Москвадан тезроқ бошқа яхши бир жой (хизматкорлик – К.Ч.) топиб бергин деб илтижо қилар эдим. Семашко камердинер ролини қотириб бажарди”.
Бундай майнавозчиликларга Чехов бошқаларни жон деб қўшарди. Тиш доктори ролини бажарганда, укаси Михаил аёл кўйлагини кийиб, меҳрибон ҳамшира қиёфасига кирар ва мижозларни хонага навбатма-навбат чорлаб турарди, мижозлар ўрнида бабкинолик беш-олти киши иштирок этарди. Шу пайтгача бу кишилар ўзларида актёрлик лаёқати борлигини хаёлига ҳам келтиришмаган, албатта, аммо Чехов ўз ҳозиржавоблиги, ёқимтойлиги билан уларни шу даражада ром қилиб олган эдики, ўйинга қўшилиб кетишганини ўзлари ҳам сезмай қолишарди. Мижозлар орасига укаси Александр ҳам қўшилгач, Чехов унинг оғзига кўмир майдалайдиган каттакон қисқични солар ва “жарроҳлик”ни бошлаб юборарди, Сергеенконинг сўзларига қараганда, томошабин бўлиб ўтирганлар кулавериб юмалаб қолишарди. “Ниҳоят, томоша авж нуқтасига чиқади. Илм тантана қилади. Антон сўкиниб, “бемор”нинг оғзидан оғриган катта тиш (пўкак тиқин)ни суғуриб олади ва ўтирганларга кўрсатади”.
Бундай пайтларда бу баланд бўйли, келишган, нозик, серҳаракат, қўй кўзлари чақнаб турган қувноқ киши ҳаммани оҳанрабодек ўзига тортиб оларди… Шундай ҳазил ўйинларда у яккахон бўлишни хоҳламасди. Бутун эрмаклари кўпчилик қатнашгандагина кутилган самарани берарди..
Ҳатто кекса ва толиққан қарияларни ҳам бундай ғайритабиий ҳазилларга тортишдан тийилмас эди. Чеховнинг Москвадаги хонадонида меҳмонлари доирасида бўлиб ўтган тўс-тўполонга тасодифан гувоҳ бўлган қария Григорович узоқ вақтларгача бу ғалати шодиёнани унутолмай юрган. Ёшларнинг мисли кўрилмаган бебошликларига беихтиёр шерик бўлиб қолган оқсоқол ёзувчи – “Антон Горемика”нинг муаллифи кейинчалик кулгили бир тарзда қўлларини юқори кўтариб: «Чеховларникида нималар бўлаётганини тасаввур ҳам қила олмайсиз! Вакханалия, чинакам вакханалия!”– деб хитоб қилган эди.
Унинг қариндошлари ва яқин кишиларига ёзган мактубларига кўз югуртиринг… Қандайдир қофиябоз ўз шеърида уни «ветеринария врачи» деб таърифлаган экан, “бу муаллифни ҳеч қачон даволашга мушарраф бўлган эмасман”,– деб қайд қилади Чехов…
Хатларида у ўзини гоҳо Гунияда Янос, гоҳ Бокль, гоҳ граф Черномордик, гоҳ Повсекакий, гоҳ Аркадий Гарантулов, гоҳ Дон Антонио, гоҳ академик Тото, гоҳ Шиллер Шекспирович Гёте каби номлар билан атар эди.
Бу ерда гап фақат лақабларда эмас, уларни туғдирган қувноқ “вакханалия”лар муҳим.

Ш

Чеховнинг шу йиллардаги ҳикояларида қувноқ вакханалия ҳукмрон. “Боку қаъридан чиқаётган нефть каби менда водевилга мос сюжетлар тўлиб-тошиб ётибди”,– деб тан олган эди Антон Павлович саксонинчи йилларнинг охирида.
Унда қайнаб ётган ижодий кучлар ҳар қандай одамни ҳайратда қолдирарди. “Образлар қувноқ оломонга ўхшаб вужудига ёпирилиб келади,– эслайди Владимир Короленко.– Гўё унинг кўзидан ўткир заковат ва қувноқлик қуюлиб тургандек туюлади”.
У Короленко билан танишган заҳотиёқ:
– Кичик ҳикояларни қандай ёзишимни биласизми?– деб сўраган эди.– Мана бундай.
У столга қаради ва биринчи дуч келган нарсани қўлига олди – бу кулдон эди, уни олдимга қўйди ва гапини давом эттирди:
– Хоҳласангиз – эртага ҳикоя тайёр бўлади… Сарлавҳаси – “Кулдон”.
Шунда Короленкога кулдон атрофида “ҳали аниқ шаклга кирмаган, аммо юмор билан тирик қандайдир ноаниқ образлар, ҳолатлар, саргузаштлар” айланиб юргандек туюлган эди.
Унинг ўша даврларда ёзилган сонсиз-саноқсиз, аммо мутлақо ранг-баранг ҳикояларига жо бўлган қудратли истеъдод мавжлари жуда эркин ва енгил ёзилгани ҳаммани ҳайратга соларди. Илк ёшлигида, ўн-ўн икки йил давомида Чехов худди кечаю кундуз тўхтамасдан маҳсулот чиқарадиган фабрикага ўхшаб тинимсиз ишлаган эди, албатта, дастлабки пайтларда жуда юзаки ҳикоялар ёзилганди, орадан кўп вақт ўтмай, у ана шу суръатни бир лаҳза бўшаштирмаган ҳолда худди конвейер каби узлуксиз бирин-кетин ўнлаб тенгсиз маҳорат билан битилган нодир ҳикоялар яратдики, бошқа йирик истеъдод эгалари, айтайлик, Василий Слепцов бу асарлардан биттасини ёзиш учун кам деганда ярим йиллаб вақт сарфлаган бўларди. Чехов эса уларни ҳеч қандай қийналмасдан, деярли ҳар куни, бирин-кетин ёзиб битирган эди. “Орден” ҳам, “Жарроҳлик”, “Йилқибоп фамилия”, “Альбион қизи”, “Қопдаги бигиз”, “Тирик солнома” ҳам, “Дорихоначи аёл”, “Аёллик бахти” ва яна бошқа юзлаб ҳикоялари ҳам яратилганидан бери одамларни тинимсиз кулдириб келмоқда.
“Иловалар ичида Чеховнинг икки китобчасини ҳам ўқидим,– деб ёзади бир деҳқон Максим Горькийга.– Хотиним онаси билан ўқиди: натижа бир хил – йиғлашади, хохолаб кулишади. Ҳам кулгили, ҳам юракка яқин!”
… Яқинда, Москвада, тиббиёт институтининг талабаси кечки навбатчиликда ўқиш учун мендан Чеховнинг қайсидир бир жилдини сўраб олди. Менга айтишича, уни ўқиб, кечаси билан кулавериб, ҳиқичоқ тутиб қолибди. “Навбатчилик тугади, уйга кетиш керак, биз эса бош кўтармай ўқиймиз ва тентакларга ўхшаб куламиз”,
Чеховнинг кулгили асарлари қанчадан-қанча жаҳоний фалокатлардан, учта урушдан, учта инқилобдан эсон-омон ўтди. Ён-атрофимизда қанча салтанатлар таназзулга учради, қанча ҳашамдор исмлар унутилиб кетди, қанча шуҳрат қозонган китоблар эсдан чиқди, қанча адабий оқимлар ва қоидалар ўзгарди, аммо Чеховнинг бир кунда ёзилган ҳикоялари ҳамон ҳеч нарса бўлмагандек навқирон умр кечириб келмоқда, набираларимиз ҳам уларни ўқиб, худди боболари ва оталари каби яйраб хандон ташлаб кулмоқдалар. Тўғри, бу ҳикояларга бурнини жийириб, нафрат билан юқоридан қараганлар ҳам бўлди. Аммо улар шунчаки эрмак деб ҳисоблаган нарсалар зангламайдиган пўлат бўлиб чиқди…

IV

Россиядаги буюк истеъдод соҳибларининг энг бахтлиларидан бири, фақат замондошларинигина эмас, балки бўлажак миллионлаб авлодларни ҳам мангу тирик қувноқ асарлари билан завқлантира олган адиб “лаънати расейя воқелиги” туғдирган мунг тўла ғазаб ичра йиғлаганда ҳам одамлар устидан қудратли ҳукмронлигини ўрната олган эди.
Ҳатто шу йилларда ҳеч қандай йиғи-сиғини тан олмайдиган ёш Максим Горький ҳам бу салтанатга асир тушганини тан олади. Чеховнинг “Жарликда” ҳикояси матбуотда пайдо бўлгандан кейин у Полтава губернасидан мактуб жўнатади:
“Мужикларга “Жарликда”ни ўқиб бердим. Бу қандай ажойиб чиққанини бир кўрганингизда эди. Хохоллар йиғлашди, мен ҳам қўшилиб йиғладим”.
Чеховга ҳамдард бўлиб йиғлаганини Горький неча марталаб таъкидлаган эди.
“Китобларингизни ўқиб қанчалик ғалати ҳолатларни бошдан кечирдим, неча марталаб йиғладим”,–деб ёзган эди у Чеховга йўллаган илк мактубида.
Яна бир неча йилдан кейин:
“Яқинда “Ваня тоға”ни кўрдим, асабларим мустаҳкам бўлса-да, кўрдим-у, худди аёл кишига ўхшаб йиғладим”.
Горький “Ваня тоға”ни жуда ёқтирарди, уни кўргани бир неча марта борган эди; драманинг ўттиз тўққизинчи қўйилиши муносабати билан у Чеховга Москвадан шундай ёзади:
“Томошабинлар йиғлади, актёрлар ҳам йиғлади”.
Чеховга хос ҳасрат туйғуси шу даражада кучли эдики, ҳатто эллик марталаб машқ қилган моҳир актёрлар ҳам пьеса воқеалари бутунлай ёд бўлиб кетганига қарамай, ўттиз тўққизинчи марта қўйилганда томошабинларга қўшилиб кўз ёши тўкадилар!
Ўша давр одамлари Чеховнинг ҳасратларига нақадар ҳамдард эдилар! Улар учун нақадар гўзал, ҳаётбахш, шоирона, юксак эди бу туйғулар! Ва энг муҳими, таъкидлайман, улар фавқулодда қудратга эга эди: Ҳар хил бошқотирғич даҳшатли воқеаларсиз, фақат сокин ва босиқ лириканинг ўзи билангина одамларни шунчалик йиғлата оладиган бошқа шоирни бутун дунё адабиётидан топиб бўлмайди!..
Бир сўз билан айтганда у ҳасратни ифодалашда ҳам қувонч ҳақида ёзганидек қудратли эди! Инсон туйғуларининг бундай қарама-қарши қутбларини тасвирлаганда юраклар устидан улуғворлик билан ҳукм юрита оларди. Лоқайдликни бутун вужуди билан ёмон кўрмаганда у буюк санъаткор даражасига кўтарила олмас эди; фақат бир марта, тўқсонинчи йилларнинг бошларида ҳаётида қисқа муддатли лоқайдлик майли сезилди, у ҳам аслида лоқайдлик эмас, майда-чуйда ташвишлардан туғилган толиқиш туйғуси эди, шунда худди тузалмайдиган оғир касалга чалингандек, ўзидан нафратланиб кетганди…
Ҳаётга муҳаббат, борлиқдаги барча ҳодисаларни икир-чикирларигача билишга туганмас иштиёқ улкан эҳтиросга айланиб, ҳар доим дилида жўш уриб турарди. Ўзининг энг қайғули қаҳрамонларидан бири айтганидек: “Мен қисқа умрим давомида инсонга хос барча фазилатларни эгаллашга тайёрман. Мен гапиришни, ўқишни, заводда болға уришни, вахтада туришни, ер ҳайдашни хоҳлайман. Нева бўйлари, далалар, денгизлар, тасаввуримга сиғадиган бутун борлиқ мени ўзига чорлайди”,– дейишга ҳақли эди.
Бу шунчаки хомхаёл эмас, бутун умр давом этган беғубор нодир ҳиссиёт эди.
“Очиғини айтсам, кўнглим ҳар хил нарсаларга тинимсиз талпинади,– деб ёзган эди у 1894 йилда Суворинга,– охири кўриниб қоляптими дейман… Қандайдир куч, тўғрироғи, олдиндан ҳис қилиш туйғуси мени шошилтираётганга ўхшайди…” “Яшагим келади, қандайдир куч мени ўзига тортади. Испания ёки Африкага кетгим келади”.
Кейинроқ, 1900 йилда, ўлим тўшагида ётганда, ёш ёзувчига шундай деганди:
“Сизнинг ўрнингизда бўлиб қолсам, Ҳиндистонгами, яна ким билсин, қаёққадир жўнар эдим, яна иккита факультетни битирган бўлардим”.
Толстой “Инсонга қанча ер керак?” ривоятида одам бепоён ҳудудларни эгаллашни хоҳласа ҳам аслида унга дафн учун ажратиладиган уч аршин ер етади, деб исботлагани маълум. Аммо Чехов бу шафқатсиз мулоҳазани катта эҳтирос билан рад этади.
“Уч аршин тирикка эмас, ўликка керак,– деб ёзган эди у “Малиназор”да. – Одамга уч аршин ер, чорбоғ эмас, бутун ер шари, борлиқ табиат керак, токи у ана шу кенгликларда ўзининг кимлигини, ўз руҳий эркинлигини тўла намоён эта олсин”. Зеро, «қуёш бир кунда икки марта чиқмайди, ҳаёт ҳам икки марта берилмайди».
Тўрт девор ичидан чиқмайдиган, ҳаётни фақат Тучков кўпригидан туриб кузатадиган, меҳмонхона бўлмасидан жой олиб, ўнг томонидаги қўшни хонада қандайдир немис аёли керосин ўчоқда котлет пиширишини, чап томонида қизлар пиво шишасини столга тарақлатиб уришини эшитиб диванда ётадиган ёзувчиларни у қанчалик масхара қилган эди. Бора-бора бу ёзувчи ҳамма нарсага “мебелли хоналар” нуқтаи назаридан қарайдиган ва “фақат немис аёллари, қизлар ва ифлос салфеткалар” ҳақида ёзадиган бўлиб қолади.
Чеховнинг ўзи ўттиз ёшида Владивостокда, Гонконгда, Цейлонда, Сингапурда, Ҳиндистонда, Архипелагда, Истамбулда бўлган, бу саёҳатлардан кейин ҳордиқ чиқариб улгурмасдан туриб Венага, Венецияга, Римга, Неаполга, Монте-Карлога, Парижга қараб йўл олган эди.
“Дам олиб улгурмадим, қандайдир кўринмас куч мени яна сирли диёрларга чорламоқда”.
Лоақал ярим йил бир жойда туриб қолса, хатлари янги сафарларга муштоқ орзуларга тўлиб кетарди.
“Кўнглим кенгликлар ва баландликларни қўмсайди”.
“Мен кемада сайр этишни, умуман эркинликни жуда, жуда, жуда хоҳлайман”.
“Чамамда, бу йил ҳам палубани ҳидламасам, чорбоғимни ёмон кўриб қоламан”.
Бу борада минглаб режалар тузади:
“Ҳузуримда Лев Львович Толстой бўлди, Америкага бирга боришга аҳдлашдик”.
“Ковалевскийни орзиқиб кутяпман, бирга Африкага борамиз”,
“Шаҳзодалар оролига, Истамбулга, яна Ҳиндистон ва Сахалинга боролсам қанийди”.
“Ҳозир Шимолий Қутбга, Янги Ер томонларга жон деб йўл олган бўлардим”.
У бундай кезишлардан қанчалик роҳатланганини ўзига хос қайноқ эҳтирос билан баён этганди:
“Амур бўйлаб минглаб чақирим сузиб бордим, миллион манзараларни кузатдим… Тўғриси, шунчалик кўп бойликларни кўриб, шу қадар роҳат олдимки, энди ўлим ҳам қўрқинчли туюлмайди”.

V

Унинг табиатга муносабати замин “бойликлари” ва “чиройи”дан шунчаки фойдаланишдангина иборат эмас эди. Фақат санъаткор кўзи билан қараб, манзаралардан завқ олишнинг ўзи уни қаноатлантира олмасди, у вужудида қайнаб ётган бунёдкорлик, яратиш иштиёқи билан табиатни севар эди. Ён-атрофидаги ерлар қаровсиз қолишига тоқат қилолмас ва уни гуллаб-яшнатиш учун шунчалик шавқ билан меҳнат қилардики, унга қараб, ўз китобларида меҳр билан тасвирланган ўрмончилар ёки боғбонларнинг қиёфасини айнан кўриш мумкин эди. “Ваня тоға”даги кўчат экиш ишқибози Астров образини яратар экан, Чехов, аслини олганда ўз шахсий портретини чизган эди.
Дарахтларни жонидан севган хаёлпараст ўрмончи образи Чеховга ниҳоятда ёқиб қолганидан бир неча йил ичида бу образга уч марта қайта мурожаат қилганди. Дастлаб Суворинга ёзилган хатда бу ўрмончи болалигида ўз ҳовлисига ёш қайин кўчатини экиб парвариш қилган “манзарачи” Коровин қиёфасида пайдо бўлади. “Дарахт қулф уриб ўсиб, шамолда чайқаладиган ва ерга озгина соя сола бошлаганда Коровиннинг қалби ғурурга тўлди: битта дарахт яратиш учун у худога кўмак берган, ер юзида битта дарахт кўпайиши учун ўз ҳиссасини қўшган эди!”
Кейинроқ Коровин заминдор Михаил Хрушчовга айланди. У ҳам ўрмонни жон-дилидан яхши кўради, ҳар бир дарахтни авайлаб асраш учун елиб югуради, шу туфайли қўшнилари унга сеҳргар деб лақаб қўйишади. Чехов бу ўрмон ҳимоячиси ва дарахтлар дўсти образини катта бир пьесанинг марказий қаҳрамонига айлантиради ва айнан сеҳргарга ўхшаб шундай хитоб қилади: “Ўз қўлим билан экилган кўчатлар ўрмонга айланиб, гувиллаб турганини эшитсам… агар минг йилдан кейин одамлар фаровон яшасалар-у, шунга озгина ҳиссам қўшилса, ниҳоятда бахтиёр бўлардим”.
Буларнинг ҳаммасини Чехов бемалол ўзи ҳақида айтиши мумкин эди, чунки у ҳар бир ишда бўлгани каби ерга ишлов беришга моҳир эди. Ҳали гимназиядалигидаёқ Таганрогдаги ҳовлисида бир неча туп узум кўкартирганди, унинг соясида ўтириб дам олишни жуда яхши кўрарди. Вайрона бўлиб ётган шипшийдам Мелеховога кўчиб борганидан кейин бу ерга минг тупдан кўп олча кўчати экди, кесилиб кетган ўрмонзор ўрнини арча, четан, арғувон, қайрағоч, қарағай, дуб ва заранг дарахтлари билан тўлдириб ташлади. Оз фурсатда Мелехово қулф уриб яшнаб кетди.
Бир неча йилдан кейин Қримга келгач, бўм-бўш тақир майдончани боғ-бўстонга айлантириб қўйди, катта иштиёқ билан гилос, тут, хурмо, сарв, настарин, малина, олча экиб, ўзининг таъбири билан айтганда, боғни гуллатиб юборди: “Қанчалик яхши, қанчалик роҳатбахш ва шоирона. Қувониб кетасан!”.
У албатта, ўз хурсандчилигини бошқалар билан баҳам кўришни ёқтирарди. Боғ яратсинлар деган умидда Таганрогдаги қариндошларига турли ўсимликларнинг уруғини муттасил жўнатиб турарди. Қўшним ҳам меникидек боғ яратсин деб унга кўчатлар совға қилишни тарк этмасди.
“Дуэл” асарида текинхўр Лаевскийнинг тубанлигини кўрсатар экан, биринчи навбатда уни ўз боғига “лоақал биронта кўчат экмагани ва биронта майсани ундирмагани” учун қаттиқ қоралайди…
Ундаги экиш, ўтказиш, ўстиришга бўлган иштиёқ умри бўйи сусаймади. Хотинининг айтишига қараганда, у ўз ҳузурида гулларни узган ёки синдирган одамларни ёқтирмас экан. Ўз хатларида боғбонлик – энг севимли машғулотим” деб тинимсиз таъкидлашни яхши кўрарди. 1900 йилда Меньшиковга ёзган хатида: “Агар ёзувчи бўлмаганимда, боғбонлик қилишим мумкин эди”, деб тан олганди.
Бир йилдан кейин хотинига:
“Жонгинам, ҳозир ҳам адабиётни ташлаб, боғбонликка ўтиб кетсам жуда яхши иш қилган бўлардим, бу умримни ўн йилга узайтирарди”, деб ёзади. У Таганрог шаҳридаги бошқарма бошлиқларидан бири билан: “Мени шаҳар боғига боғбон қилиб ишга олмайсизми?” – деб ниҳоятда жиддий оҳангда ҳазиллашган эди.
Дўстлари ва қариндошларига ўта муҳим нарса ҳақида хабар бераётгандек “сумбулгуллар ва лолалар ерни ёриб чиқаяпти”,– деб ёзади.
“Печакгуллар, чирмовуқлар, кунгабоқарлар осмонга бўй чўзди”.
“Атиргулларим бирам ажойиб очиладики… Атиргулларимнинг баҳоси йўқ”.
Ялтага экилган камелия очилган куни бу ҳақда хотинига телеграмма жўнатишга шошилади.
У ҳар бир гул, ҳар бир жонли мавжудотдаги фазилат, алоҳида сифатларни нозик ҳис қилар эди. Айрим гул-чечакларни жондан севиши, баъзиларини эса мутлақо ёқтирмаслиги буни очиқ кўрсатади. Фақат одамларга эмас, ҳатто гулларга ҳам у бефарқ муносабатда бўла олмасди.
“Сизнинг олти юз дона картошкагулингиз бор,– деб ёзган эди у 1884 йилда Лейкинга.– Турқи совуқ, илҳом бахш этолмайдиган шунча гулни нима қиласиз? Бу гул зодагонларга, тўраларга ўхшаб кўрингани билан ички мазмунга эга эмас. Мағрур, аммо кўримсиз бошларини таёқ билан уриб туширгим келади”.
Чаман бўлиб очилган олчазорларни ҳамма нарсадан яхши кўрарди.
Ўлим арафасида ёзиб битирилган шоирона пьесасида “оппоқ гулга тўлган”, “навқирон”, “бахти кулган” олчазорни асосий қаҳрамонга айлантириши бежиз эмас.
Чехов янги пьесасига “Олчазор” деб ном қўйганини қувончдан яшнаб, шодон қаҳқаҳа билан Станиславскийга айтганда, Константин Сергеевич ҳайратда қолган, аммо “қандайдир нафис, юракдан чиққан нарса ҳақида гап кетаётганини” шу заҳотиёқ англаб олган эди.
“Қора роҳиб”даги боғ ҳам ниҳоятда гўзал, дилга яқин бўёқларда чизилган. У буюк боғбон Песоцкийнинг улкан бахтини ўзида мужассам этади.
Чехов бу икки асарида – пьесада ҳам, қиссада ҳам қаҳрамонлар ҳаётида юз берган фожеаларни улар бир умр меҳр қўйиб яратган боғнинг ҳалокатга учраши билан боғлиқ ҳолда тасвирлайди. Боғбон Песоцкий учун боғнинг барбод бўлиши ўлим билан тенг эди.

VI

У ерни яшнатиш, кўчат экишдан ташқари ижодий фаолиятга доир барча меҳнат турларига қайноқ эҳтирос билан муносабатда бўларди. Ниҳоятда ҳаётсевар, серҳаракат, жўшқин қалбли инсон бўлгани туфайли ҳаётни тасвирлаш билан бирга уни қайта қуришга, бунёдкорликка тинимсиз интиларди.
Гоҳ Москвада қироатхонаси, кутубхонаси, маърузахонаси, театри бўлган Халқ уйи ташкил этиш учун елиб-югуради.
Гоҳ яна шу Москвада тери касалликлари касалхонаси қуриш ташаббуси билан чиқади ва бунга эришади.
Гоҳ Қримда илк биологик станция қуриш ғоясини илгари суради.
Гоҳ Сахалиндаги барча мактаблар учун китоблар йиға бошлайди ва уларни кўп миқдорда жўнатади.
Гоҳ яна шу Москва яқинида деҳқон болалари учун бирин-кетин учта мактаб қуришга киришади, айни замонда деҳқонларга ибодатхона ва ўт ўчириш саройи қуриб беради. Кейинроқ, Қримга кўчиб боргандан кейин у ерда тўртинчи мактабни ҳам бунёд этади…
“Агар ҳар бир одам ўзининг бир парча ерида имкони борича бирон нарса қурганда эди, еримиз қанчалик гуллаб-яшнаган бўларди!”– деган эди у Горькийга. Ва ёндафтарига шундай ёзганди: “Мусулмонлар элга нафи тегсин деб қудуқ қазишади, ҳаётимиз изсиз ўтиб кетмаслиги учун ҳар биримиздан мактаб, қудуқ ёки бошқа бирон хотира қолса қани эди”.
Таганрогдаги Петр Биринчи ҳайкали Чеховнинг саъй-ҳаракати билан ўрнатилганини кўпчилик билмайди ҳам. Бунинг учун у Парижда ҳайкалтарош Антокольский билан музокаралар олиб борган ва ҳайкални шаҳарга ҳадя қилишга уни кўндирган, ҳайкал тайёр бўлгач, Марсель порти орқали Таганрогга олиб келишга муваффақ бўлган, унга энг кўримли жойни танлаган, бу улуғвор обида шаҳарга келтирилганида ҳаммадан кўра ўзи кўпроқ қувонган эди… Бундай ишлар Чеховнинг вақтини кўп олиб қўярди. Айтайлик, у мактаб қурилаётган кезларда шахсан ўзи тоштарошлар, печка қурувчилар, ер қазувчилар, дурадгорлар билан бирма-бир гаплашар, барча материалларни ўзи сотиб олар ва қурилишни шахсан ўзи назорат қиларди. Шу йиллардаги мактубларини ўқиган киши уни моҳир қурувчи муҳандис деб ўйлаши мумкин эди: уларда тахланган тахталар, устунлар, цемент, пойдевор ва ҳоказолар ҳақида кўп марталаб гап боради. Бино ҳавасни келтирарди: голланд печкалари ўрнатилди, ҳар бир ўқитувчига каминли катта хоналар ажратилди. Ҳар қандай ишдаги каби бу қурилишга ҳам Чехов бутун куч-ғайратини аямай сарфлар ва буни ўз бурчим деб биларди. Бу ишларга, ҳасадгўй маҳаллий раҳбарлар, товламачи қурувчилар ҳамда саводсиз деҳқонларнинг лоқайд муносабатини айтмай қўя қолайлик.
Қадрдон шаҳри Таганрогда жамоат кутубхонаси қуришга киришганда ҳам кўпчилик ёқасини ушлаб қолди. Сабаби, хилват, чекка шаҳарчада шундай иш қилиш мумкинлиги одамларнинг тушига ҳам кирмаган эди. Чехов бу кутубхонага ўзининг икки мингтадан кўп ноёб шахсий китобларини ҳадя қилди. Уларнинг кўпига дастхатлар ёзилган бўлиб, катта аҳамиятга молик эди. Мазкур кутубхонада машҳур фан ва санъат арбоблари асарларининг галереясини ташкил этди, ўн тўрт йил мобайнида бу ерга мунтазам равишда ўзи сотиб олган беҳисоб китобларни юбориб турди.
Тўқсонинчи йилларнинг охирида, Ниццадан шундай мактуб йўллаган эди: “Кутубхонада чет эл бўлимини очиш учун барча француз мумтоз адибларининг асарларини сотиб олиб, шу кунларда Таганрогга жўнатдим. Жами 70 муаллиф, 319 жилд”.
Барча француз мумтоз адиблари! Уч юз ўн тўққиз жилд!
Вабо пайтида қишлоқ шифокори сифатида бажарган ишлари-чи! Йигирма беш қишлоқ аҳолисига ёрдамчиларсиз, бир ўзи хизмат кўрсатишни тасаввур қилинг! Ҳосил битмаган йилларда оч қолган одамларга берган ёрдамлари! Аҳолини рўйхатга олиш пайтидаги хизматлари! Москва атрофидаги деҳқонларга кўп йиллар давомида беминнат тиббий хизмат кўрсатиш!
Унга ҳамширалик қилган синглиси Мария Павловнанинг гувоҳлик беришича, у: “Ўз чорбоғида ҳар йили, мингтадан кўп бемор деҳқонни бепул даволар, бунинг устига, ҳар бирига текин дори-дармонлар етказиб берар эди”.
Мен унинг оқкўнгиллигини таъкидлаётганим йўқ, балки вужуди улкан эҳтиросга тўла бўлгани, одамлар аҳил ва бахтли яшасинлар деб ҳаётга катта эҳтирос билан фаол аралашишни ёқтириши ҳақида гапираяпман.
У ҳали ёш йигитлигида – 1888 йилда Хоролдаги тақир хуторни қарзга олмоқчи бўлиб, Петербургга – Плешчевга хат ёзган эди:
“Агар омадим чопиб, шу жойни сотиб олсам, Хорол қирғоғига қатор уйчалар қуриб, уларни адабиёт масканига айлантирган бўлардим”.
Бундай масканни у бунёд этолмади, қанчалар орзу қилганига қарамай, бир кечалик қулай қўнимгоҳларни ҳам, бемор муаллимлар учун мевазор боғи, полизи, асаларилари бўлган санаторияни ҳам, бу ҳақда Горький ўз эсдаликларида ёзган эди, қура олмади. Шунга қарамай, у қилишга улгурган нарсаларнинг ўзи етиб ортади. Вафотидан кейин ундан бутун дунёда ном қозонган йигирма жилдлик насрий асарлар билан бирга тўртта қишлоқ мактаби, Лопаснюгача бўлган равон йўл, бутун бир шаҳарга етарли кутубхона, Пётр шарафига ўрнатилган ҳайкал ҳамда яланг ерга экиб кўкартирилган ўрмон ва иккита ажойиб мевазор боғ қолди.
Чеховнинг номига йўлланган мактублар етти мингтага яқин… Уларнинг кўпчилигида: “Чехов юборган пуллар учун раҳмат”, “Ишга жойлашишим учун кўрсатган ёрдами учун миннатдорман”, “Паспорт олишимга кўмаклашгани учун миннатдорчилик билдираман” сингари дил сўзлари ёзилган.
Бошқача бўлиши мумкин эмасди. Чеховнинг одамларга муносабати шундай эдики, у бошқалардан жуда оз нарса олар, кўпинча ҳеч нарса олмас, ўзи эса муттасил ҳеч қандай ҳисоб-китобсиз ҳамма нарсасини бериб юбораверарди.
1884 йилда талаба қиз Юмашевага: “Сиз учун кичкина бир иш топиб қўйдим, маоши арзигулик бўлмаса ҳам, жилла қурса, маърузалар тинглашингизга етади”,– деб ёзган кунидан бошлаб, йигирма йил давомида, то сўнгги нафасигача бировларнинг ҳожатини чиқариш учун елиб-югуришини тарк этмади. Агар мен буларнинг ёнига Белоусовлар, Кругловлар, Менделевичлар, Гурляндовлар, Киселевлар, Лихачевлар, Островскийлар, Лазаревскийлар, Петровлар ёзган шеърлар, романлар, ҳикоялар ва қиссаларни чиқариш учун турли таҳририятлар билан эринмай талашиб-тортишганларини ҳам қўшсам, қулоғигача ишга ботиб кетган ёлғиз бир одам ҳақида эмас, балки бутун ишлари аъло даражада йўлга қўйилган, барча ходимлари ва адабий маслаҳатчилари тер тўкиб меҳнат қилаётган улкан бир адабий жамоани кўз олдингизга келтирган бўлардингиз.
Ҳаваскор ёзувчи Шаврова унга уч-тўртта эмас, бирваракайига тўққизта ҳикоясини жўнатади. Тасаввур қилинг: тўққизта ҳикоя! Уларни синчиклаб ўқийди, таҳрир қилади, таҳририятларга тарқатиб чиқади ва шундан кейин ҳаваскор ёзувчидан илтимос қилади:
“Яна йигирмата ҳикоя ёзиб жўнатинг. Уларни яйраб ўқийман”. Ижоди бамисоли “Боку қаъридаги нефть каби қайнаб-тошиб ётгани” учун у қўлёзмаларга лоқайд баҳо бериш билан кифояланиб қола олмас, ёрдам сўраб мурожаат қилган ҳар қандай муаллиф ижодига ўзига хос шиддатли эҳтирос билан аралашар, ўз топилмалари ва тимсолларини сахийларча улашиб кетаверарди.
Қўлига кимдир ёзган “Хонанда” ҳикояси тушиб қолади:
“Хонанда”нинг ўртасини бошига, бошини ўртасига кўчирдим ва хотимасини бутунлай янгидан ёздим”.
“Гап бундай: қўлим қичишиб турибди, Зильбергрошнинг охирини қайта ишлаш учун менга бермайсизми?”.
Ёзувчи Лазарев-Грузинский ўзининг “Эски дўст” водевилини унга жўнатган эди, Чехов дастлаб уни танқид қила бошлайди, сўнг сабри чидамайди ва Лазарев-Грузинский учун ўзи ёзишга киришиб кетади. Ёзувчини бир чеккага чиқариб қўйиб, ўзи муаллифликка ўтиб кетгани баён қилинган мактуби (1889 йил 1 ноябрь) сақланиб қолган.
“Мен шундай қилган бўлардим,– деб ёзади у Лазаревга,– “Ливорно”да қалин дўстининг хотинини кўриб қолган эркак унга маслаҳат бера бошлайди: “Онажоним, уни қаҳва билан сийлаб тур, мен бир дақиқага банкка югуриб бориб, қайтиб келаман”, саҳнада аёл билан Горшков қолади… Қайтиб келган эр синган идишларни ва стол тагига кириб олиб, қўрққанидан қалтираб ўтирган эски дўстини кўради. Ҳайратга тушган Горшковнинг хурсанд бўлиб: “Бегойим, сиздан ажойиб трагик актёр чиқади! Сиз “Медея”ни ўйнашга муносибсиз!” деган сўзлари билан воқеа тамом бўлади.
Грузинский учун бутун бир кўринишни ёзиб беради, ўз варианти яхшилигига муаллифни ишонтириш учун қаҳрамонини шундай сўзлатади:
“Илгариги актрисалар қанақа эди! Лоақал Лепоперелловани эсланг! Истеъдод, қадди-қомат, гўзаллик, олов! Бир гал, агар янглишмаган бўлсам, сенинг бўлмангга келганимда, шунда у билан бирга яшар эдинг, у роль машқ қилаётган эди…” Ва ҳоказолар.
Асосан истеъдоди йўқ кишилар ёзган ва тинимсиз оқиб келиб турадиган сонсиз-саноқсиз қўлёзмалар устида у ана шундай усулда ишлар эди. Ўзининг қанчадан-қанча ижодий қувватини ўзгалар учун сарфлаб юборарди.
Баъзан Чехов сиймосида мужассам бўлган “адабий агентлик”нинг Парижда ҳам махсус бўлими бор эдими, деб ўйлаб кетасан. Нега деганда, у 1898 йилда Мелиховодан Иван Шчегловга ёзган эди:
“Французлар ҳар йили кузда бир пардали рус пьесаларини саҳнада ўйнайдилар… Саховатли бўлиб, бечора Францияга шафқат кўрсатинг! Ўзингиз ёзган бир пардали пьесалардан 2-3 тасини, ҳатто тўрттасини танлаб олиб, мана бу манзилга жўнатинг…”
Шундай таклиф билан у В.Билибинга ва П.П.Гнедичга ҳам мурожаат қилганди.
Умуман, бу “агентлик”нинг вазифаси кўп эди. Масалан, у ёки бу ёзувчининг китобини сотиб олинг, деб турли одамларни мажбур қиларди. “Катта билим юрти”нинг инспектори билан учрашиб, мактаб кутубхонаси учун Шчегловнинг барча асарларини сотиб олмагунча уни ҳол-жонига қўймаганди. Вокзалдаги китоб дўкони ёнида турганида Масловнинг китобини сотиб олишга ёш бир йигитни кўндирган эди. Лазарев-Грузинскийнинг янги китобини Шавровга зўрлаб олдирганди. Театр билим юртида дарс берувчи А.П. Ленский нотиқлик санъатининг энг яхши намуналари жамланган ўқув қўлланмасини харид қилиши учун қанчалик жон койитган эди!

VII

Бошқаларнинг пьесаларини ҳам у фавқулодда иштиёқ билан театрларга тақдим этарди. Саксонинчи йилларнинг охирларида, Малий театр ва Корш билан аранг тил топишганига қарамай, дўстлари – драматургларга деярли расмий оҳангда мактублар жўнатганди:
“Агар ёзда драма ёзиб битирсангиз, – деган эди уларнинг бирида,– уни Москвада – Малий театрда қўйилишини хоҳлайсизми? Рози бўлсангиз, ҳамма югур-югурларни менга қўйиб беринг”.
Бошқасига ёзади:
“Масловнинг пьесаси борми? Мен уни Коршда қўйган бўлардим”.
Маслов пьесасини театрда қўйдириш учун Коршнинг олдида эгилиб-букилишини кутиб ўтирмайди. Маслов бирон-бир пьеса ёзганми-йўқми, ҳали буниси номаълум. Аммо Масловнинг хоҳишини аввалдан билади, ҳатто у ёрдам сўрашни хаёлига келтирмаган бўлса ҳам, унга дўстона мадад беришга шошилади.
Учинчи мактубда учинчи муаллифга:
“Сиз пьесалар ёзасизми? Ёзинг ва уни Москвада қўйиш ваколатини менга беринг. Репетицияларда қатнашиш, гонорарини олиб бериш сингари барча ишларни ўзим бажараман…”– деб мурожаат қилади.
Суворин “Татьяна Репина”сини ёзиб тугатгач, ҳақиқатан ҳам пьесани қўйиш учун унга ваколат беради. Чехов ўзининг ўнта пьесасига қараганда, ана шу бировнинг асарини рўёбга чиқаришга кўпроқ куч сарфлаб, елиб-югуради…
Кейинроқ, бир неча йил ўтиб, ўзининг асарлари МХАТда қўйила бошлагандан кейин ҳам, у бошқаларни театрга етаклаб келиш одатини тарк этмади. Горький МХАТга атаб “Мешчанлар” ва “Тубанликда”ни ёзиб бергани учун рус драматургияси айнан Чеховга миннатдорчилик билдириши лозим. “Барча яхши ёзувчиларни Бадиий театр учун пьеса ёзишга кўндирдим,– деб ёзган эди Чехов 1901 йилда хотинига. – Горький ёзиб берди; Бальмонт, Леонид Андреев, Телешов ва бошқалар ёзишга киришди. Ҳар бир муаллиф ҳисобидан менга лоақал 1 сўмдан маош тайинланса дуруст бўларди…»

VIII

Буларнинг ҳаммаси адабиётга алоқадор ишлар. Аслида узоқ ва яқин одамларининг барча кундалик турмуш ташвишларини ечиш учун беғараз интилиш Чеховга хос юксак фазилат эди.
«Марҳамат қилиб, биронта муаммонгиз бўлса, ийманиб ўтирмасдан менга айтинг, хизматингизга тайёрман»,– деб ёзган эди у Линтваревага.
Фақат ундан эмас, ўнлаб одамлардан суриштиради:
“Агар хоҳласангиз Сизга таклиф этилаётган мулкни бажонидил бориб кўраман”,
“Сиз учун балиқ овланадиган анжомлар сотиб олишимга рухсат берасизми?”
Ҳатто Лейкиндан сўрайди:
“Биронта топшириғингиз йўқми?”
“Маълум вақтдан кейин,– эслайди Сергей Шчукин,– сўраган нарсангни унутиб юборасан, у эса қўққисдан илтимосингни бажардим, фалончидан бундай жавоб бўлди, деб қолганида эсингга тушади ва уни ортиқча ташвишда қолдирганинг учун хижолат бўлиб юрасан”.
Сувориннинг қийин бир ишини битириши биланоқ яна бошқа топшириғинг бўлса, хижолат тортмасдан айтавер, деб илтимос қилади.
“Агар дўзахга бориш керак бўлса, бораман. Марҳамат қилиб, мендан тортиниб ўтирманг”.
Ҳатто оғир пайтларда ёрдам сўраган дўстларига миннатдорчилик билдиради.
“Тортинмасдан менга мурожаат қилганинг учун раҳмат,– деб ёзади Савельевга 1884 йилда.– Мени қийнаб қўяман деб ўйлаб ўтирма… Марҳамат, тортинма ва сира хижолат бўлма…”
Улар асло хижолат бўлмас ва тортиниб ўтиришмасди…
1903 йилнинг охирида, бир неча ой умри қолган, қимирлашгина эмас, ҳатто нафас олиши ҳам оғирлашган бир шароитда ялталик Варвара Харкевич ундан Москвага соатини олиб кетиб, яхши устага тузаттириб беришини илтимос қилади. Москвага келгач, у бузуқ соатни Кузнецкийдаги соатсозга олиб боради, уста соатни икки ҳафта юргизиб синаб кўради ва Чехов кейинги гал хабар олганда, у ҳеч нарсага арзимаслигини маълум қилади. Чехов бу ҳақда Варвара Харкевичга хат ёзади ва соатни сотиб, янгисини харид қилишга бажонидил тайёр эканлигини билдиради. Аёл, албатта, бунга рози бўлади. Умри тугаб бораётган оғир хаста бу соатни эринмай магазинга элтади, уни пуллаб, янгисини харид қилади. “Ажойиб соат дуч келиб қолди… Уни юз йиллик кафолати билан энг яхши уста Буредан сотиб олдим. У узоқ савдолашиб, охири кўнди”,– деб ёзади Чехов бу ҳақда…
Ялтадаги Меҳрибонлик уйига келадиган беморларга кўрсатган саховати ҳақида катта китоб ёзиш мумкин… Силга чалинган кўпгина беморлар шу кезларда чўнтагида сариқ чақаси бўлмаса ҳам Одесса, Кишинёв ёки Харьковдан Ялтада Чехов яшаётганини билгани сабабли “Чехов жойлаштириб қўяди. Чехов кўрпа-тўшак, овқат ва дори-дармон билан таъминлайди” деган илинжда ёпирилиб келаверишарди. Адиб уларнинг қуршовидан чиқа олмасди. У қийналганидан инграб юборар, ўзи ҳам оғир хасталик азобини чекса-да, эртадан-кечгача бу ночор беморларни жойлаштириш билан банд бўлар, улар орасида яҳудийлар бўлса, Ялтада туришига рухсат олиш учун жонини жабборга берар эди.
Тўла асарлар тўпламини нашриётга сотганидан хабар топиб чигирткадек ёпирилган тиланчилардан қутула олмасди. Пули кам эди. Еб тўймас ношир уни виждонсизларча чув туширганди. Қолган ушоқдек озгина пулини ўнлаб беморларга улашиб чиқарди.
“Ҳар куни сарфланаётган пулимнинг ҳисоби йўқ, ҳисоби йўқ,– деб ёзган эди у Ольга Леонардовна Книпперга ўша кунларда.– Кеча биттаси юз сўм сўраб олди, бугун бири хайрлашиш учун келди, унга ўн сўм бердим, яна бирига юз сўм берилди, бошқасига юз сўм ваъда қилдим, учинчисига эллик сўм, ҳаммасига эртага етказиш керак”.
“Бир яхши танишим “жумагача” деб 600 сўм олди. Мендан доимо жумагача деб сўрашади”.
Бундай исрофгарчилиги учун баъзан ўзини-ўзи койиса-да, имкони бор пайтда ҳеч қачон ҳеч кимнинг қўлини қуруқ қолдирмас, зеро “қайтимсиз қарз бериш” унинг азалий касбига айланиб кетганди. Буни кўпчиликдан мутлақо махфий тарзда амалга оширгани учун ҳатто баъзи яқин кишилари, жумладан Бадиий театрнинг артисти Вишневский уни “қизғанчиқликда” айблаб юрарди!
“Халатим йўқ,– хабар берган эди хотинига.– Аввалги халатимни кимгадир совға қилганман, кимгалиги эса эсимда йўқ”.
Москва яқинидаги қишлоқда яшаганида, ўқитувчи қўшнисига айтган эди:
“Ўрдакларим жуда кўп. Керагидан ортиқ. Уларни олинг. Ўрдаксиз яшаб бўладими?…”
1904 йил 2 июнда, ўлим тўшагида ётган пайтида, Чехов қайсидир бир дьяконнинг ўғли, қандайдир талабани бир университетдан иккинчисига ўтказиш ташвишига тушиб қолади.
“Бугун,– деб ёзади у дьяконга,– катта бир жанобни ректор олдига жўнатдим, эртага бошқаси билан гаплашаман. Мен июлнинг охирида ёки августнинг бошларида қайтиб келаман, шунда сизнинг истагингизни – у амалга ошишига чин юракдан тилакдошман,– рўёбга чиқариш учун қўлимдан келган барча ҳаракатни қиламан”.
Чамаси, бу узрли сабаб билан Чехов ёрдам беролмаган ягона илтимос бўлса керак. Чунки у хатда кўрсатилган муддатгача ета олмади, Чехов роппа-роса бир ойдан кейин вафот этди…

IX

Россияда талабчан ва инжиқ бир танқидчи бўлган эди. У узоқ йиллар давомида Чеховнинг гениал ижодига ёмон кўз билан қараб, уни ярамас ёзувчи ҳисоблаб келди.
Ҳатто ҳозир, орадан кўп вақт ўтгандан кейин ҳам, унинг буюк санъаткор ҳақида айтган ўта кескин ва ёвуз фикрларини ўқиганда хафа бўлиб кетасан. “Латта”, “пуч гап”, “бемаза”, “чайналган қозонсочиқ”, “сиркали ширач”, “катта ёлғон” – Чеховнинг деярли ҳар бир янги асарига у берадиган одатдаги баҳолар ана шу қабилда бўларди.
Чеховнинг “Иванов” пьесаси ҳали матбуот юзини кўрмасдан туриб, уни “Масхарабозов”, “ярамас қўшиқча” деб ҳисоблаган эди. Ҳатто Россиянинг чексиз-чегарасиз кенгликлари ҳақида Гоголдан кейин битилган ва жаҳон адабиётида тенги йўқ лирик мадҳия – “Чўл”ни ҳам у “бемаъни эрмак” деб атаганди, Чеховнинг илк дурдоналари бўлмиш “Ёвуз ниятли киши”, “Суд арафасидаги тун”, “Тез ёрдам”, “Санъат асари” каби бутун дунёга машҳур ҳикояларни ҳам у масхаромуз оҳангда “ёмон ва ярамас”га чиқарган эди. “Эрксиз ўйинчи” ҳақида эса “сохта пьесача, алмисоқдан қолган маза-матрасиз ҳазил” деб ёзган эди. “Кўнгил изҳори”ни “ўтакетган аҳмоқона пьеса” деб атаганди.
Қизиғи шундаки, Чеховнинг бутун ижодини чиқитга чиқараёзган қаттиққўл, мудом тирноқ остидан кир излайдиган бу танқидчи Антон Павлович Чеховнинг ўзи эди. У ўзи ёзган пьесаларини “қўшиқча”лар деб, ҳикояларини “латта” ва “пуч гап” деб баҳолашдан ҳайиқмасди.
Бизга унинг қариндошларига, дўстлари ва танишларига йўллаган тўрт ярим мингга яқин хатлари етиб келган, ибратли жиҳати шуки, уларнинг биронтасида ўз ёзганларини ижод намунаси деб ҳисоблаган эмас. У адабий хизматларини дабдабали ва баландпарвоз баҳоларга муносиб кўрмас эди. Бир ёзувчи аёл уни мағрур санъаткор деб атаганда, дарҳол бу юксак унвонни рад этишга шошилганди:
“Нега сиз мени мағрур санъаткор деб атадингиз? Фақат куркаларгина мағрур бўлади”.
У деярли ҳамма хатларида, айниқса адабий фаолиятининг дастлабки ўн йили давомида, юксак савияда ёзилган ҳикояларини бадииятга алоқаси йўқ деб ҳисоблаган ва уларни камситиб, ҳақоратомуз оҳангда гапиришдан тўхтамас эди:
“Бир бемаза зерикарли ва ярамасгина водевилчани… қоралаб битирдим”, “Ачимсиқ бир нарсани қоралашга ҳаракат қиляпман”, “Ёмондан ёмон ҳикояни тирнаб ўтирган пайтимда хатингизни олдим”, “Қисса тўқий бошладим”, “Бир иложини қилиб, иккита ҳикояни боплаб қўйдим”, “Бетамиз комедияни улоқтириб юбордим”.
Адабий фаолиятидаги қудратли ва мураккаб жараёнлар ҳақида гапирганда, барча дарсликлардан жой олган “Зерикарли воқеа”, “Баҳс” ёки ”Ванька” тилга олинадими ёхуд чинакам толстойчасига ёзилган “Зиёфат” кўзда тутиладими, бундан қатъи назар, у юқоридаги ибораларни астойдил ишлатади.
Кейинчалик у бундай қўпол сўзларни ишлатмайдиган бўлди, аммо ўз ижодини қаттиққўллик билан тергашда давом этди.
“Пьесани ёзиб битирдим. У “Чағалай” деб аталади. Кўнгилдагидек чиқмади. Очиғини айтганда, мен драматург дейишга арзимайман”.
“Зерикарли нарса,– деб ёзади у ўзининг “Чироқлар” ҳикояси ҳақида,– сафсатабозлик кўпайиб кетган…” “Ёзганимни ўқиганимда кўнглим айнаб кетади. Тоқат қилиб бўлмайди!”
Саксонинчи йилларнинг охирларида ўзига тенгдош барча ёзувчилар орасида биринчи ўринга чиққанига қарамай, хатларида “рус насрида мен ўттиз еттинчи, рус санъатида эса умуман, тўқсон саккизинчи қаторда тураман” деб тинимсиз таъкидлар эди. Аммо табиийки, бу рақам ҳам ўз-ўзини мақташдек туюлган шекилли, айни шу кезларда Таганрогдаги қариндошига ёзган мактубида ўзига ниҳоятда камтарона баҳо беради. Унда бастакор Чайковский ҳақида гапирар экан: “У машҳурлик жиҳатидан “Питер ва Москвада иккинчи ўринда туради,– деб ёзади Чехов.– Биринчилик Лев Толстойда, мен эса 877 қаторда тураман”.
… У ўзининг адабий фаолияти қанчалик оғир заҳматлар ичида кечаётганини ўзгалар билишини асло хоҳламасди. Фавқулодда улкан куч билан меҳнат қилар ва аҳён-аҳёндагина энг яқин одамларига ниҳоятда қийналиб ёзиши ҳақида гапириб қолар эди.
“Қисса ёзаяпман, кеча-кундуз у билан бандман, кўп тер тўкдим, зўриққанимдан телба бўлаёздим… Ёзаверганимдан тирсакларим оғриб, кўз ўнгимда ким билсин, аллақандай нарсалар айлана бошлади”. Бундай эътирофлар жуда оз, аммо у ўзининг ўтакетган ялқовлиги ҳақида жар солиб, тинимсиз гапирар эди: “Гениал дангасаман…”, “Мисли йўқ ялқовлик…” “Ёзувчилар ичидаги энг ялқови мен бўламан” “Томирларимда хохолларга хос ялқовлик қони оқади…”, “Одатдагидек дангасаман…”, “Кунларни байрамона ўтказяпман… Мен хохолман, дангасаман. Ялқовлик менга шароб каби кайф беради…”, “Бутун туйғуларим устидан хохолларга хос ялқовлик ҳукмронлик қилади…”
“Имкондан ташқари” оғир меҳнати ҳақида ўзгалар хабар топмаслиги учун ўз хатларида кам насиб этадиган ҳордиқ чоғларини одатдаги доимий хушчақчақлик сифатида таърифлар эди.
1888 йилда “Қоронғиликда” тўплами учун Фанлар академиясининг Пушкин номидаги мукофотига сазовор бўлгандан кейин ёзган бир хатида:
“Бу, чамаси, қисқичбақа овлаганим учун берилди”,–деб қайд этади.
Албатта, ниҳояси йўқ бундай биқиқлик бошқаларни ўз маънавий оламига киритишни хоҳламаганлиги билан изоҳлангани маъқул. “Ёнимда менинг самимиятимга муҳтож ёки шунга муносиб одамлар йўқ”,– деб очиқчасига тан олади навбатдаги бир мактубида. Азалдан атрофини қуршаган кишилар орасига сингиб кетиш одати ижодкор сифатида шахсиятига, адабий изланишларига, режаларига ҳам тўла кўчиб ўтгани учун у юқоридагидек ҳазил-ҳузиллар воситасида ўзгаларни ўз шахсий дунёсига яқинлаштирмасликка интилар эди. Асарлари ҳақидаги беўхшов ҳазиллари, киноялари бегоналар маънавий оламига аралашмаслиги учун қалқон вазифасини бажарарди.
Аммо буларнинг ҳаммаси фақат чинакам ижодкорлардагина бўладиган “муқаддас қониқмаслик” туйғуси билан боғлиқ.
Ана шундай қониқмаслик 1887– 1889 йилларда катта шон-шуҳратга эришганини илк марта ҳис қилган чоғида бутун кучи билан намоён бўлган эди.
Ҳеч кутилмаганда катта шон-шуҳратга эришди. Кечагина у кичик матбуотнинг Попудогло, Билибин, Лазарев, “Эмилий Пунов”, Кичеев ва бошқа учинчи даражали ёзувчилари орасида кўзга кўриниб-кўринмай юрган эди. Аммо шу даврда Петербургда дастлаб битта-иккита, кейинроқ бутун бошли адабиёт билимдонлари ва заршунослари унинг ижодий заковати ҳақида завқ билан гапира бошладилар, ниҳоят у Петербургга келган чоғда, ҳеч кутилмаганда, уни шунчалик қувонч билан кутиб оладиларки, кейинчалик ўзи бу ҳақда “мақтов эшитавериб икки ойгача бошим айланиб юрдим”,– деб тан олган эди.
“Яқинда Питердан келдим. У ерда шуҳрат ичида чўмилиб, хушомад сўзларидан маст бўлдим”.
“Петербургда энг машҳур ёзувчига айландим”,– деб хабар беради у қариндошларига.
Бу хушёқар сўзлар унга ёрқин истиқбол ваъда этишдан ташқари, энг муҳими, болалигидан бери эзиб келган оғир муҳтожлик юкидан ҳам халос қиларди. Талабалик давридан бошлаб синглиси ва укасини, отаси ва онасини боқиш зиммасига тушган эди, мана ниҳоят, биринчи марта эркин нафас олиб, ўн йилларга чўзилган эрксиз мажбуриятдан қутулганди.
Бундан ташқари, кутилмаган шуҳрат уни энг атоқли рус зиёлиларининг ноёб даврасига олиб кирдики, буни “Сверчка” ёки “Будильник”даги сафдошлари тасаввур ҳам қила олмасди. Энди уни қандайдир Кичеев, Лазаревлар эмас, Григорович, Владимир Короленко, Терпигорев, Сергей Максимов, Лесков, Яков Полонский, Плешчеев, гениал Чайковский ўз даврасида қадрдон дўст сифатида кутиб оладиган бўлдилар.
“Чўл” қиссаси қўлёзмасини эндигина ўқиб чиққан Плешчеев унга шундай ёзади:
“Бу шундай мўъжиза, шундай гўзал шеъриятки, сизга бундан ортиқ ҳеч нарса дея олмайман ва телбаларча хурсанд бўлганимни айтишдан бошқа биронта эътироз билдиришга қодир эмасман. Кўпдан бери бунчалик ҳузурланиб бирон нарса ўқимаган эдим… Гаршин ўқиб эсидан кетаёзди… Боборикин сиздан ниҳоятда хурсанд, сизни ҳозирги ёзувчилар ичида энг истеъдодлиси деб ҳисоблайди”.
“Сизнинг оташин мухлисингизман”, – деб мактуб йўллайди унга Петр Чайковский.
Полонский унга: “Антон Павлович Чеховга истеъдодининг мухлисидан”,– деган дастхат билан китобини тақдим этади.
Баъзи журнал танқидчилари бир ёзувчини Чехов билан ёнма-ён қўймоқчи бўладилар, аммо Григорович бунга:
«У Чеховни чаққан бурганинг оёғини ўпишга ҳам арзимайди!” – деб кескин эътироз билдиради.
Омади кулган ана шу бахтиёр кунларда Чеховнинг истеъдоди фавқулодда кўлам касб этиб, гуллаб-яшнади. Шу даврга хос қайноқ муаммоларни кўтарган ва пойтахт театрида зўр муваффақият билан саҳналаштирилган “Иванов” драмасидан кейин сиёсий тузумнинг гуноҳсиз қурбонлари олдидаги шахсий айбдорлик туйғуси Гаршинга хос изтироб билан таҳлил этилган “Тутқаноқ” ҳикоясини, сўнг “Зерикарли тарих”ни эълон қилади. Ҳатто Чехов ижоди моҳиятини тўла англай олмаган ва ҳар доим рақобат кўзи билан қараб келган Михайловский бу асар ҳақида мақола ёзиб, уни шу пайтгача Чехов ёзган нарсалар ичида “энг яхшиси ва энг ёрқини “ деб атаган эди.
Айни шу кезларда “Қоронғиликда” китобининг биринчи нашри босмадан чиқади. “Менга айтишларича,– деб ёзади Питердан Плешчеев,– китобингиз ғаройиб ҳодисага айланди, унинг нусхаларини чоп этиб улгуришолмаяпти”.
Дўстлари ва ҳасадгўйлар бу муваффақиятни кўриб, уни Потёмкин деб атай бошладилар. “Омади кулган дарбадар” деб такрорларди у ўзи ҳақида.
1889 йилда пойтахтда рассом Семирадский асарларининг кўргазмаси очилган ва у чизган яланғоч соҳибжамол Фрина сурати катта шов-шувга сабаб бўлган эди.
“Питерда ҳозир иккита қаҳрамон пайдо бўлди,– ёзади Чехов,– Семирадскийнинг яланғоч Фринаси ва тўкис кийинган мен”.
Аммо мухлислари шунчалик улуғлашларига қарамай (улардан бири уни барча ёзувчилар орасидаги фил деб атаган эди), у ҳамма юксак баҳолаётган ижодига нисбатан шафқатсиз муносабатини заррача ўзгартирмади. 1889 йилнинг охирида, адабий фаолиятининг энг бахтиёр кунларида, ижодини сарҳисоб қилар экан, очиқ хатларидан бирида асарларида жуда кўп хатоларга ва ножўяликларга йўл қўйгани, қанча қоғозларни исроф қилгани, академиклик мукофоти, Потёмкинча яшаш тарзи ўз йўлига, аммо жиддий адабий қимматга эга бир сатр ҳам дуруст нарса ёзолмагани ҳақида гапиради. “Узоқ бир жойга яшириниб олиб, беш йил қаттиқ тер тўкиб ишлашим керак. Кўп ўрганишим, ҳаммасини бошидан қайта ўрганишим лозим, чунки мен мутлақо саводсиз адабиётчиман”.
Бошқа хатида бундан ҳам кескин фикр юритади:
“Қилаётган ишларим ҳеч нарсага арзимаслигини ўйлаб, ўзимдан қаноат ҳосил қилолмайман… Туйғуларим вақтни беҳуда сарфлаётганимни айтиб турибди”.
Яна бир хатидан кўчирма:
“Йўқ, биз зарур нарсалар ҳақида ёзолмаяпмиз!”
“Шундай бўладики, ўзимдан ўзим тушкунликка тушиб кетаман. Кимга ва нимага ёзаяпман? Халқ учунми? Бу халқ учун мен керакманми ёки йўқми – тушуна олмайман”.
“Чеховни ўқиш меъдамга тегиб кетди”.
“Муваффақият қозонганим… ўзимга ёқмайди, қоралаганларим бемазалигидан хафа бўлиб кетаман, яхши нарсалар эса омборларда латта-путталардек қалашиб ётибди”.
Бу “омади кулган” ижодкор энг юксак шуҳратга эришган чоғларида ўзининг у ёки бу адабий асаридан ҳам, уларнинг бутун ғоявий йўналишидан ҳам қониқмаслик азобини тортиб яшади. Дастлабки муваффақиятни қўлга киритиши биланоқ у узлатга, номаълум жойларга чекинишни, у ерларда беш йил қора меҳнат билан банд бўлиб, одамларга фойдаси тегадиган бирон нарса яратишни хоҳлаб қолди. Айни шу кезларда у “замонавий беллетристика ҳеч кимга керак эмас” деб қайд этади. Бошқа бир ўринда фикрини шундай ойдинлаштиради: ҳатто унинг энг яхши намуналари ҳам “шиллиққурт ва эшакқуртларни кўпайтириш учун шайтонга кўмак беради”.
У ана шу йилларда ўз давридаги рус ҳаёти манзараларини тасвирлаш учун бутун қалб қўрини беллетристикага бағишлаган эди, аммо бу ҳам кўзига “бачкана”, “кераксиз”, “аҳмоқона” нарса бўлиб кўринади. Ниҳоят, мана шу “телбалик”дан қутулишга қарор қилади:
“Меъдамга тегиб кетган адабий меҳнатдан бошқа ҳамма ишни жон деб бажараман”.
Уста санъаткорнинг ўз севган машғулотидан воз кечиб, уни инкор этиши, чамаси фақат русларга, бунинг устига фақат буюк истеъдодларга хос хусусият бўлсак керак. Гоголь ёки Толстой сингари қудратли шахсларнинг айни ижод чўққисига кўтарилиб, шон-шуҳратга кўмилган паллада ўзи яратган буюк жавоҳирлардан нафрат билан юз ўгириши ва уларни ҳеч нарсага арзимайди деб эълон қилиши, одамларга нафи кўпроқ тегадиган бошқа иш билан шуғулланаман деб санъатни инкор этиши бошқа бирон мамлакатда кўринган эмас.
Мана энди шундай ҳолат, узоқ давом этмаса-да, Чеховда ҳам юз берди. Фақат у Гоголь билан Толстойга ўхшаб бу ҳақда намойишкорона тарзда бутун Россияга, қолаверса, бутун дунёга жар солиб ўтирмади, Чеховга хос биқиқлик, ўз туйғуларини бировга билдирмаслик одатига мувофиқ жимгина, шов-шувсиз, даранг-дурунг қилмасдан беллетристикани тарк этмоқчи бўлди.
Балки беллетристиканинг кераксизлиги ҳақидаги бундай аччиқ мулоҳазалар санъаткорда тез-тез бўлиб турадиган ва бир неча дақиқа ичида ўтиб кетадиган ўз кучига ишонмаслик, маҳоратидан қониқмаслик, умидсизлик туфайли туғилганмикин?..
Йўқ, бу узоқ давом этган, теран илдизга эга туйғу эди. Шундай бўлмаганда, Чехов замонасида айтилганидек, “аҳмоқона ҳаракат”, бугунги ибора билан таърифланганда фидокорона жасоратга журъат этмаган бўларди. Мен бу ўринда унинг каторгага юборилган маҳбуслар турмушини ўрганиш учун Сахалин оролига қилган сафарини назарда тутмоқдаман.

Х

Чехов ҳақида ёзилган ҳар хил асарларнинг муаллифлари одатда бири иккинчисидан қолишмай, у 1890 йилда бундай хавфли ва толиқтирувчи йўлга нима учун отлангани сабаби тушунарли эмаслигини кўп таъкидлайдилар.
Ҳолбуки, ўзидан ҳамда ёзган асарлари, эришган муваффақиятларидан қониқмаслик туйғуси ана шу пайтларда унинг бутун вужудини эгаллаб олганини эслаш кифоя. Айнан мана шу машаққатли, хавфли, толиқтирувчи сафарга бел боғлаб эзгулик йўлида хизмат қилиш нияти ҳар жиҳатдан иши юришиб, асарлари севиб ўқилаётган муаллифни олис йўлга чорлаган эди.
Кейинчалик синглиси Мария Павловнанинг гувоҳлик беришича, шу йилларда Сахалин оролига сургун қилинган маҳбуслар оғир аҳволда яшаётгани ҳақида кўп гап-сўзлар бўлиб турар эди. Кўпчилик ғазабланганини айтиш, ҳасрат чекишдан нарига ўтмас ва табиийки, уларнинг ҳеч қандай нафи тегмас эди… Одамлар сургунда азоб чекаётганидан хабар топган Антон Павлович хотиржам ўтириши мумкин эмасди. Шунинг учун оғир сафарга азм қилганди.
Ҳаётни тасвирлаш билангина чекланиш унинг табиатига ёт эди, у ҳаётни тубдан ўзгартиришни хоҳларди. Ўзини аяш нималигини билмайдиган бу одам ана шу қалтис паллада ҳам оддий дил амрини бажарди. Бошқа кўпгина ёзувчилар шуҳрат қозониб, турмуш бўйинтуруғидан халос бўлгач, Париж ёки Римда сайру тамошо қилишни қўмсаб қолишарди, Чехов эса бунинг ўрнига оғир каторга меҳнатини бўйнига олди…
Сахалин саёҳатига у узоқ муддат тайёргарлик кўрди, бу лаънати орол ҳақида кутубхоналардаги барча илмий асарлардан ташқари, газета, журналларда чоп этилган мақолалару, хабарларгача синчиклаб ўрганиб чиқди. Сахалиннинг ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, тарихи, этнографиясига доир материалларни ҳамда оролдаги турмалар тарихи билан батафсил танишди, чунки у рус каторгасига қарши вазни енгил оддий публицист эмас, балки ҳар жиҳатдан пухта билимдон олим сифатида курашишга бел боғлаган эди.
У ўз хатларида баҳор тошқинларида аравада юриб қийналганлари, пиймаси ивиб кетгани, отларга мадад бўлсин деб ана шу ҳўл пиймада кўп марталаб сувга сакраб тушганлари ҳақида куюниб ёзади. Бу хатларни ўқиш жуда оғир. “Дарёда сузиб кетяпман, ёмғир савалайди, шамол кўз очирмайди, юклар ивиб кетди, пиймам яна музлаб қолди”. Бунинг устига араванинг тақир-туқирига ўрганмаганидан уйқусизлик азобидан қийналишлар.
Буларнинг ҳаммасига қарамасдан, у фақат олға, олға интилади; албатта, навбатдаги бир бекатда танишларидан бирига: “Саёҳат ниҳоятда кўнгилли ўтмоқда… Ҳаммага ҳам шундай кезишлар насиб этсин”,– деб мактуб йўлламаса, у Чехов бўла олмас эди.
Бу ўринда ҳам бошидан ўтаётган азоблар ва жасоратларни бошқаларга билдирмаслик истаги ҳукмрон. Ҳақиқатан ҳам ана шу саёҳат катта жасорат намунаси эди.

XI

У Сахалинга қайсидир ташкилот ёки машҳур бадавлат газетанинг йўлланмаси билан эмас, балки ўз шахсий ҳисобидан, ҳеч қандай тавсияномасиз, бирон-бир имтиёзга эга бўлмаган оддий бир фуқаро сифатида йўлга чиққан эди. У ёмғирда ивиб, ўнқир-чўнқир сўқмоқларда тиззадан сув кечиб бир неча чақирим йўл босиб, қандайдир бир генерал билан хилват ҳужрада тунаб қолса, генералга иссиқ жой солиб, кўрпа-тўшак беришар, у дарҳол ҳўл ички кийимларини алмаштириб оларди, Чехов эса жиққа ҳўл кийимлари билан полда ётишга мажбур эди!
Сахалинда бўлган ойларида шунчалик кўп ишларни зиммасига юклаб олганидан маҳбуслар эмас, у кўпроқ ихтиёрий маҳбусга айланиб қолди.
Бўлажак китобига материал тўплар экан, ақл бовар қилмайдиган оғир ишга қўл урди – Грецияга қараганда икки марта катта бўлган орол аҳолисини рўйхатга олиб чиқди. Бутун бир жамоа зўрға уддалайдиган бу улкан вазифани уйма-уй юриб, бир турма камерасидан иккинчисига ўтиб, ҳеч қандай ёрдамчисиз ёлғиз ўзи бажарди.
Қамоқхона оролга қилинган мазкур сафар туфайли соғлиғини буткул йўқотди. Бунинг устига қайтаётган вақтида шамоллаб қолди ва аввалгидан кўпроқ йўталадиган бўлди. Айни шу дамларда унда сил касали бошланган, агар жиддий даволанса тузалиб кетадиган аҳволда эди. Бунинг ўрнига у бир неча ой давом этган ўта оғир машаққатга ўзини урди, бу эса, ўз навбатида жиддий асоратларга олиб келди ва ёзувчининг бевақт ўлимини тезлаштирди.
Устига устак, мазкур сафар уни бутунлай хонавайрон қилди, йўлда бор пулини сарфлаб битирди (баъзи киракашларга икки-уч баравар ҳақ тўлашга тўғри келди, йўлда дуч келган тасодифий ноинсоф, ҳамроҳлар бўлса уни тўнаб кетишди) ва яна қайтадан муҳтожлик кунлари бошига тушди. Ҳатто саёҳатдан тўрт йил ўтгач, у шундай ёзганди:
“Саёҳатга ва ишларимни битиришга сарфлаган беҳисоб пул ва вақтларимнинг ўрнини ўн йилда ҳам тўлдира олмайман”.
Яна кейинроқ, тасодифан хилват бир гўшада чидаб бўлмайдиган ўлимтик шароитга тушиб қолган вақтида Горькийга мактуб йўллаб кечиккан дил армонларини баён қилади:
“О, бу жуда даҳшатли, худди менинг Сибирга қилган саёҳатимга ўхшайди!”.

XII

Ким билан курашди қилмасдан шафқат?
Фақат ўзи билан, ўзи билан фақат.
Б.Пастернак

Чехов билан қай бир тарзда учрашган кишиларнинг деярли ҳаммаси ўз хотираларида ундаги теран халқчил фазилатларни алоҳида таъкидлаб кўрсатганлар: у ўзини улуғлашни ва такаббурликни асло ёқтирмас эди. Айни замонда у бутун мамлакат иззат-икром кўрсатиб турган пайтда ўзига насиб этган юксак шон-шуҳратни сезмаслиги ҳам мумкин эмасди.
Сирасини айтганда, шуҳратини сезмасди дейиш камлик қилади. Аксинча, унга қарши курашарди, уни турмуш тарзидан чиқариб ташлаганди; мутлақо оддий, камсуқум одам сифатида яшаш ҳуқуқи учун, керак бўлса, жанжаллашишга ҳам тайёр эди.
Бамисоли кўзга ташланмай юришни, хизматларини ҳеч қачон, ҳеч кимга писанда қилмасликни ўзига дастуруламал қилиб олганга ўхшарди: «Мен ҳақимда ёзишганда ноқулай аҳволга тушиб қоламан», деб очиқ тан олганди.
Истеъдоди ўзи билан ўзгаларни ажратиб турадиган тўсиққа айланишини асло хоҳламас ва ҳеч қандай имтиёзга интилмас эди. Билимдонлик қилиб бировга ақл ўргатишга, кеккайишга йўл қўймасди. «Ўзим ҳақимдаги нарсаларни ўқиш, айниқса матбуот учун бирон нарса ёзиб бериш мен учун чинакамига азобдан иборат» деб минг марталаб эътироф этганди.
Тўқсонинчи йилларда «Ҳафта» газетаси таҳририяти ундан таржимаи ҳолига доир айрим маълумотларни сўраганда муҳаррирга дангал жавоб берганди: «Бу мени ўтмас пичоқ билан бўғизлашгандек гап. Ўзим ҳақимда ҳеч нарса ёза олмайман».
«Умумжаҳон иллюстрацияси» (Петербургдаги журнал) уни «юксак истеъдодли ёзувчи» деб атаб, бу иборани пешлавҳага чиқарганда қаттиқ аччиқланган эди. Чехов муҳаррирга мактуб йўллаб, бундай сифатлашдан норозилигини билдирган ва ёзувчи учун бериладиган энг юқори баҳо камтарлик деб таъкидлаганди.
Тўла асарлар тўплами нашрга тайёрланганда, ноширга махсус мурожаат этиб, суратини ҳам, таржимаи ҳолини ҳам чоп этмасликларини илтимос қилган ва сўзини ўтказганди…
«Парижда машҳур скульптор Бернштам ҳайкалимни ишламоқчи бўлди, – 1899 йилда Иордановага хабар беради у, – мен бунга кўнмадим». 1901 йилда хотинига ёзади: «С.А.Толстая Толстой билан бирга суратга туширди. Уни сенга юбораман, аммо ундан нусха кўчириш учун ҳеч кимга рухсат бера кўрма, худо сақласин».
Кўпчилик билан тушган суратларига разм солсангиз, икки-учта истиснодан ташқари у ҳар доим орқа томонда, сояда, нари борса ён тарафда турганини кўрасиз. Қандайдир гуруҳлар орасида биринчи шахс сифатида ўртада туришга, ўзини кўз-кўз қилишга сира тоқати йўқ эди. Ёшлик йилларида кўнгли бўш укаси учун ёзиб берган қоидага ўзи ҳам бир умр қатъий амал қилиб яшади:
«Чинакам истеъдод эгаси ҳар доим одамлар орасида бўлади, ўзини намойиш қилмайди».
В.И.Немирович–Данченко хотираларида қайд этишича, у «ўз асарлари ҳақида гапиришни ёқтирмасди. Бошқа мавзуда гаплашайлик. Топган нарсангизни қаранг!.. Истеъдоди ҳақидаги мақтов сўзларга тоқат қилолмасди». Бу ҳолат мактубларида ҳам очиқ кўриниб туради, у ўзгаларнинг ижоди ҳақида кўп гапиради, аммо ўзиникини тилга олмайди ҳам.
Агар ёш ёзувчилар Чеховнинг таржимаи ҳолини мукаммал ўрганиб, уни ўзлари учун намуна қилиб олсалар ёмон бўлмасди, чунки у босиб ўтган йўл ҳар қандай ижодкор учун камтарлик дарслиги бўла олади.
1900 йилнинг январида Фанлар академияси уни фахрий аъзоликка сайлайди. Ўша давр ёзувчилари учун бу энг юксак унвон эди. Аммо бу шарафга ҳам у эътиборсиз қарайди. Фақат бир марта ҳазиллашиб уйига ёзган хатига «Академик Тото» деб имзо чеккан ва бу юксак унвонни хотинининг паспортига ёзиб юборишга сал қолган эди.
«Аввал сени фахрий академикнинг хотинига айлантирмоқчи бўлдим, сўнг ўйлаб-ўйлаб шифокорнинг хотини бўлганинг маъқул деган тўхтамга келдим».
Шифокор – кўзга ташланмайдиган, ўртамиёна унвон бўлгани учун ҳам у бу касбни ҳеч нарса билан алмаштиришни хоҳламас эди. «Ёзувчини аввалдан танимаган одамлар уни суҳбатдошлари орасида деярли сезмай қоларди», – деб гувоҳлик беради руҳоний С.Шчукин. «Қандайдир давраларда уни бошқалардан ажратиш қийин эди», деб эслайди Суворин у ҳақда ёзган таъзияномасида. Ҳолбуки, Чехов саксонинчи йилларда унга:
«Бизда ҳеч ким оддий одамларни ёқтирмайди… Бу жуда ярамас ҳодиса», – деб шикоят қилган эди. Оломон орасида, «оддий одамлар даврасида» кўзга ташланмаслик учун астойдил ҳаракат қилган бошқа биронта машҳур ёзувчи бормикин дунёда? У бирон марта ҳам саҳнада ёки дўстлар даврасида ўз асарларини ўқиб берган эмасди. Спектаклларга борганда ҳам доим театрнинг энг орқа ўринларида ўтирар эди.
Минглаб китобларини тақдим қилгандан кейин кутубхона ходимларига: «Марҳамат қилиб, мени кутубхонага даҳлдор эканимни ҳеч кимга билдирмайсизлар», – деб шарт қўйган эди.
Ана шу кутубхона фото суратини сўраган пайтда у Альфонс Доденинг суратини юбораман деб ваъда қилганди. Станиславский, «Олчазор»нинг репетецияси пайтида Чехов режиссёр столи ёнида ўтиришга рози бўлмасдан, томоша залида, охирги қаторлардан биридан жой олганини ва кўпчилик уни пьеса муаллифи эканини ҳатто сезмай қолганини айтган эди. Буни кўпчилик яхши билади.
Қандайдир бир журнал яқин ходимларини санаб, унинг номини йирик ҳарфларда эълон қилганда ҳам у ниҳоятда дарғазаб бўлгани маълум…
У ҳамма томонидан эътироф этилиб, «Архиерей» ва «Келин»ни ёзган пайтларида ҳам ҳатто энг яқин кишиларига ижодга алоқадор ишлари ва режалари ҳақида гапирган эмас.
«Азизим» – деб ёзади у хотинига, – буларнинг ҳаммаси шунчалик жонимга тегиб кетди, чамаси булардан сен ҳам, бошқалар ҳам аллақачон безор бўлгансизлар, фақат сен азбаройи мулозамат юзасидангина булар ҳақида гапирасан…»
«Сенга ҳозир ёзаётган ҳикояларим ҳақида ҳеч нарса айтмайман, сабаби уларда бирон янгилик ёки қизиқарли нарсанинг ўзи йўқ. Ёзасан, қайта ўқийсан, кўрасанки, ҳаммаси айтилган, алмисоқдан қолган, ниҳоятда эски гаплар». Ҳамма ерда ва ҳар доим ўзининг шуҳрати, устунлиги бошқаларнинг ҳамиятига тегмасин деб ҳаракат қилиш унинг асосий ташвишига айланганди. Владимир Алексеевич Тихонов деган истеъдоди ўзига яраша ёзувчи билан танишлиги бор эди. Улар қиёсланса, Чеховни Эльбрус чўққисига, уни эса чоғроққина тепаликка ўхшатса бўлади. Шунга қарамай, Чехов бу ёзувчига ҳар доим яхши мулозамат кўрсатиб келган:
«Қадрдоним Владимир Алексеевич. Сизни қишлоққа таклиф қилмайман, бундан фойда йўқ. Сиз Навуходоносор каби мағрур ва димоғдор, такаббурсиз. Агар сизни шаҳзода Кобургский ёки Миср валиаҳди чорлаганда борган бўлардингиз, арзимас рус адабиётчисининг даъватномасини ўқиганда эса истеҳзо билан кулиб қўя қоласиз. Афсус. Мағрурлигингиз ҳузуримга келишингизга йўл бермайди, шунга қарамасдан бизда нақадар ажойиб қаймоқлар, барра кабоблар борлигини, май ойида қандай бодринглар, редискалар етилишини эслатиб қўяман!»
Аслида «арзимайдиган рус адиби»га юқоридан қараб, ранжитиб қўймаслик учун Чехов ўзини арзимас ёзувчи деб атайди, уни ўзига яқин ижодкор ўрнида кўриб тенгма-тенг муносабатда бўлади.
Унда яна шундай одат бор эди: қандайдир учинчи даражали ёзувчи билан гаплашиб қолса, худо кўрсатмасин, Чехов ўзини мендан катта олаяпти деб ўйламаслиги учун «Сиз билан биз» деган бирикмани кўп ишлатарди. «Суворининг қўлига ёмон пьеса тушиб қолса, – деб ёзади ана шу Тихоновга, – у муаллифни ёмон кўриб қолади, сиз билан биз эса ғазабимизни ичимизга ютишдан бошқага ярамаймиз; шундан хулоса чиқараманки, Суворин ҳакамлик ёки ҳайдовчиликка муносиб, биз (мен, Сиз, Шеглов ва бошқалар)ни эса табиат айбдорлар ва қуёнларга айлантириб қўйган».
Вагнер уни беллетристлар орасидаги фил деб атагандан кейин Чехов Тихоновга қуйидаги мактубни йўллаганди:
«Мен Вагнердан бошқачароқ фикрдаман, бизнинг ҳаммамиз якка-якка ҳолда ҳеч қандай «фил» ёки бошқа биронта ҳайвон бўла олмаймиз… Бизни Чехов, Короленко, Шеглов, Баранцевич, Бежецкий эмас, аксинча, қандайдир артелга ўхшатиб «саксонинчи йиллар» ёки «XIX асрнинг охири» деб атайдилар…»
Чамаси, Чехов дўстларидан қарзга пул олмаётгани учун узр сўраган ягона одам бўлса керак.
«У бир неча кунга» деб пул олиб, муддатида қайтаришга шошилмайдиган қарздорларга нисбатан ҳам ўта назокат билан муносабатда бўларди. Ҳатто бир гал қарздор дўсти ҳижолатда қолмаслиги учун ўзим, яъни Чехов катта ваъдабозман, деб ишонтиришга уринган эди.
У, жумладан беллетрист Ежовга шундай ёзади:
«Марҳамат қилиб мени ёвуз судхўрга чиқариб қўйманг. Мендан қарзга олган юз сўм ҳақида бош қотириб ўтирманг, аслида ўзим юз сўм қарздорман ва уни тезда қайтармоқчи эмасман. Уларни тўлаб битирганимдан кейингина сиздан ўзим талаб қиламан, унгача қарзингизни эслатиб мени безовта қилмаслигингизни сўрайман»…
1894 йилнинг апрелида чорбоғида қўққисдан кўнгли озиб, хушдан кетиб қолаёзган эди. Шунда бундай пайтларда ҳеч кимнинг хаёлига келмайдиган фикр кўнглидан ўтади:
«Бегоналар олдида йиқилиб, ўлиб қолсам нақадар кўнгилсизлик бўлади».
Ҳатто ўлаётганда ҳам атрофидагиларга озор етказмасликни хоҳлайди.
Бошқалардаги ана шундай назокатни юксак қадрларди.
«Дастурхонга қайлани тўкиб юбормаганинг эмас, – деб ёзади у, – аксинча, кимдир бехосдан шундай қилиб қўйса, буни сездирмаганинг яхши тарбия кўрганингни билдиради».

XIII

Чехов табиатидаги майинлик, нафосат ва камтарликка маҳлиё бўлувчиларнинг кўпчилиги бу фазилатлар туғмалигидан ташқари, ўзи таърифлаганидек, «ўргатиш» маҳсули эканлигини тўла англаб, ҳис эта олмаган эдилар.
«Ўзимни ўргатишим керак», – деб ёзган эди у Сахалинга қилган қаҳрамонона саёҳати арафасида.
«Ўргатиш», ўзини тарбиялаш, ўзига нисбатан мисли йўқ маънавий талаблар қўйиш ва уларни қандай бажараётганини қатъий назорат қилиш – ҳаётининг асл мазмуни шундан иборат эди, ўзини-ўзи тарбиялаб бориш ва муросасиз ички тарбиячи туфайли шахсияти камолга етганини яхши билар ва буни ниҳоятда қадрларди. Фақат шу йўл – ўзи устида тинимсиз ишлаш, оғир меҳнат эвазига у маънавий гўзалликка эришган эди. Шахсиятидаги барча фазилатларни ўзи тарбиялаб, камолотга етказгани ҳақидаги эътирофи тасодифан бизгача етиб келган. Хотини унинг феъл-атворидаги юмшоқлик, кўнгилчанлик ҳақида 1903 йилда мактуб ёзган эди. У шундай жавоб қайтаради:
«Сенга шуни билдиришим лозимки, табиатан менинг характерим кескин, жаҳлдорман ва ҳоказо, ва ҳоказо, аммо ўзимни қўлга олишга ўрганганман, чунки тўпорилик қилиш маданиятли одамга муносиб эмас. Илгари нима ишлар қилганимни ким билади дейсан?»
«Оиламдагиларга асабий муомалада бўлганимдан афсусланаман. Умуман, мен асабий одамман. Кўпинча қўполлик, адолатсизлик қилиб қўяман», – деб ўсмирлигида укасига кўнглини ёрганди.
Ёшлигида ўзини ўтга, сувга уриб юрганига қарамай, табиатидаги жиззакиликни енгишга қодир бўлган, замондош ёзувчиларнинг биронтасига ҳам насиб этмаган юксак назокат ва ҳалимликни тарбия туфайли ўзида шакллантира олган кучли, иродали бу инсоннинг таржимаи ҳоли ниҳоятда ибратлидир.
Ундаги афсонавий камтарлик, оддийликка интилиш, шон-шуҳратдан қочиш майли ана шу ўзини-ўзи «ўргатиш» натижасидир.
У ўзини умр бўйи, айниқса саксонинчи йилларда қаттиқ тарбиялаб борди. Айнан ўша даврдаги хатларида «тарбия кўрмаган», «одобли», «тарбия кўрган одамлар», «тарбиялаш» каби сўзлар тез-тез ишлатиладиган бўлди. У 1883 йилда ёзади:
«Биздаги жаноб актёрларда ҳамма нарса бор, фақат биргина одоб етишмайди».
Кейинроқ:
«Омма ёмон тарбияланган…»
«Тарбия кўрган ва севиб қолган одам… бунга йўл қўймайди».
«Сенда биргина камчилик бор… У ҳам бўлса – мутлақо тарбия кўрмаганингдир».
«Биз тенгсизликни мутлақо сездирмай йўқота оламиз. Бу борада тарбия ва маданиятга кўп нарса боғлиқ».
«Мен иккиюзламачи, сохта, тарбиясиз зиёлиларимизга ишонмайман…»
Қуллар даражасидаги муҳитда ўсиб-улғайган ва уни жонидан баттар ёмон кўриб қолган, келажакда унга қарши бутун ғазаб-нафратини китоблари бағрига сингдиришга муваффақ бўлган бу олижаноб инсон ҳали ўсмирлигидаёқ инсонни чиритиб юборадиган тор манфаатпарастлик туйғуларига қарши ғолибона курашиш учун энг аввало ўзини ана шу иллатлардан поклаш зарурлигини англаб етган эди. Унинг назарида манфаатпарастлик илдиз отган инсон вужудида икки иллат яшайди: бири такаббурлик қилиб ўзидан ожизларни таҳқирлаш бўлса, иккинчиси ўз қадр-қимматини ерга уриб, кучли одамлар олдида эгилиб-букилиб яшаш. У айнан ана шу иллатларни вужудидан бутунлай ситиб чиқаришга азми-қарор қилган эди. Қўполлик, такаббурлик, кибр-ҳаво, димоғдорлик, кеккайиш, манманлик, мақтанчоқлик, ўринсиз ғурур сингари турли шакл-шамойилда намоён бўладиган биринчи тоифадаги иллатларни у бамисоли қиздирилган темир билан куйдиргандек таг-томири билан йўқ қилишга эришди, иккинчисини бартараф этиш эса осон эмасди. Камбағал оилада туғилиб, ночорликда кун кечирган, бир пайтлар мансабдорларга қуллуқ қилиб, ҳар бир пулдорга эгилишга маҳкум этилган бу одамнинг юксак улуғворлик даражасига етишмоғи учун пўлатдек мустаҳкам ирода эгаси бўлиш лозим эди. Унинг ўзи Суворинга йўллаган машҳур хатида шундай ёзади:
«Ғўр бир йигитча (яъни Чехов –К.Ч.), қашшоқ деҳқоннинг ўғли, собиқ дўкончи, қўшиқчи, гимназиячи ва талаба, мансабдорларга эгилишга, попнинг қўлини ўпишга, ўзгаларнинг фикрига бўйсунишга, бир парча нон учун таъзим қилишга ўргатилган, неча бор маънавий жароҳат олган, дарсларга калишсиз қатнаган, уришқоқ, жониворларга кун бермайдиган, бой қариндошлариникида овқатланишни яхши кўрадиган, ҳеч қандай сабабсиз худога ва одамларга мунофиқлик қиладиган, ва ниҳоят паст табақага мансублигини англаб етиб, ўз юрагидаги қуллик туйғусини қатралаб ситиб чиқарган ана шу йигитча гўзал тонглардан бирида томирларида қулларнинг қони эмас, чинакам инсонларнинг қони оқаётганини англаб етгани ҳақида ҳикоя ёзинг».
Ҳайратда қолдирадиган эътироф! Табиийки, Чехов ҳақида ёзадиганларнинг ҳаммаси бу сўзларни завқ билан қайта-қайта такрорлашни яхши кўрадилар…
Гарчи истеъдодсиз бўлса ҳам номдор, нуфузли танқидчи 1888 йилда уни меҳмондорчиликка чорлайди. У Чехов ҳақида анчагина нарсалар ёзган эди, шу боис ёш ёзувчи ўзи билан танишиш ва келажакда Москвадаги обрўли газеталарда номи улуғланишидан умидвор бўлиб югургилаб келади деб хомчут қилган эди. Аммо ҳамма жойга ҳеч қандай такаллуфсиз бораверадиган Чехов мазкур таклифни кескин рад этади. Танқидчи хафа бўлади. Чехов эса яқин дўстларидан бирига танқидчи ўринсиз ранжиётганини айтади.
«Уникига бора олмас эдим, – деб ёзади у, – сабаби у билан таниш эмасман. Иккинчидан, ёзувчининг асарларини ўқимасдан туриб, юбилейида қатнашмаганим каби ўзим ёқтирмаган одамларникига ҳам боришни истамайман. Учинчидан, Маккани зиёрат қилишга ҳали ўзимни тайёр деб билмайман…»
Табиатидаги ҳалимлик туфайли бу хатни ёзган дейиш камлик қилади. Бу ерда жанговарлик, шиддат бор. Ёзувчилик ғурурини ҳимоя қилишга тўғри келганда бундай туйғу Чеховни доимо ҳаяжонга солар эди… Шундай пайтларда у ҳеч қандай муроса-ю мадорани тан олмасди. Ғурури йўқ ёзувчилардан бутун вужуди билан нафратланарди.
Виктор Буренин насрнавис Ясинский ҳақида «Новое время» газетасида ҳақоратомуз мақола эълон қилган эди. Ясинский эса гўё ҳеч нарса бўлмагандек, шу газета билан яна ҳамкорлик қилаверганидан дарғазаб бўлган Чехов бу ёзувчи ҳақида шунай ёзади: «У Новое время»да қатнашишни бас қилмасдан ўз юзига ўзи туфурди. Дунёдаги биронта мушук қўлига тушган сичқонни Буренин Ясенскийни мазаҳ қилганга ўхшатиб ўйнатмаган эди… Хўш, бундан нима чиқди? Ҳамма нарсанинг ўз мароми бор. Агар Ясинскийнинг ўрнида бўлсам, «Новое время» тугул бутун Малая Итальянскаяда (газета таҳририяти жойлашган бино – К.Ч.) ҳам бурнимнинг учини кўрсатмаган бўлардим».
Ёки унинг Суворин билан кўп йиллик муносабатларини эслайлик. Шу даврларда Сувориннинг олдига тушадиган одам кам эди. Россиядаги энг машҳур газетанинг ношири сифатида кўпдан-кўп нуфузли кишилар билан алоқа ўрнатган ва энг муҳими, ҳисобсиз бойлик эгаси эди у. Биз қуйида келтирадиган сабабларга кўра, Чехов билан у қалин ўртоққа айланиб кетганди. Албатта, рақиблар, сохта дўстлар ва ҳасадгўйлар Суворин билан дўстлигидан фойдаланиб, мўмай пул орттиришга ҳаракат қилади, деганга ўхшаш иғволарни тинимсиз тарқатардилар, чунки ниманидир кўзламасдан туриб Суворин билан дўстлашадиганлар шу йилларда деярли йўқ эди.
Чеховни яқиндан билмаганлар бу иғвога сўзсиз ишонардилар, зеро Суворин табиатан ҳомий бўлишни ёқтирарди. Ўзига қадрдон ёзувчилар учун ҳамёни доим очиқ эди. Маслов, Скальковский, Ясинский, Гиппиус, князь Барятинский, Мережковский, Потапенколар учун жуда кўп пулларини совуриб юборганди. Оз фурсат ичида биргина Амфитеатровга ўн саккиз минг сўм ҳадя қилган эди. Яхши кўрган ходими ва қадрдон дўсти ҳеч шубҳасиз унинг саҳоватидан баҳраманд бўлаяпти деган гапга ҳамма ишонарди. Дарҳақиқат, улар дўстлашган дастлабки дақиқалардаёқ Чеховнинг пулга муҳтожлигини кўрган Суворин унга катта бўнак олишни таклиф қилганди, аммо Чехов Сувориннинг бундай хотамтойлигидан фойдаланишга узил-кесил чек қўйиш учун ўта назокат билан унга мактуб йўллайди:
«Сизга очиқчасига айтиб қўя қолай, «Новое время»да ишлай бошлаганимда ўзимни Калифорнияда юргандек ҳис этган ва кўп пул топиш учун узлуксиз ёзишга қарор қилган эдим, буни ҳеч қандай ёмон жойи йўқ, албатта, аммо Сиз билан яқиндан танишганимдан кейин ва Сиз менинг ўз одамим бўлиб қолганингиздан кейин менда ҳадиксираш майли ниҳоятда авж олиб кетди ва фақат қалам ҳақи учунгина газетада ишлаш истаги мени бутунлай тарк этди… Орамиздаги муносабатларимизни қандайдир манфаатдорлик туйғуси хиралаштириб қўйишидан, мен учун фақат ношир сифатидагина зарур одамга айланиб қолишингиздан қўрқа бошладим…»
Албатта, бунга одатдаги ҳолат деб қараш мумкин: мағрур камбағал ўзининг маънавий мустақиллигини бой бермаслик учун бадавлат дўстининг илтифотидан воз кечмоқда. Аммо орадан уч йил ўтар-ўтмасдан мағрур камбағал билан пулдор бой ўртасидаги пул муносабатларида мутлақо ғалати аҳвол юзага келади. Ўша даврдаги газета-журналлар тинимсиз кўпиртираётган юқоридаги гаплар ёлғон бўлиб чиқади. Икки ўртадаги дўстона муносабатлардан Чехов эмас, аксинча бадавлат ҳомий катта пул ишлаётгани маълум бўлади.
Суворин ўн икки йил давомида Чехов асарларининг ягона ноширига айланган эди. Албатта, унинг хатти-ҳаракатларидан фақат бойлик орттириш-у манфаатпарастликни излаш инсофдан бўлмайди. Аммо унга қарашли ноширлик фирмаси моҳият-эътибори билан кўпроқ пул орттиришни кўзлаб иш юритишга маҳкум этилганди. Шунга кўра Чехов ўз асарлари учун Суворин нашриётидан бошқаларникига қараганда икки баравар кам ҳақ оларди, айни замонда Сувориннинг доимий интизомсизлиги ва китобларни катта танаффуслар билан чиқаришини назарда тутсак, бу муаллифни талашдан бошқа нарса эмаслигини сезамиз.
Ниҳоят, Чехов бу нозик нуқтани англаб етди, аммо шунда ҳам унга ҳомий бўлиб қолаверди, чунки у Суворин ўзига ҳомий бўлишини хоҳламасди. Бу дўстлик маънавий зарардан ташқари (унинг газетаси очиқдан-очиқ жаҳолатпарастлик йўлига ўтиб олганди) унга жуда оғир иқтисодий зарба берди. Суворинни қуршаб олган қулларча хушомадгўйлик, манфаатпарастлик ва маҳаллийчилик муҳитида фақат Чеховгина ўз инсоний қадр-қимматини ерга урмасдан мағрур сақлаб қола олди.
У қулларча итоатгўйликдан ўзини баланд тутди… Сахалинга қилган сафаридан кейин ўз олдига ниҳоятда қатъият билан икки вазифа қўйган эди:
«Ишлаш керак, қолгани бекорчи гап. Энг муҳими – одил бўлиш керак, бошқасини эплаш қийин эмас».

XIV

1894 йилда «Русские ведомости» газетасида Чеховнинг «Ротшильднинг скрипкаси» номли гениал ҳикояси босилди. Унда баён қилинган дил ноласини на Михайловский, на Протопопов, на шу давр адабий жараёнидаги бошқа машҳур кишилар англаб етдилар.
Шу йилларда кимдир юрак ютиб мана шу ҳикоя орқали рус адабиёти жаҳон аҳамиятига молик нодир санъат асари билан бойиди, деб айтганда, бу жиддий фикрни босиб чиқаришга ҳеч қайси матбуот нашри журъат этмаган бўларди. Шунга қарамай, «Ротшильднинг скрипкаси» Чехов асарларининг энг сараси, қаймоғи ҳисобланади. Унда Чехов дунёқараши ва маҳоратига боғлиқ жуда кўп фазилатлар катта куч билан ўзаро мужассам бўлиб кетган. Бу фазилатларнинг энг биринчиси шуки, ундаги Пушкинга хос мумтоз тил ва сюжет соддалиги, ҳар бир сўзга юкланган аниқ жозиба, композициянинг гўзаллиги ва мукаммаллиги ўқувчини ҳайратда қолдиради. Айни замонда ҳикоядаги теран маъноли образларнинг моҳияти ҳамда ажойиб ички қурилмасига хос назокатни чуқур ҳис қилмаган, улар ўртасидаги нозик боғланишлар орқали сизиб чиқадиган ёзувчининг нияти, идеаллари, интилишлари, муҳаббати ва нафратини тўла-тўкис идрок этмасдан туриб фикр юритишга уринган ўқувчи асар мазмунини бирданига англай олмайди…
Энди ана шу ҳикоянинг образлар силсиласи, ички зиддиятларни Чехов яхши кўрадиган адабий усуллардан бири – антитеза даражасига қандай кўтарила бориши хусусида сўз юритамиз. Бу услубга хос хусусиятлар “Ротшильднинг скрипкаси”даги қаттиққўл ва тўпори мешчан сиймосида тўла мужассамлашган. Ҳикоя охирида бу қаҳрамон кўз ўнгимизда мутлақо бошқа одам қиёфасида кўринади.
Моҳият-эътиборига кўра ҳикоя қаҳрамони биринчи саҳифаларданоқ Чехов кўплаб яратган раҳм-шафқатсиз, қўпол одамлар орасидаги энг ёвузи ва тубани сифатида таассурот қолдиради.
Зеро, ҳар бир кишида, ҳатто энг ёвуз кимсада ҳам оталик туйғуси бўлиши табиий. Аммо ҳаётда инсонлик туйғусидан бутунлай маҳрум, зоти паст, тошбағир одамлар ҳам кўп. Ана шундай кишилардан бири ҳикоядаги Яков Иванов. Бир пайтлар унинг қизи бўлган эди, аммо у бевақт вафот этиб кетган, бу дийдаси қаттиқ одам эса уни эслаб, қайғуриш ўрнига ана шу фарзанд дунёда бўлганини ҳам унутиб юборган. Хотини бу ҳақда юраги эзилиб гапирганда: “Сенга шундай туюлади!” деб дакки беради у. Ўлиб кетган боласини бирон марта эсламаслик, ҳатто буни хаёлига келтирмаслик учун одамнинг дийдаси нақадар тош бўлиши керак!
Унинг хотинига муомаласи фақат шафқатсизликдан иборат. “У бирон марта хотинини эркалаган эмас, бирон марта унга лоақал рўмолча ҳадя этишни ёки хайит кунларида ширинлик сотиб олишни хаёлига келтирган ҳам эмас, бунинг ўрнига ҳар доим бақириб дашном беради, исрофгарсан деб сўкади, мушт ўқталади”. Аёл қазоси етиб ўлаётган пайтида золим эридан қутулаётгани учун ўзини не чоғли бахтиёр сезиб, қувонганига ажабланмаса ҳам бўлади.
Бу ёввойи шу даражада ваҳшийки, на оила, на ватан, на дўст, на табиатни тан олади. Умри мафтункор, катта дарё ёқасида ўтса-да, уни ҳатто сезмаган ҳам. Кексайган чоғида, кам деганда эллик йил ичида бирон марта дарё бўйига бормагани ёки борган бўлса ҳам унга завқланиб тикилмаганидан ўзи таажжубга тушади.
У ташқи дунёдан бутунлай ажралиб қолган; ўз вужудига кўмилиб, зулмат қўйнида яшайди. Лоақал бирон марта бировга қараб жилмайгани ёки бир оғиз яхши сўз айтганини эслолмайди. Инсоний туйғулардан бегона бу муртад атрофидаги одамлар ва қўшнилари ўлса хурсанд бўлади, ҳатто улар кам ўлаётганидан ғижиниб юради.
Тўғри, касби тобутсоз. Атрофидагиларнинг ўлими унга даромад келтириши табиий, аммо дунёда кўпроқ одам ўлганига севиниб яшаш учун нақадар тубан бўлиш керак! Ана шу Яков Иванов ҳали хотини ўлмасдан бурун унга тобут ясаш тараддудини кўра бошлайди. Ҳали аёл тирик, ўз оёғида турибди, у эса ҳеч нарса бўлмагандек, унинг бўйини ўлчашга тушади, хаста аёл оғирлашиб, тўшакка ётиб қолганда унинг кўз ўнгида тобут созлашга киришиб кетади.
Сўнг ёндафтарига ёзиб қўяди:
“Марфа Ивановнанинг тобути – 2 сўм 40 тийин”.
Сўнг пулига ачинганидан хўрсиниб қўяди: у ўтакетган қурумсоқ, ҳар бир сарфланган тийин уни хонавайрон қилаётгандек кўринади, мисли йўқ исрофгарчиликка қўл ураётгандек титраб-қақшайди… Фойдани қўлдан чиқариб юбораётгани ҳақидаги хомхаёллар фақат ғариб кулбасидагина эмас, бемаъни ҳисоб-китобларига ҳеч қандай алоқаси бўлмаган табиат қўйнида юрганида ҳам уни тарк этмайди. Гўзал манзаралардан завқ олиш ўрнига яна алжираб, кирим-чиқимлар ҳақида хомчўт қилишдан ўзини тўхтатолмайди.
“Дарёда балиқ овласа бўлади, тутилган балиқларни чайқовчиларга, бекатдаги амалдорлар ва дўкончиларга сотиб, тушган пулларни банкка қўйиш керак; қайиқда дала ҳовлиларга сузиб бориб скрипка чалиш мумкин, одамлар пулни ёғдириб ташлайди, яна кичик кемачаларда юк ташишни ҳам ўйлаб кўриш керак, бу – тобут ясашдан кўра минг марта яхши; ғоз боқишни айтмайсизми, уларни қишда сўйиб, Москвага жўнатилса қани, биргина пати йилига ўн сўмдан даромад келтиради. Аммо у ғафлатда қолди, биронта режани ҳам амалга оширолмади. Қандай исрофгарчилик! Оҳ, қандай исрофгарчилик-а! Агар ҳаммаси бирдан қилинса-чи? Балиқ овлаш, скрипка чалиш, кемани юргизиш, ғоз боқиш – пулни тагида қолиб кетади-ку! Аммо буларнинг биронтаси ҳатто тушига ҳам кирмади! Орқангга қарасанг, фақат исрофгарчиликни кўрасан; улар шунчалик кўпки, ўйласанг даҳшатга тушиб кетасан…”
Аммо ҳикояда бу савдойи, қурумсоқ одамнинг ўз исрофгарчиликлари ҳақидаги хаёллари ўқувчига сезилмаган ҳолда манфаатпарастлик, худбинлик доирасидан чиқиб, бора-бора бутун инсоният ҳаётидаги улкан исрофгарчиликлар ҳақида беором ўйларга уланиб кетади.
Яков ўз ғамгин мулоҳазаларини давом эттиради: “Нима учун одамзод бундай исрофгарчилик ва зарарларсиз яшай олмайди? Қайинзор ва қарағайзорлар нега беҳуда кесилиб кетяпти? Нега яйловлар бекорга топталаади? Нега одамлар вақтини кераксиз ишларга сарфлашади?.. Нима учун улар доим бир-бирига ҳалақит беришади? Булар қанчалик зиён келтиради ахир! Нақадар даҳшатли зиён! Агар хасад ва адоватсиз яшаганда, одамлар бир-бирига қанчалик катта фойда келтирган бўларди?…”
Хадсиз-ҳисобсиз исрофгарчиликлар, маънавий зарарлар ҳақида ғамгин ўйлар билан яшаган бу тўпори одамнинг мулҳазалари ўша давр Россиясида яшаган ҳар қандай инсоннинг шахсиятини топтаб, майиб-мажруҳ қилиб ташлаган даҳшатли воқеликка қарши исёнкорона (амалий ҳаракатсиз, албатта) ўй-фикрлар даражасигача кўтарилиб боради.
Шу туфайли Яков образи кўз ўнгимизда мураккаб, зиддиятларга тўла – ёвуз қурумсоқ ва айни замонда умумхалқ бахтини изловчи инсонпарвар донишманд сифатида намоён бўлади.
Дунё ҳикоячилигида бир одам шахсига бунчалик фавқулодда қарама-қаршиликлар ҳамда чинакам ҳаётбахш туйғулар сингдириб юборилган, ҳам ижобий, ҳам салбий хусусиятлари, манфий ва мусбат қутблари чатишиб кетган асарлар жуда кам. Яков образини яратиш билан Чехов ўша давр танқидчилари талаб қилганидек қаҳрамонларни зўрма-зўраки ёвузлар ёки тақводорларга ажратиш майлига қарши намойишкорона бош кўтарган эди.

XIV

Ўз асарларида юксак даражада ҳақиқатга интилиш Чеховнинг “чириган расея воқелигига” (Белинский шундай деган бўларди) қарши кураши учун буюк хизмат қилди.
1888 йилда Чехов шу давр одамларининг барча ҳаётий муносабатларига сингиб кетган катта ёлғонга қарши улуғ курашга киришган кезларида “Шимол хабарлари” журнали учун “Зиёфатлар” ҳикоясини ҳавола қилади. Уни ўқиган журнал муҳаррири ёш ёзувчига ҳикоянгиз ғоядан маҳрум деб хабар беради.
“…Ҳикоянгизда бирон-бир йўналишни кўрмаяпман”,– деб ёзади у.
Чехов дарҳол инкор қилади:
“Ҳикоянинг бошидан охиригача мен ёлғонга қарши курашаяпман-ку! Бу ғоявий йўналиш эмасми?”
Чеховнинг сўзлари муҳаррирни қаноатлантирмади, албатта. Кўриниб турибдики, у Чеховга хос “ёлғонга қарши айбнома”ни фақат шахсий ахлоққа алоқадор ҳодиса деб ҳисоблайди. Ҳолбуки,”Зиёфатлар”да тасвирланган оммавий ёлғончиликда Чехов Россияга хос ваҳшийликни кўради, чунки ёлғон шу давр ижтимоий ҳаётини бутунлай заҳарлаб бўлган эди. “Ғилоф бандаси”даги машҳур хотимани эслаб кўринг. Унда мунофиқлик ва иккиюзламачиликка асосланган бутун ижтимоий тузумга нисбатан кучли айбнома баралла янграб туради:
“Қандай алдаётганларини ҳам кўриб, ҳам эшитиб турасан… ва бу ёлғонга тоқат қилаётганинг учун сени аҳмоққа чиқаришади, ҳақорат ва таҳқирларга чидайсан, ҳалол, эркин одамлар тарафида турганингни очиқ айтолмайсан, ўзинг ҳам бир бурда нон, иссиқ жой, сариқ чақага қиммат қандайдир мансаб учун ёлғон гапиришга, қуллуқ қилишга мажбур этилгансан,– йўқ, энди бу аҳволда яшаб бўлмайди!”
Ёлғонни чеховчасига фош этилишида ана шундай улкан сиёсий маъно яширин. Чехов бундай айбномаларни ўз асарларининг “асосий ғоявий йўналиши” деб ҳисоблашга мутлақо ҳақли эди. “Ижтимоий ахлоқ,– деб таъкидлайди у,– ҳар бир киши юксак ақидаларга таянгандагина кучли бўлади”.
Чехов ҳеч қачон шахсий ахлоқни ижтимоий ахлоқдан ажратиб қараган эмас. Шахсий ҳаётда бахтсиз бўлган одамлар Чеховнинг эътиқодига кўра, ижтимоий адолат учун оташин курашчи бўла олмайдилар.
Шу туфайли у либерал маҳмадоналарнинг ресторанларда ўтириб, маст ҳолда халққа нисбатан оташин муҳаббат ҳақида нутқ сўзлашларидан қаттиқ нафратланар эди.
Чехов ўз кундалигига шундай ёзади:
“Тушлик пайтида шароб ичиб валдирашади, халқ онгини ошириш, виждон, эркинлик ва ҳоказолар ҳақида гап сотишади, стол атрофида эса фрак кийган кечаги крепостной қуллар хизмат қилишади, кучерлар совуқда қотиб кўчада уларни кутиб ўтиришади – шунинг ўзи муқаддас руҳга хиёнат эмасми?”
Умумроссияга хос ёлғон ҳаммадан кўра қора халқ онгига чуқур сингиб кетган эди. Шундай бўлса ҳам жаҳолат ва нодонлик ичида қолган ана шу ягона ижтимоий куч, Чеховнинг назарида, ҳақиқатга интилувчи ва унга теран садоқат сақловчи одамлар сифатида гавдаланади.
“Менинг ҳаётим” ҳикоясидаги бўёқчи Мисаил шундай дейди:
“Унга (яъни мужикка – К.Ч.) қараганингда барибир юрагида Машада ҳам, докторда ҳам етишмаётган энг зарур ва ноёб нимадир борлигини ҳис қиласан. Жумладан, у ер юзидаги асосий нарса ҳақиқат деб билади ва ўзини ҳам, халқни ҳам қутқарадиган нажот фақат ҳақиқатда деб ишонади, шунинг учун у жаҳонда ҳамма нарсадан кўра адолатни яхши кўради”.
Чехов “Хизмат ишлари билан” ҳикоясида маънисиз ва маърифатсиз ишлардан безиб кетса-да, “бу дунёда ёлғон билан яшаб бўлмайди” деб ҳисоблайдиган эътиқоди баланд кекса деҳқон образини тасвирлайди.
Шундай экан, Чехов асарларидаги ҳақиқатпарастлик заминига муаллиф шахсиятига хос бўлган чуқур халқона миллий хусусиятлар сингиб кетганлигини сезиш қийин эмас.
Агар Чехов ҳақиқатнинг кучига қаттиқ ишонмаганда ва ҳар қандай ёлғонга қарши муросасиз курашмаганда ҳеч қачон бу қадар дадил, шафқатсиз даражада ҳаққоний асарларини яратолмас ва ўз даврининг энг буюк реалист ёзувчиси бўла олмас эди…

“Замондошлар” (Москва, 1962 й.) китобидан қисқартириб олинди.
 Ортиқбой Абдуллаев таржимаси
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2008 йил, 4-сон