Минг тўққиз юз ўттиз учинчи йилнинг 9 ноябрь куни меҳрибон Прованснинг ўзи каби қадимий ва раҳмдил Грасс шаҳарчасида сокин, илиққина кеч кузнинг оддийгина кунларидан бири эди. Мен ўн йил давомида бу ерлардан ҳеч қаёққа чиқмай, яшаб келяпман…

Бундай кунларда қўлим ишга бормайди. Шунга қарамай, одатимга кўра, мен эрталабдан ёзув столи ёнидаман. Нонуштадан кейин ҳам шу ерга ўтираман. Деразадан ташқарига қарасам, ёмғир ёғадиган. Йўқ, бунақа кунда ишлай олмайман. Бугун кинотеатрда кундузги намойиш бўлади, ўша ёққа бораман.

“Бельведер” жойлашган тоғдан пастга тушаётиб, шаҳарга разм солдим. Узоқдаги Каннга, бундай кунларда элас-элас кўринадиган денгизга, Эстерелнинг туман босган чўққиларига қарарканман, “Балки шу дақиқаларда Европанинг бир четида менинг тақдирим ҳал бўлаётгандир?” деган савол беихтиёр хаёлимдан ўтди.

Кинотеатрга кирганимда Стокгольмга кетган хаёлим яна унутилди. Танаффусдан кейин “Бэби” деган қувноқ бемаънигарчилик бошланса, мен экранга қаттиқроқ тикиламан: Александр Ивановичнинг қизи Киса Куприна томоша бераётган экан. Бироқ қоронғилиқда қандайдир безовталик бўлаётганини сезиб қолдим. Қўлчироқ ёқилиб, кимдир елкамга қўлини қўйди-да, ҳаяжон ва тантана билан шивирлади:

Стокгольмдан қўнғироқ қилишяпти…

Шу пайтгача ўтган ҳаётимнинг арқони узилиб кетгандек бўлди.

Уйга одатдагидан тезроқ юриб кетяпман, дилимда Кисанинг ўйинларини охиригача кўролмай қолганим армонидан бўлак ҳеч нарса йўқ, менга ҳозиргина айтилган хабарга беғамлик билан ишонмаяпман. Йўқ, ишонмаслик мумкин эмас: менинг тинчгина, бундай пайтларда Грасснинг тепасидаги тоғ ёнбағирларини қоплаб ётган зайтун боғлар орасида кўринмай ётган нимқоронғи уйим пастдан тепасигача чарақлатиб ёритилган эди. Юрагим маъюсгина эзилди… Ҳаётимда қандайдир бурилиш содир бўлди, чоғи…

* * *

Кечки пайт “Бельведер”да телефон қўнғироқлари тинмади. Бутун Европадаги пойтахтлардан кимлардир, турли тилларда бақириб-чақириб мени табриклашар, почтачилар деярли бутун дунёдаги мамлакатлардан (Россиядан ташқари!) табрик телеграммаларини пешма-пеш келтириб туришарди. Булар камлик қилганидек, уйим дастлабки ташриф буюрганларнинг, фотосуратчи ва журналистларнинг шиддатига чидаб берди… Дақиқа сайин, соат сайин кўпайиб бораётган ташрифчилар ҳар томондан қўл узатиб қўлимни сиқишади, ҳаммаси ҳаяжонда, ҳаммаси бир сўз айтади. Уларнинг юз-кўзларини эслаб қололмайман, ҳаммаси аралашиб, чаплашиб кетгандек. Фотосуратчилар ранг-қути ўчган қандайдир бир телбанинг тасвирини бутун дунёга ёйиш илинжида чироқларини олдинма-кейин чақнатишади, бундан кўзларим қамашади. Бир томонда журналистлар саволларга кўмиб ташлашди.

— Россиядан қачон чиқиб кетгансиз?

— Йигирманчи йил бошидан эмигрантман.

— Қайтиб боришни ўйлайсизми?

— Ё, Худойим-эй! Нега энди қайтишим керак экан?

— Сизни Нобель мукофотига сазовор бўлган биринчи рус ёзувчиси, дейишади. Шу тўғрими?

— Тўғри.

— Бу мукофотни қачонлардир Лев Толстойга таклиф қилишганда, у рад этган экан. Тўғрими?

— Нотўғри. Бу мукофот ҳеч қачон, ҳеч кимга таклиф этилмайди. Мукофот бериш масаласи ҳамма вақт қатъий сир сақланади.

— Сиз Швеция академияси билан яқиндан муносабатда бўлганмисиз? У ерда танишларингиз борми?

— Ҳеч қачон, ҳеч ким!

— Қайси асарингиз учун мукофот беришди?

— Ҳамма асарларим учун бўлса керак.

— Мукофот берилишини кутганмидингиз?

— Номзодлар орасида борлигимни билардим. Менинг номзодим бир неча марта кўрсатилганидан хабарим бор. Асарларим ҳақида Бьёк, Остерлинг, Агрел каби таниқли скандинавиялик танқидчиларнинг мақтовли мақолаларини ўқиганман. Улар Швеция академияси билан яқин муносабатда эканларини эшитиб, менинг фойдамга бирор гап айтишлари мумкинлигини тахмин қилардим. Бироқ ҳеч нимага қатъий ишонмаганман.

— Нобель мукофотларини бериш одатда қандай ўтади?

— Ҳар йили маълум бир вақтда: ўнинчи декабрда.

— Демак, сиз шу вақтда Стокгольмга етиб боришингиз керак?

— Эҳтимол, олдинроқ етиб борарман: узоқ сафарга чиқиш завқини тезроқ туйгим келяпти. Эмигрант сифатида ҳуқуқсизлигимдан, барча эмигрантлар каби “виза” деган нарсага эришиш қийинлигидан, мана, ўн уч йилдирки, чет элга чиқолмайман. Фақат бир мартагина Англияга бориб келдим. Бу, қачонлардир тинмай дунё кезган мендек одам учун катта жудоликдир.

— Скандинавия мамлакатларида бўлганмисиз?

— Бўлмаганман. Кўп марта узоқ сафарларга чиққанман, фақат шарққа, жанубга. Шимолни эса келажакка қолдирган эдим…

Шундай қилиб, кутилмаганда, мени шиддатли бир тўлқин ўз домига тортиб кетди. Бу тўлқин тез кунда эс-ҳушидан ажралган мавжудликка ўхшаб қолди: эртадан кечгача бир дақиқа ҳам эркинлик, тиним йўқ. Нобель мукофотининг ҳар бир соҳиби атрофида бўладиган одатий ташвишу ғимир-ғимирлардан ташқари, мен дунёдаги ҳеч қайси лауреат дуч келмаган ҳолатга учрадим, чунки мен эмигрантман, ғайриоддий ҳолатдаман, бутун дунёни ҳайратларга солган Россиядан чиққанман. Стокгольмнинг бу қарори Россиянинг ҳиссиётларини ҳақоратлаган ва камситган, миллий миқёсдаги воқеа бўлди.

* * *

Учинчи декабрдан тўртинчисига ўтар кечаси мен Париждан узоқларда эдим. “Шимолий тезюрар” биринчи классли алоҳида купе. Эҳ-ҳе, неча йиллар бўлди бундай шароитнинг ҳисларини туймаганимга! Тун яримдан ўтганда Германияда эдик. Поезднинг охирги вагони майдончасида турибман. Ойнинг хира ёруғида вагон остидан, ён-веридан Россияни эслатадиган нимадир тинимсиз отилиб чиқиб, шиддат билан ортга кетарди. Булар қордан ола-чалпоқ бўлиб ётган теп-текис ер, қор босган қандайдир дарахтлар эди…

Тонгда Ганноверга етдик. Кўзимни очиб, дераза пардасини тортсам, ойна музлаган. Рельсларни ҳам муз қоплаган. Платформада у ёқдан-бу ёққа ўтаётган одамлар мўйна қалпоқ, пўстин кийишган. Бундай манзараларни кўрмаганимга анча вақт бўлди! Юрак унутмас экан!

Кечқурун бизнинг поездни “Густав V” пароходига чиқариб, Швеция қирғоқларига аста олиб кетишади. Яна саволларга жавоб бериш, фотосуратчилар чироғининг тинмай чақнаши… Швецияда мен тушган вагонни фотосуратчилар ва журналистлар тўдаси қамал қилиб олади. Ниҳоят, тун қоронғусида яна ёлғиз қолдим. Дераза ташқарисида қалин, оппоқ қорга бурканган қоп-қора ўрмон кўринади. Мен эса иссиққина купедаман, қачонлардир Николаев йўлидан кетаётгандекман…

* * *

Лауреатга мукофот бериш маросими доимо 10 декабрда, кечки роппа-роса соат бешда бошланади.

Шу куни ётоқхонам эшиги одатдагидан барвақт тақиллатилди: саккиз ярим бўлмасидан уйғотинглар, деб қўйгандим. Дик этиб турдиму бугун қанақа кун эканлигини эсладим. Энг муҳим кун! Соат саккиз. Шимол тонги ёришиб келяпти, деразамдан кўриниб турган канал қирғоғидаги чироқлар ўчмаган, Стокгольмнинг кўз ўнгимдаги қисми ўз миноралари, черковлари, саройлари билан Петербургни эслатади, тонг ва кун ботиш пайтида эртаклардаги каби гўзал бўлиб кетаркан.

Мен бу кунни барвақт бошлашим керак: ўнинчи декабрь — Альферд Нобель вафот этган кун, тонгданоқ цилиндр кийиб, шаҳар ташқарисидаги қабристонга бориб, унинг қабрига, жияни Эммануэл Нобель қабрига гулчамбар қўйишим керак. Кеч ётгандим соат уч эди, ҳозир кийина туриб чайқаляпман. Иссиқ ва аччиқ кофе бошланиб келаётган тиниқ, аёзли кун, кечқурун мени кутаётган мисли кўрилмаган маросим — ҳаммаси мени сергаклантирди…

Тантанага расмий таклиф лауреатларга бир неча кун илгари жўнатилади. У (француз тилида ёзилган) шведларнинг барча маросимларидагидек ўзининг аниқ-тиниқлиги билан ажралиб туради: “Жаноби лауреатлар Нобель мукофотини олишлари учун 1933 йилнинг 10 декабрь куни, соат тўрту эллик минутдан кечикмай Концерт Залига етиб келишлари сўралади. Аъло ҳазратлари қироллик уйи аъзолари ва сарой аъёнлари кузатувида Залга ташриф буюриб, тантанада иштирок этадилар ва роппа-роса соат бешда ҳар бир лауреатга мукофотни шахсан топшира бошлайдилар. Шундан сўнг Зал эшиклари ёпилиб, тантаналар бошланади”.

Шведларнинг ҳар қандай таклифига на бир дақиқа кечикиб бориш, на икки дақиқа олдин бориш мумкин! Шунинг учун соат уч бўлмасданоқ кийина бошладим. Бир кори-ҳол бўлиб қолиши мумкин-да. Масалан, фрак-кўйлагимнинг илматугмаси дунёдаги ҳамма тугмаларга ўхшаб бирданига қаёққадир ғойиб бўлиб қолиши мумкин.

Соат тўрт яримда йўлга чиқдик.

Бундай пайтда шаҳар чироқлари лауреатлар шарафига, яна бир ҳисобда, яқинлашаётган Рождество ва Янги йил муносабати билан чарақлатиб қўйилади. Мукофотларни топшириш маросимлари ўтказиладиган улкан “Мусиқа уйи” томон ошиқаётган автомобиллар оқими шунчалик тиғизки, бошига мўйна қалпоқ кийган ва бизни олиб бораётган забардаст ҳайдовчи ўзига йўл топишга қийналиб қолди. Бир саф бўлиб келаётган лауреатлар кортежини кўриб қолган полициячилар бошқа автомобилларни тўхтатиб қўйиб, жонимизга оро кирди.

Биз, лауреатлар ҳам “Мусиқа уйи”га оломон ичида кириб бордик, лекин вестибюлда бизни ажратиб олдилар-да, қандайдир йўлаклар билан бошлаб кетишди. Шунинг учун биз эстрадада пайдо бўлганимизга қадар Парад залида нималар бўлишини одамлардан эшитдим, холос.

Зал кенглиги ва баландлиги билан ҳайратга солади. Ҳаммаёқ гуллар билан безатилган, одамлар лиқ-лиқ: марварид ва бриллиантлар билан безалган юзлаб аёл либослари, юзлаб фраклар, юлдузлар, орденлар, ранго-ранг тасмалар ва тантана белгилари. Ўн минути кам бешда Швециянинг вазирлар маҳкамаси тўлалигича, дипломатик корпус, Швеция академияси ва Нобель қўмитаси аъзолари, бошқа таклиф этилганлар — ҳаммаси жой-жойига ўтириб, жимгина кутяпти. Роса бешда удайчи (жарчи) фанфара чалиб, монарх келаётганидан хабар берди. Фанфара товуши тиниб, қаердандир, осмондан қуйилаётган миллий мадҳиянинг гўзал оҳанги янгради ва монарх меросхўр шаҳзода билан қироллик уйининг бошқа аъзолари кузатувида Залга кириб келди. Уларнинг ортидан аъёнлар ва сарой аҳллари келишарди. Биз, тўрт нафар лауреат бу пайтда эстрадага ёндашган кичик залда кутиб турибмиз.

Мана, биз ҳам чиқадиган вақт келди. Эстрададан яна фанфаралар товуши янгради ва биз ҳақимизда ёзилган маълумотларни ўқиб эшиттирадиган академиклар ортидан эргашдик. Мен зиёфатда биринчи бўлиб нутқ сўзлашим керак экан, шунинг учун ҳозир таомилга кўра эстрада (саҳна тўрида лауреатлар ўтирадиган жой)га сафнинг охирида чиқяпман. Мени академиянинг доимий котиби Пьер Гальстрем бошлаб боряпти. Шу ерда залнинг, уни тўлдириб ўтирган одамларнинг ясанганидан ҳайратга тушдим. Таъзим билан чиқиб келаётган лауреатларни қаршилаб ҳамма, шу жумладан, монархнинг ўзи, қироллик уйи аъзолари, сарой аъёнлари ўринларидан туришди.

Эстрада ҳам улкан экан, қандайдир майда-майда, қизғиш табиий гуллар билан безатилган. Ўнг томонга академиклар учун, чап томондаги биринчи қаторга лауреатларга атаб тўртта кресло қўйилган. Тепадаги девордан Швециянинг миллий байроғи полотнолари салобат тўкиб турибди. Одатда, эстрадага лауреат яшайдиган мамлакат байроғи осиб қўйилади. Қизиқ, мендек муҳожир учун қанақа байроқ илинган экан? Совет байроғини осиш мумкин бўлмагани учун Швеция байроғини илишибди. Олижаноб иш!

Тантаналарни Нобель жамғармасининг раиси очди. У қиролни ва лауреатни табриклаб, маърузачига навбат берди. Одатга кўра, у ўз сўзини буткул Альфред Нобелга бағишлайди. Бу йил унинг туғилганига юз йил тўлади. Кейин ҳар бир лауреатни таърифлайдиган маърузалар ўқилади. Ҳар маъруза ўқиб тугатилгач, маърузачи лауреатни эстрададан тушиб, қирол қўлидан мукофотни олишга таклиф этади. Мукофот Нобель дипломи солинган папка ва катта олтин медал солинган қутичадан иборат. Медалнинг бир томонига Альфред Нобель тасвири зарб қилинган, иккинчи томонига лауреатнинг исми туширилган. Антрактда Бетховен ва Григ мусиқалари янгради.

Григ — мен севиб тинглайдиган композиторлардан бири. Пьер Гальстрем мен ҳақимдаги маърузани ўқишдан олдин Григнинг янграган мусиқасини ҳузур қилиб тингладим.

Охирги дақиқа мени тўлқинлантириб юборди. Гальстремнинг нутқи гўзал бўлиши билан бирга самимий ҳам эди. У нутқини тугатгач, майин табассум билан менга француз тилида мурожаат этди:

— Иван Алексеевич Бунин, марҳамат қилиб, залга тушиб, Олий ҳазратлари қўлларидан Швеция академияси Сизга атаган 1933 йил мукофотини қабул қилсангиз.

Шундан кейин залга чўккан жимжитлик ичида мен эстрададан юриб, зинапоялардан аста пастга тушиб, қирол томон юрдим. У менга пешвоз чиқди. Бу пайтда зални тўлдириб ўтирганлар оёққа қалқдилар. Ҳамма нафасини ичига ютиб, қирол менга нима дейишию, мен қандай жавоб қилишимни кутиб турди. Қирол мени ва мен орқали бутун рус адабиётини табриклаб, илтифот билан қўлимни сиқиб қўйди. Мен унга таъзим қилиб, француз тилида жавоб қайтардим:

— Олий ҳазрат, менинг чуқур ва самимий миннатдорлигимни қабул қилишдек марҳаматингизни сўрайман.

Товушим қарсаклар ичида йўқ бўлиб кетди.

Қирол лауреатларни тантаналарнинг эртасига ўз саройига таклиф этиб қутлайди, бугун кечқурун тантаналар тугагач, Нобель қўмитаси уюштирадиган зиёфатга олиб кетишади.

Зиёфатда тахт вориси раислик қилади.

Биз етиб борганимизда, у ерда академиянинг ҳамма аъзолари, қирол уйи аъзолари ва сарой аъёнлари, дипломатик корпус, Стокгольмнинг бадиий дунёси ва бошқа таклиф этилганлар кутиб туришарди.

Столга биринчи жуфт бўлиб менинг хотиним билан валиаҳд яқинлашишди. Хотиним стол ўртасига, унинг ёнига ўтирди. Менинг ўрним малика Ингрид ёнида (у ҳозир Дания қироличаси), қиролнинг укаси шаҳзода Евгений рўпарасида (айтганча, у Швециянинг таниқли рассомларидан ҳисобланади).

Валиаҳд зиёфат нутқларини бошлаб берди. У Альфред Нобель хотирасига бағишлаб, жуда чиройли гапирди.

Кейин гапириш навбати лауреатларга берилади.

Шаҳзода ўз жойида туриб гапиради, лауреатлар эса зиёфат берилаётган залнинг ичкарисига қўйилган, Швециянинг қадимий меъморчилик усуллари билан ясалган каттакон минбар ортига ўтиб сўзлайдилар. Радио бизнинг сўзларимизни ана шу эстрададан бутун Европага олиб эшиттиради.

Мен француз тилида сўзлаган нутқнинг аниқ матни қуйидагича:

— Олий ҳазратлари, муҳтарама хонимлар, муҳтарам жаноблар! Тўққизинчи ноябрь куни бу ердан олис бир жойда, Провансалнинг қадимий шаҳарчасидаги телефон қўнғироғи менга Швеция академиясининг қароридан хабар берди. “Бу — менинг ҳаётимдаги энг таъсирли воқеа бўлди”, деган одатий гапларни ҳозир сизларга айтсам, носамимийлик қилган бўламан. Улуғ файласуфлардан бири тўғри таъкидлаганидек, хурсандчилик ҳиссиёти, у қанчалик кучли бўлмасин, худди шунақа кучли қайғу олдида ҳеч нарса эмас. Хотирамда ўчмас из қолдирадиган ушбу байрам кунига қайғу аралаштиришни ҳечам истамаган ҳолда, мен кейинги ўн беш йил давомида тортган қайғуларим хурсандчиликларимдан анча ўтиб тушди, деб айтишга журъат этаман. Бу қайғулар шахсий эмас, бутунлай бошқача! Бироқ шуни қатъий таъкидлашим мумкинки, менинг ёзувчилик ҳаётимдаги хурсандчиликлар ичида замонавий техниканинг кичкина мўъжизаси бўлмиш телефоннинг Стокгольмдан Грассга узатилган қўнғироғи менда энг кўп қониқиш ҳосил қилди. Сизнинг ватандошингиз Альфред Нобель адабиёт учун таъсис этган мукофот ёзувчи меҳнатининг энг олий нишонидир! Шуҳратпарастлик деярли ҳамма одамга, ҳар бир муаллифга хос хислат, ва мен ҳам ўта ваколатли, қатиққўл ҳакамлар қўлидан ушбу мукофотни олганимдан ғурурланаман.

Бироқ, ўша тўққизинчи ноябрда мен ўзим ҳақимда ўйлаганмидим? Йўқ, бу ўта худбинлик бўларди. Энг биринчи табрик ва телеграммалар оқими ҳаяжонларини қизғин тарзда кечириб бўлгач, тунги ёлғизлик ва жимжитликда Швеция академияси қарорининг аҳамияти ҳақида ўйладим. Нобель мукофоти таъсис этилгандан буён сизлар уни биринчи марта, ўз ватанидан қувғин бўлган одамга бердингиз. Мен ким бўлибман? Франциянинг меҳмондўстлигидан фойдаланиб, унга ўз миннатдорчилигини кўксида сақлаб юрган бир қувғинман. Академиянинг жаноби аъзолари, ўз шахсиятимни ва асарларимни бир четга суриб қўяй-да, сизларнинг бир ишорангизнинг ўзи қанчалар гўзал эканлигини айтишга ижозат этсангиз.

Дунёда буткул мустақил соҳалар ҳам бўлиши керак. Шубҳа йўқки, ушбу стол теварагида турли-туман дунёқарашларнинг фалсафий ва диний эътиқодларнинг вакиллари ўтиришибди. Бироқ, ҳамманинг бошини қовуштириб турган мустаҳкам бир нарса бор. Бу — фикр ва виждон эркинлиги, биз ундан ўз маданиятимиз билан қарздормиз. Ёзувчи учун бундай эркинлик — аксиома, ақида. Сизларнинг ишора эса, академиянинг жаноби аъзолари, эркинликка муҳаббат Швециянинг ҳақиқий миллий маданияти эканлигини яна бир карра исботлади.

Нутқимни якунлаш учун яна бир неча сўз: сизларнинг қироллик уйингизга, мамлакатингиз, халқингиз ва адабиётингизга шу кундан бошлаб меҳрим тушиб қолган эмас. Санъатга ва адабиётга муҳаббат Швеция қироллик уйи учун ҳам, сизларнинг олижаноб халқингиз учун ҳам доимо анъана бўлган. Шарафли жангчи асос солган Швеция сулоласи дунёдаги энг шуҳратли сулолалардан биридир. Қирол олий ҳазратлари, рицар-халқнинг рицар-қироли, бегона юртлардан келган, Швеция академиясининг эътиборини қозонган эркин ёзувчига юракдан чиққан ва эҳтиром тўла ҳиссиётларини изҳор этишга ижозат бергайсиз.

1933 йил

Русчадан Қудрат Дўстмуҳаммад таржимаси