Шарқ ривояти

Бундан кўп йиллар муқаддам кичкина, лекин фаровон бир шаҳарда гилам, фил суяги, зираворлар ва атиргул мойи савдоси билан шуғулланувчи савдогар яшаган экан. У ақлли, одобли, художўй ва ҳалол одам бўлиб, ибрат бўларли даражада саранжом-саришталик билан иш юритгани сабабли кўпчилик ўртасида ишонч ва обрў-эътибор қозонган экан.
Бир кун савдогарнинг омади келиб, жуда катта миқдордаги олтинли қумни арзон-гаров сотиб олиб, қимматроққа сотиш имкони пайдо бўпти ва агар шу ишни амалга оширса, бойлиги уч баробар кўпайиши мумкин экан. Аммо бунинг учун қўлидаги бор нақд пулларини тўплаб, қарзга берганларини ундириб, барча молларини тездан сотиб, барча маблағларини жамлаши зарур эди. У бўлажак ишидан келадиган фойда ва зарарларни чамалаб, агар шум толе тўғаноқ бўлмаса, жуда катта фойда олиши мумкинлигини ўйлаб, барча бойлигини қўрқмасдан шунга сарфлашга қарор қилипти.
Шундай қилиб, савдогар ҳақиқий хожаларга муносиб равишда оиласидагиларни бунга аралаштитрмасдан бир ҳафта ичида зарур тайёргарлигини кўрипти. Хайрли кун бўлган чаҳоршанбанинг эрта тонгида туриб, тўнғич ўғлига шундай депти:
– Сариқ байтални ўзингга, юк ортиладиган хачирни эса менга эгарла.
Ўғил ота гапини икки қилмасликка одатланган бўлиб, ҳеч нарса сўрамасдан айтганларини бажарипти. Отаси берган хуржунни эгарга ташлаб боғлаб қўйипти. Йўлга чиқишдан олдин ота-бола дуо ўқиб, саҳар пайтида ота олинда, ўғил орқада уйдан жўнаб кетишипти.
Улар йўлини бахт юлдузи ёритипти. Барча савдо ва пул ишлари тез орада катта фойда билан якунланипти. Доимо омад кулиб турганидан савдогар ўзича хавотир олиб, тез-тез “Худо хоҳласа”, “Худо ярлақаса” деб шивирлаб қўярмиш.
Йўлда кетаётиб у, фаранг шаҳзодаси испан қиролининг қизига уйлангани шарофати билан зеб-зийнат буюмлари нарх-навоси жуда ҳам қимматлашиб кетганини эшитипти. Шу сабабли молларини мўлжалидан ҳам қиммат нархда катта ширинкомалар олиб насияга сотипти. Харидорлар ҳам барчаси ўзига тўқ, сўзининг устидан чиқадиган, ҳалол одамлар бўлиб, қарзларини ўз вақтида тўлашипти ва ота-бола зудлик билан яна йўлга чиқишипти.
Эсон-омон ишларини битирган савдогар тўғри денгиз бўйидаги ажойиб шаҳарга йўл олипти. Олдин буюртма берилган олтинли қумлари аллақачон етиб келган экан. Ишлари зўр кетаётганидан қувонган савдогар баъзан соқолини силаб “Иншоолоҳ” деб шивирлаб қўяркан.
Денгиз бўйигача бир кунлик йўл қолганда ота-бола овқатланиш ва тунаб қолиш мақсадида карвонсарой томон бурилишипти. Ҳар доимгидек савдогар хуржунни ўз елкасига олиб ошхонага, ўғил эса отларнинг эгар-жабдуқларини ечиб ем бериш учун отхонага йўл олипти. Кейин иккаласи таҳорат олиб, намоз ўқишипти ва камтарона дастурхон атрофига ўтиришипти.
Кечки овқатни тугатишга улгурмасларидан ошхонага исқирт ки-йимларда, шубҳали бир тўда одамлар бақириб-чақириб кириб келишипти. Улар май талаб қилишипти ва маст-аласт бўлиб олиб, бақириб ашула айтишипти, пайдарпай май ичишипти. Бироздан сўнг бир-бирларини сўкиб, ҳақорат қилиб жанжал бошлашипти, жанжал муштлашувга айланипти: унда-бунда пичоқ ҳам ялтираб кўринипти.
–Ёмондан нарироқ юрайлик,– деб савдогар юзига фотиҳа тортипти.– Мен сенга қарашиб юбораман.
Қоронғуликда тездан отларни эгарлаб йўлга чиқишипти. Карвонсаройдан эшитилиб турган шовқин-сурон, дарғазаб овозлар эшитилмай қолгунга қадар шошиб, тўхтамдан юришипти. Овозлар тинганда савдогар хачирни тўхтатиб, эгарни пайпаслапти ва ўғлига бу-юрипти:
–Тўхта, орқага қайтамиз!
Сабрсизлик билан хачирни орқага буриб, устма-уст қамчи урганча карвонсарой томон ошиқипти, ўғли кетидан эргашипти.
Карвонсаройга кириб, ошхонани қарашса ҳаммаёқ сув қуйгандек жим-жит эмиш. Чироқлар ёниб турган эмиш-у, лекин ҳеч ким кўринмасмиш. Диққат қилиб қарашса ерда мурдалар ётипти, ҳаммаёқ қон. Хўжайинни, хизматкорларни чақириб кўришипти. Лекин жавоб йўқ. Балки, пичоқбозликдан қўрқиб, ўрмонга қочиб кетишгандир.
Савдогар юганни ўғлига ташлапти-ю, югурганча зинадан чиқиб хонага кирипти ва яқиндагина ўзлари овқатланган жойдаги курси остига энгашипти.
Ўғли қараса отаси хуржунни кўтариб елкасига оляпти. Ана шундагина хуржунни эсдан чиқариб қолдирганларини ўғли тушунипти.
Савдогар ҳовлига чиқиб ўғлига ҳеч нарса демасдан хуржунни хачирга ортиб, қамчи қайиши билан эгарга маҳкам боғлаб қўйипти.
Узоқ йўл юришипти. Миршаблар қаҳвахонага кириб, орқаларидан қувиб келмаяптимикин, ушлаб олиб қозига судрамасмикин деган қўрқувга тушибдилар. Қозидан худо сақласин. Айбинг борми, йўқми, деб суриштириб ўтирмайди, умрбод қутулмайсан, охирги сариқ чақангни олмагунча қўймайди.
Тонг саҳарга яқин улар икки четида қалин дарахтлар ўсиб ётган жилғага етиб боришипти. Отларни дарахтга боғлаб таҳорат олибдилар. Ота ўғлига қараб:
–Хуржунни олиб кетимдан юр,–дебди.
Ўзганинг нигоҳи тушмайдиган кичик бир ялангликка чиқишгач савдогар тўхтаб:
–Ўтир,– дебди.
Ўтиришибди. Ота хуржунни ҳар иккала кўзини очиб ичидаги нарсаларни икки тўпга ажратибди. Теппа-тенг қилиб олмос, дур-жавоҳирлар, феруза, ёқут ҳар бирини катта-кичиклигига қараб тенг бўлиб чиқипти. Тилла тангалар, бадавлат бадавийларнинг банкдаги чекларини ҳам тенг бўлипти Тақсимлаб бўлгач, ўғлига депти:
– Бу иккита тенг улуш. Биттаси – сеники. Хоҳлаганингни олиб қопингга сол, отинг эгарига маҳкам қилиб боғла. Отингга миниб ҳозироқ йўлга туш. Кетаётган йўлимиздан тўппа-тўғрига юрасан, беш дақиқача юрганингдан сўнг йўл иккига айрилади – чапга юрасан – шу йўл уйимизга яқинроқ. Эсингда тут, сен энди уйнинг энг каттасисан. Ҳаётингни ўзинг хоҳлагандек, ўзинг билганча йўлга сол. Сенга маслаҳат ҳам, оқ фотиҳа ҳам шу. Яхши бор. Йўлингда учраган биринчи қишлоққа етгунча орқангга қарама. Узоқ муддат уйга қайтолмайман. Балки, умуман қайтмасман.
Ўғил ота сўзларини сукут билан тинглагач, унинг оёғига йиқилиб ерни ўпди, ўрнидан турди-ю, ўгирилиб отга минди ва дарахтлар орасида кўздан ғойиб бўлди.
Савдогар ва ўғли ҳақида ҳозирча шу.
Буюк мамлакатнинг пойтахти бўлган ажойиб ва шон-шуҳратли шаҳарда тантанали байрам арафаси эди. Шу сабабли эрта тонгдан барча аҳоли – қудратли ва олийҳиммат ҳукмдордан тортиб то мардикоргача қатъий тарзда рўза тутишга амал қиларди. То кеч кириб оқни қорадан фарқлаш мумкин бўлмай қолгунга қадар барча ўзини овқат ейишдан тияр, ташна бўлганларга эса фақат тоза сувда оғзини ча-йишга рухсат бериларди. Кечқурун эса барча тўкин-сочин дастурхон атрофида тўпланиб, ноз-неъматлардан, лаззатли таомлардан баҳраманд бўлишарди.
Шунингдек, бу мамлакатда қадимдан қолган яхши бир одат бўлиб, ўша кеч ҳар ким ўз уйига бева-бечораю етим-есирларни, йўқсилларни, ёлғиз қолган кексалару адашган мусофирларни таклиф қилиши мумкин эди. Бу одатга хашаматли қасрлари эгалари бўлган бой-бадавлат фуқаролар ҳам, эски кулбаларда яшовчи камбағаллар ҳам амал қилар эдилар.
Шаҳарнинг энг мўътабар ва машҳур одамларидан бири хуфтон намозидан сўнг мачитдан чиқиб атрофидаги ёру биродарларига бундай мурожаат қилипти:
– Дўстларим! – депти у. – Илтимосимни ерда қолдирманглар. Кўчада учраган бева-бечораларни уйимга олиб келинглар. Улар қанчалик бечораҳол, ожиз ва муҳтож бўлса-да, мен уларни катта ҳурмат ва эътибор билан кутиб оламан.
Бу одам беқиёс даражада бой-бадавлат бўлиб, унинг сонсиз карвонлари мамлакатнинг энг ичкарисигача – Буюк дарёнинг юқори оқимларигача борар: елканли кемалари дунё бўйлаб барча уммонларни кезар, зилол сувли фавворалари бўлган соя-салқин боғ-роғлар билан ўралган хашаматли уйлари ҳаммани ҳайратга солар экан. Гарчи бойлиги унга иззат-ҳурмат келтирган бўлса-да, энг муҳими, маънавий фазилатлари – ҳақгўйлиги, яхши ишлари ва оқиллиги билан барчанинг обрў-эътиборини қозонган экан. Бева-бечораларга сахийлик билан хайр-эҳсон улашар, ўзганинг бошига иш тушганда, омади кетганда ёрдамга тайёр, доно маслаҳатлари билан энг қийин аҳволга тушганларни ҳам қутқарар, ҳатто Оллоҳнинг ердаги сояси бўлган ҳукмдор ҳам ундан маслаҳат сўрар экан.
Шу сабабли дўстлари унинг илтимосини жон-дилдан қабул қилишиб, таъзим қилганча тарқалишибди.
Улардан бири алоҳида таъкидлаб:
– Эй, эзгуликлар булоғи, камбағалларнинг саховатли ҳомийси, дуру гавҳарлар билимдони! Ҳар бир эътиқодли мусулмон тез-тез бориб турадиган ҳаммомдан қайтган хизматкорларим айтганларини илтифот қилиб эшит.
Ўша ҳаммомга, ҳатто бизни фаровон шаҳарда ҳам тиқилиб ётган гадойлардан ҳам қашшоқ бир мункиллаган чол келди. Бор нарсаси: жулдур кийими, чарм хуржундан иборат – тўрва халтасию эски чориғидан бошқа ҳеч нарсаси йўқ.
Ҳаммомдан чиқиб ечиниш жойига келса тўрва халтаси билан чориғини кимдир ўғирлаб кетипти, балки бирорта ҳазилкаш олган бўлиши ҳам мумкин. Бечора фақат жулдур кийимда қолипти. Буни кўрган одамларнинг барчаси хафа бўлиб жаҳли чиқибди. Шуниси ғалатики, чолнинг жаҳли чиқиши ўрнига қувониб кулиб юборибди. У қўлларини кўкка кўтариб чин қалбидан Худога ва ўз қисматига шукроналар айтипти, ҳамду санолар ўқипти. Бундан атрофдагилар ҳайрон бўлиб, хижолат чекканча ўзларини четга олишибди. Гарчи у одам сал ғалатироқ кўринса-да, тўғрисини айтсам, у чол телба эмасмикан деб ҳам ўйладим.
Аслзода одам бошини чайқатганча деди:
– У телбами ёки табаррук одамми – биз билмаймиз. Дўстим, уни тезроқ ҳузуримга олиб кел. Азиз меҳмоним бўлади, дастурхон тўрига ўтқазаман.
Мана, кеч кириб байрам дастурхони ёзиладиган пайти келди. Пойтахтнинг барча уйларида чироқлар ёқилиб, хушбўй таомларни – палов, қовурилган жўжалар, зираворларнинг ёқимли ҳиди ҳаммаёқни тутиб кетипти. Шунда аслзоданинг уйига ўша кекса гадони бошлаб келишибди. Уй эгаси ўзи уни кутиб олиб, ҳурматини жойига қўйиб, зиёфат бўладиган хонага олиб кириб, дастурхон тўрига ўтқазипти. Таомларни хизматкорлар қўлидан олиб, энг лаззатли бўлакларини меҳмонга солиб берипти. Кўрсатилган иззат-ҳурматдан чолнинг боши осмонга етиб, юзларидан нур ёғилибди. Меҳмоннинг бу аҳволини кўрган хўжайининг меҳри товланиб, ундан сўрапти:
– Эй, марҳаматли отагинам, бирор-бир истагинг бўлса айт, мен бажо келтирай.
Чол ёрқин табассум билан жавоб берибди:
–Барча фарзандларинг ва невараларингни менга кўрсат, фотиҳа берай.
Аслзоданинг вояга етган тўртта фарзанди ва учта невараси кириб чол ҳузурида тиз чўкишипти. Чол эса уларнинг бошини силаб, фотиҳа берипти. Бу қадимий маросим тугагач, уй эгаси чолдан фотиҳа беришини сўрапти. Чол унга фотиҳа берипти, қучоқлаб юз-кўзларидан ўпипти.
Тиз чўкиб ўтирган уй эгаси ҳаяжонланиб ўрнидан турипти ва чолга мурожаат қилиб:
–Отагинам, сиздан минг бор узр сўрайман, айбга қўшмайсиз, сизга бир саволим бор. Уйимга кирганингиздан бери нуроний юзингиздан кўзимни узолмайман. Дунёда гўё сиздан бошқа яқин одамим йўқдай. Эслаб кўр, отагинам, сен билан илгари бирон ерда учрашганмидик?
–Бажонидил сени кечираман, ўғлим,– жавоб берипти чол, табассум билан.– Ўз навбатида мен ҳам сенга савол бермоқчиман! Кичкина жилға бўйидаги серсоя дарахтзор ёдингдами? Дарахтга боғлаб қўйилган хачир билан сариқ байтал-чи, ота-бола хуржундан қимматбаҳо дуру гавҳарларни, тиллаларни тенг бўлганимизни эслайсанми?
Шунда савдогар қариянинг оёқларига йиқилиб ер ўпибди ва ўрнидан туриб хитоб қилибди:
–Эй севикли отам, сизни бу ерларга келтирган Оллоҳга хамду санолар бўлсин! Мана, шу уй сизники, мен, ўғилларим, неваларим барчамиз сизнинг хизматингизда, сизнинг қулингизмиз.
Ота-бола қучоқлашиб, узоқ вақт кўзларидан қувонч ёшлари аримабди. Бир мунча вақт ўтиб ўзларига келгач, савдогар одоб билан отасидан сўрапти:
–Эй ҳурматли отам, айтинг-чи, ўша тонгда барча бойлигингизни бўлишиб иккаламиз икки томонга қараб умрбод бўлмаса ҳам, узоқ муддатга ажралиб кетганимизга сабаб нима?
Қария жавоб берди:
– Гап бундоқ: эсингда бўлса биз иш билан уйдан чиққач, омадимиз юришиб кетдаверди. Ёдингдами, доим мен “Иншооллоҳ” деб такрорлардим. Омад юз ўгирмасин деб қўрққандим ўшанда. Карвонсаройга қайтиб барча-барчанинг кўз олдида қолган бойлигимизга ҳеч ким тегмаганини кўриб, бу тақдирнинг бизга берган охирги омади бўлса керак деб ўйладим, чунки инсонга омад доим кулиб боқавермайди. Омадсизлик ва бахтсизлик бизни таъқиб қилмасин дедим. Сени ва оиламизни шу балолардан даф қилай ва ўзим гирифтор бўлақолай, деган мақсадда қилдим шу ишни… Эскидан бир гап бор: фақат ахмоқларгина момақалдироқ пайтида дарахт остига яширинади… Айрилиқ мени не кўйга солганини кўриб турибсан. Зийраклик билан иш қилганимни энди билгандирсан?
Бу гапларни эътибор билан тинглаб турганлар қарияга эҳтиром билан таъзим қилдилар. Унинг зийрак ақли, донолигига, оиласига бўлган меҳрига қойил қолдилар.
Меҳмонларнинг энг кекса ва ҳурматлиларидан бири сўради:
–Эй, тоғамнинг меҳрибон акаси, нима сабабдан бугун гадой халтангни ўғирлатгач, йиғлаш ўрнига шод-хуррам бўлиб қувондинг? Беадаблик билан берган саволимга жаҳлинг чиқмасин. Лозим топсанг, жавоб бер.
Қария ёқимли табассум билан жавоб берибди:
–Мен шунинг учун шод-хуррам бўлдимки, ўша лаҳзада шум тақдир мени таъқид қилишдан чарчаганлигини тушундим. Ўзинг ўйлаб кўр: бу дунёда гадой бўла туриб халтасини ўғирлатган одамдан кўра қашшоқ ва омадсиз инсон борми? Пешонамга бундан-да оғир қисмат ёзилиши мумкинми? Бу борада хато кетмаганимни кўриб турибсан. Шу бугуннинг ўзидаёқ ўғлимни, невара-чевараларимни топиб олдим-ку. Энди қолган умримни хавотир олмасдан, уларнинг бошига оғир қисмат тоши тушмасин дея, қувонч ва меҳр қуршовида осо-йишта ўтказиш насиб этсин, иншооллоҳ!
Меҳмонлар яна унга таъзим қилишди ва бир овоздан:
–Омад эмас, қисмат муҳим экан,– деб таъкидлашди.

Русчадан Абдунаби Абдулқодир таржимаси
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 4-сон.