Убайдулла Хўжаевнинг номини ўзбек ва рус зиёлилари орасида эшитмаганлар жуда кам. Аммо биз мавзуни баён қилишдан аввал бир оз чекиниш қилмоқчимиз.

Рус тилидаги «царь» сўзининг ўзбекча муқобили бўлмиш «чор» калимаси эл орасида оммалашгунча Туркистон туркларининг бою камбағали, зиёлию зиёсизи бошидан талайгина мудҳиш воқеалар ўтказган эди. Бунинг сабаблари кўп: чет давлатлар билан ижтимоий, сиёсий, савдо алоқалари йўлга қўйилмади; саноат деярли йўқ эди. Ўрта Осиёда ҳукмронлик қилаётган хонлик тизимида фикрловчи омма кучсиз бўлиб, озчиликни ташкил қиларди; уч хоннинг ўзаро урушлари мамлакатни заифлаштириб ташлаганди; дин асослари, солиқ тизими суистеъмол қилинди; ибтидоий мактаб-мадраса эскилигича қотиб қолди; «давлат» деган аппарат ибтидоий шаклда ишлади. Уч хонликда ўқув тизими бевосита марказлашган илмий ҳайъат томонидан эмас, балки қозилар томонидан бошқарилар, баъзан бу лавозим илмсиз кишилар қўлида бўларди. Ҳатто уни ишдан чиқариш учун фаол ҳаракатга ўтган жосуслар эгаллаб олган эди. Юртнинг айрим улуғлари тасаввуфнинг олий мақоми бир ёқда турсин, дунёвий илмнинг ўртадан юқори поғонасига кўтарила олмагани, элнинг бошига келаётган бало эпкинини ҳис қилмаганлиги, халқнинг том маънода ахборотдан ажратиб қўйилгани асоратга кенг йўл очди.

Дин ва қонунларни қаттиқ суистеъмол қилиш, аҳолини арзимаган нарса учун қўрқитиш, ўзбекона «андиша»ни «қўрқоқлик» деб аталувчи хасталикка эврилиши, «соддалик» деган ажиб фазилатни «нодонлик»ка айлантирилиши, ўзганинг моли-жонига ҳирс қўйиш, хўжага ҳам, фуқарога ҳам бир хилда золимларга муомала қилиш – халқни сиёсий жиҳатдан фалаж қилиб қўйган эди. Шу боис шариатни суъистеъмол қилиш, хушомадгўйлик, лаганбардорлик, порахўрлик авжга чиқди. Темурлар, Абдуллахонлар давридаги «Ватан, дин ва подшоҳ учун жон бахшида» деган мардонавор ва улуғвор шиорлари эл хотиридан кўтарилиб кетди. Халқ маънавий ва иқтисодий қашшоқликка юз тутди, жасорат унутилди.

Хонларнинг бирортаси ўз лашкарини замонавий қурол-яроғ билан таъминлашни, янгилашни хаёлига ҳам келтирмади. Умуман ҳарб соҳасида ўрта аср амалиётидан нарига ўтилмаганди. Хонлик ва эл иқтисодиётини яхшилаш масаласида назарий ва амалий чора-тадбирлар ишлаб чиқилмаган. Ҳуқуқшунослик сохасида ҳам янгиланиш бўлмай, инсон ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масаласи қонунчилик асосларидан узилиб қолди. Бунинг устига Хитой, Англия, айниқса, Русия жосуслари Бухородан то Шарқий Туркистонгача бўлган маконда бемалол юриб, хонликларнинг ҳарбий-иқтисодий қувватини, ожиз жойларини аниқлашга, маҳаллий аҳоли орасидан сотқинлар гуруҳини ташкил этишга эришган. Маҳаллий амалдорлардан аламзада бўлган айрим қавмлар Русия фойдасига ишлади. Охир-оқибат таназзулга кенг йўл очилди.

Мадрасалардан фан ва дин олимларининг қувилиши, бу юксак таълим-тарбия даргоҳларининг бир ҳовуч чаламуллалар, ўриспарастлар маконига айланиши, сабоқларда фақат таҳорат ва беш вақт намознигина ўргатиш, Туркистон халқи ва бойлигининг таланиши, аҳолини маънавий синдириш, иродасини бўшаштириш ва узлатда сақлаш маълум бир махфий режа асосида амалга оширилаётгани очиқ сезилиб қолган эди. Бу ҳолат 1892 ва 1898 йилги халқ қўзғолонлари пайтида халқнинг ўзаро уюшиб қаршилик кўрсата олмаслигида маълум бўлди. (Дукчи эшон қўзғолони даврида 18 ўлган ва бир ярадор аскар учун маҳаллий аҳолидан 22 минг кишининг ўлдирилиши, сургун қилинишини эслаш кифоя.) Яна шуни таъкидламоқ керакки, Туркистонга савдо-саёҳатчилик йўли билан келтирилган хорижий ва ички Русияда нашр этилувчи туркий матубот, халқни ижтимоий-сиёсий уйғонишга чақирувчи даъватнома чор ҳукуматига қарши талайгина ишларни қилдилар. Туркистон халқининг кундан-кунга ошиб бораётган норозилигининг олдини олиш учун чор ҳукумати дин аҳли ниқобидаги ўз хуфяларидан усталик билан фойдаланиб, кўпгина мудхиш воқеаларни амалга оширди. Шулардан бири Қўқонда бошланиб, Бухорода қонли якун топган Мулла Қамар (Ўрта Осиёга келиб қолган ички русиялик татар муллаларидан) фитнасидир. Бухоро мадрасаларида таҳсил олган Тўлаган домла Каттабоев эса Тошкент уламолари орасида 1910 -1917 йилгача ўзини тараққиёт тарафдори қилиб кўрсатиб юрди, кейин ВЧК ва ГПУнинг тазйиқи остида ошкора фитна уюштириш билан овора бўлди. Аммо унинг барча ишлари зое кетди. Биронта уламо ва жадид унинг ортидан эргашмади. Аксинча уламолар ўзларича, жадидлар ўзларича турли жамиятлар тузиб, мустамлакачиликка қарши кураш бошладилар. Бироқ ҳар икки гуруҳ орасида рус ва хориж қонунларини пухта биладиган кишилар 1913 йилгача деярли йўқ эди. Айнан шу йили асли тошкентлик бўлган икки ҳуқуқшунос – бири Саратовдан, иккинчиси Петербургдан диплом билан келиб, жадидлар сафидан ўрин олдилар. Бинобарин, «Турон» номи билан иш кўраётган тараққийпарвар ёшларнинг имконияти юз фоизга ошиб, сиёсий курашни режали, қонуний асосда олиб боришга киришди.

Бу икки ёш ҳуқуқшуноснинг биринчиси – Убайдулла Хўжаев, иккин- чиси – Тошпўлатбек Норбўтабеков эди.

Тошкент шаҳар, Шайх Хованди Таҳур даҳа, Мерганча маҳаллалик Асадуллахўжа Абдураҳмонхўжа боғбон ва Тўхтабибининг тўрт ўғли ва бир қизи бўлиб, каттаси Убайдулла –1885 йилда, ўртанчаси Баширулла – 1887 ва кенжаси Суннатулла 1889 йилда дунёга келган. Ёлғиз қизининг исми Муборакхон эди. Умархўжа деган ўғли ёшлигида вафот этган.

Замоннинг зайлини сезган Асадуллахўжа боғбон учала ўғлининг эскича хат-саводини чиқаргач, рус-тузем мактабига топширади. ўғилларининг ҳаммаси ҳам мактабни «аъло»га битириб, етук таржимон бўлиб етишадилар. ўртанчаси билан кенжаси ҳукумат идораларида таржимонлик билан шуғулланадилар.

Худоёрхоннинг таржимони (ҳақиқий исмини яширган, тахминимизча М.Умидов) бўлган бир шахснинг Охранкага берган маълумотига қараганда «Убайдулла Хўжаев рус-тузем мактабида ўқишни тугатгач, отаси билан бирга ишлади, кейин Тошкент шаҳар 1-участкасининг Мировой судьяси Оранскийга камтарона иш ҳақи эвазига ишга жойлашди. Мен Часовитина ижарага берган хонани уларга таъмирлашга топширдим. Ана шу пайтда мен унга эътибор берган эдим. У эпчил, чаққон меҳнатдан қочмайдиган бола эди. Мен уни Инженерная кўчасидаги унча катта бўлмаган майда-чуйда ва квас сотадиган дўкончага хўжайин бўлиб, шаҳар бошқармаси ва бошқа майда идоралардан керакли маълумотлар тўплаб бериш хизматини бажариш ҳақида эълон ёзиб, ўзини реклама қилганини эслайман.

У кейинчалик Тошкент округ судига эркин мирза сифатида жойлашади ва ишбилармон маҳаллий кишилардан бири сифатида судда таниш орттиришга улгуради. Эшитишимча, унга маҳаллий адвокат эътибор бериб, уни Россияга иш юритувчи сифатида олиб кетган ва хусусий ишончли (частный поверенный), яъни адвокат дипломини олишга ёрдам берган.

Маҳаллий мусулмон ёшлари ғоялари билан қўзғалган даврда, Мунаввар қори даврасидаги энг етук кишилардан бири Убайдулла Хўжаев бўлиб, «Хуршид» газетасининг ходими сифатида иштирок этарди.

У «Садойи Туркистон» либерал газетасига муҳаррир пайтида Романовский кўчасида, Генерал губернатор девонига яқин уйда яшар эди. Мен ҳар куни ишга ўтиб кетаётган пайтимда уни Мунаввар қори ва татар ёшлари билан бир стол атрофида ўтирганини кўрар эдим» (Ўзб.МДА ф 461,р.1. иш1811).

Бошқа маълумотларга қараганда, Убайдулла Хўжаев Мировой судъя Оранский ёрдамида тажриба орттиради. Архив материалларига кўра, у ўша судя билан Саратовга кетади. «Рус-тузем мактабининг 4 синфини тугатганман. Мен 1904 -1907 йиллардан бошлаб мустақил яшай бошладим, – деб ёзади У. Хўжаев ўз кўрсатмаларидан бирида. – Тошкент округ судида мирзо бўлиб ишладим, 1907 йилда Тошкент темир йўл юридик бўлимига иш юритувчи лавозимга жойлашдим.1908 йилда шу бошқарманинг Оренбург бўлимига, идорачи (конторщик) вазифасига ўтказилдим. 1912 йилда Саратов Округ судида хусусий адвокат (частный поверенный) унвонига имтиҳон топширдим. Ҳеч қандай фирқаларга аъзо эмасман». «Маълумотим тугалланмаган олий, Саратов университетида ўқиганман» деб ёзади бошқа бир кўрсатмасида. У Саратовда яшаган пайтида Екатерина Павловна Сердабова билан турмуш қуради. 1913 йилда Тошкентга қайтиб келгач, Романов кўчаси, 16-уйда яшайди. Тошкент округ судида хуқуқшунос Иван Чарковский билан бирга иш олиб боради. Туркистон туман муҳофаза бўлими агентураси маълумотларига қараганда, Чарковский ёрдамида бир неча ишларни муваффақиятли тугатгани сабабли аҳоли орасида обрўси ошиб кетади.

Убайдулла Хўжаев Саратовда яшаган пайтида В. Шекспир, Ф. Шиллер, Оноре де Бальзак, В. Гюго, Г. Мопассан, Р. Киплинг каби жаҳон ва Л. Толстой, А.Пушкин, Ю.Лермонтов, Л. Андреев сингари рус адабиёти намояндалари ижодини, ҳуқуқшуносликка оид махсус адабиётларни ўқиб-ўрганди. Инсониятни ларзага солувчи муаммоларни эринмай таҳлил қилишга уринди. Уни ўша давр рус адабиётида кўтарилаётган инсон камолоти масаласи ҳам қизиқтирган. Шу боис у 1909 йилда русларнинг даҳо адиби Л.Толстой ижоди билан чуқурроқ танишади. Файласуф ёзувчининг насроний ақидасидан келиб чиққан ғоясига мустамлака мамлакатнинг фарзанди сифатида ён бергиси келмайди. Адибнинг ёвузликка ёвузлик билан жавоб бермаслик ҳақидаги ақидасига мухолиф ўлароқ Л.Н.Толстойга ўз фикр-мулоҳазаларини ёзиб юборади.

«Қадрли Лев Николаевич!

Мен сира ҳам Сизнинг азият чекишингизни истмас эдим, ҳарҳолда, мен мазкур мактубим билан ўзим учун шубҳали бўлган бир масала – «ёвузликка қаршилик кўрсатмаслик» сабабини тушунтириб беришингизни сўрашга журъат этдим.

«Ёвузликка ёвузлик билан қаршилик кўрсатма» деган ақиданинг шубҳасиз тўғрилигига қўшилган ҳолда комил ишонч билан мен қуйида келтираётган ҳодисада нима қилиш кераклигини билмайман. «Ёвузликка қаршилик кўрсатмаслик» ақидасининг ҳаққонийлигига шу боис ишонаманки, у фақатгина «Инжил» орқали олган диний истакларимга эмас, балки менинг ҳақиқий заковатимга жавоб беради. Зеро, мен Муҳаммад алайҳиссаломнинг динига эътиқод қиламан.

Менинг тушунишимча, «ёвузликка қаршилик кўрсатмаслик» ақидаси негизида қуйидаги ҳақиқат ётибди: агар биров қандайдир ёвузлик қилган бўлса, у яна бир ёвузликни амалга оширди, борди-ю, мен қаршилик кўрсата бошласам ёки амалга оширилган ёвузлик учун қасос олсам, у ҳолда аввалги бир ёвузлик устига икки ёвузлик бўлади, бинобарин, менинг қаршилик кўрсатишим оқибатида бир ёвузлик икки баробар кўпаяди ва ҳоказо. Агар мен қаршилик кўрсатмаганимда, бир ёвузлик битталигача қолар эди, иккита бўлмас эди, яъни ёвузлик камаяр эди. Шундай қилиб, барчаси қайси усул билан бўлмасин – ёвузликка қаршилик кўрсатмаслик ёки қандайдир бошқа бир йўл билан ёвузликни камайтиришга қаратилган. Агар шундай бўлса, унда қуйидаги ҳодисада нима қилмоқ керак эди?

Тасаввур этайлик, менга маълумки, бир шахс қандайдир улкан ёвузлик қилмоқчи, масалан, гўё бутун бир уй ёки шаҳарга ўт қўймоқчи, ёхуд поезд, параход фалокатини уюштирмоқчи ва ҳоказо. Шубҳасиз, буларнинг оқибатида ўнларча, юзларча, мингларча кишилар ҳалок бўлиши мумкин. Мен, албатта, тайёрланаётган улкан ёвузликнинг олдини олиш учун чора кўришга ахлоқан мажбурман. Бироқ бунинг учун менда ёвуз шахс ўз ниятини амалга оширишдан илгари унинг ўзини йўқотишдан бошқа чора бўлмаслиги мумкин.

Мен ёвузни йўқ қилиб, ўнларча, юзларча, мингларча ва ҳоказо кишиларни сақлаб қолишим учун бир одамни ўлдирдим деб ўз ҳаракатимни оқлар эдим. Тўғрироғи, мен қилган иш, албатта, ёвузлик, аммо у мен ёвузни ўлдириб тўхтатган, яъни амалга оширилажак улкан ёвузликка нисбатан арзимасдир. Мен ўз ҳаракатимни ёвузлик деб эмас, балки нақадар катта ёвузликнинг олдини олишнинг ягона чораси деб атар эдим, чунки у ёвузликни камайтиришга ёрдам беради.

 Менинг мулоҳазам ана шундай, бироқ, у, тўғрими, билмайман. Шунинг учун узоқ иккиланишдан сўнг тушунтириб бериш учун Сизга мурожаат қилдим.

Агар, мени ниҳоятда қизиқтирган масала ҳақидаги гумонимни тушунтириб бериш шарафига муяссар этсангиз, мен Сиздан абадий миннатдор бўламан.

Менинг манзилим: Саратов ш. Д.Юренев растаси, Адлия бўлими.

Убайдулла Асадуллаевич Хўжаевга.

 Сизга самимий мухлис мусулмон,

 Уб.Ас. Хўжаев.

 29 май 1909 й.

 Саратов ш.»

 Буюк мутафаккир адиб Л.Н.Толстой ушбу мактуб билан танишиб, мактуб эгасини узоқ мунтазир қилмай жавоб ёзади. (Жавоб мактуби «Туркестанский голос» газетасининг 1916 йил, 25 декабр, 136-сонида эълон қилинади.)

 Л.Н.Толстой шундай ёзади:

 «Ясная Поляна, 1909 йил, 5 июнь.

Убайдулла Асадуллович,

Сиз, мендан сўрабсизки, бир кимсанинг кўп одамларга ёвузлик қилиш нияти маълум бўлса, у тақдирда қаршилик кўрсатмаслик ҳақидаги таълимотни тан олган киши нима қилиши керак? Кўпчилик ҳалокатининг олдини олиш учун, ўша бир кишига нисбатан зўрлик қўллаш маъқул эмасми?

Афв этасиз, бу саволингиз, кўпларнинг шу хилдаги саволлари сингари, ҳақиқатни билиш истагидан эмас, аксинча, ҳақиқат деб ҳисобланган нарсани адо этмасликни оқлаш истагидан келиб чиққан. Инсонга меҳр-муҳаббат ҳақидаги таълимот қаршилик кўрсатмаслик тушунчасини ҳам ўз ичига олиб, у инсон интиладиган идеални билдиради. Идеални таомилнинг оддий қоидаси деб билиш эса катта хато ёки ўз-ўзини алдашдир. Бу ҳаётда ҳеч қачон тўла эришиб бўлмайдиган етук камолотни талаб этувчи идеалгина идеал бўла олади. Лекин у ҳаётга раҳнамо сифатида зарурдир, ҳаётда эришиб бўлмайдиган ана шу камолотдан далолат бергандагина зарурдир. Меҳр-муҳаббат идеали ҳақида ҳам шуни айтиш мумкин. Қаршилик кўрсатмаслик тушунчасини ҳам ўз ичига оладиган меҳр-муҳаббатни талаб этиш – ҳеч вақт тўла адо этиб бўлмайдиган нарсадир, шунинг учун уни адо этишга интилиш ҳам керак эмас, деган мулоҳаза менга компас тутган шундай бир одамни эслатади: йўлда манзилингга тикка бор, деб унинг қўлига компас тутқазганлар, у бўлса, компас кўрсатган тўғри йўлда ўтиб бўлмайдиган тўсиқлар – тоғлар, дарёлар ва ҳоказолар бор, шу сабабдан ҳам мен мумкин қадар мутлақо тўғри йўналишга тушиб олиш учун компасга риоя қилиб ўтирмай, бошим оққанча четга қараб кетаверишим мумкин, деб туриб олади. Қаршилик кўрсатмасликни ҳам ўз ичига оладиган меҳр – муҳаббат масаласида эса компас доимо одамга нима қилиш кераклигини (сайёҳга йўналишни) кўрсатадиган ахлоқий-диний туйғудир; одамнинг хатти-ҳаракатидан келиб чиқадиган оқибатлар эса ҳеч қачон унинг ўзига аён бўлмайди. Шунга кўра, сайёҳ учун компас кўрсатган мутлақ тўғри йўналишга мумкин қадар яқин бўлишга интилиш – инсон учун бирдан-бир раҳнамо бўлиши керак…

Саволингизга берган бу жавобим Сизни қаноатлантира олса ниҳоятда хурсанд бўлур эдим.

 Лев Толстой».

«Туркестанский голос» газетаси: «Бизнинг унчалик катта бўлмаган ўқувчиларимиз давраси Л.Н.Толстойнинг ушбу мактубини алоҳида қизиқиш билан қараш ҳуқуқига эга. У Туркистон маҳаллий аҳолисини рус халқчил зиёлилари билан бирлаштиришга уринган ёш турк зиёлиларининг вакилларидан бирининг мактубига жавоб.

Балки одамларни «кичик» ва «катта» оғаларга ажратишни фарқига бормаган Л.Н. Толстойнинг ўлимидан олдин ёзган ушбу мактуби одамларни «биринчи» ва «иккинчи» тоифаларга бўлувчилар учун барча одамлар бир-бирларига оға-инидирлар деб эслатиб қўйишдир», деб изоҳ берган эди.

Афсуски, биз У.Хўжаевнинг 1909-1913 йилларда рус ва татар ёзувчилари ва адиблари билан мулоқоти ҳақида аниқ маълумотга эга эмасмиз, аммо айрим далиллар унинг етук қозоқ, рус, яҳудий ва татар зиёлилари билан яхши муносабатда бўлганини кўрсатади.

Убайдулла Хўжаев Тошкентга қайтиб келгач, ҳамшаҳар дўстлари уюштирадиган «гап»ларда иштирок этади ва ўз халқининг тараққиётига, мазлумликдан қутулишига чора ахтариб, ҳаракат қилаётган мужоҳид ватандошлари сафига қўшилади. «Гап»лардан бирида газета ва жамият ташкил этиш масаласи кўтарилади. У «Турон» жамиятини – қонуний ишлайдиган жамият сифатида шаклланишида ҳуқуқшунослик нуқтаи назаридан амалий иш олиб боради. Чор ҳукумати маҳаллий аҳоли манфаати учун очиқ ишловчи бирорта сиёсий партияга рухсат бермаслигига кўзи етган У. Хўжаев, Т. Норбўтабеков, Мунаввар қори Абдурашидхонов, Абдулла Авлоний ва бошқалар билан биргаликда «Турон» мусулмон драма санъати ҳаваскорлари иттифоқи» низомини тузади.73 моддадан иборат бу низом драма санъати тўғрисидаги талаблардан ташқари аҳолига маданий-маънавий хизмат кўрсатиш, халқнинг ижтимоий-сиёсий онгини ошириш масалаларини ҳам қамраган. Убайдулла Хўжаев труппанинг ишида қизғин иштирок этади, ҳатто айрим спектаклларни намойиш этиш масаласида кеча ташкилотчиси ва маъмури сифатида қатнашади. «Туркестанские ведемости» газетасининг берган хабарга қарганда, 1914 йил 27 февралда Колизей биносида намойиш этилган Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг «Падаркуш» драмасини саҳналаштириш ва оммага кўрсатиш ташкилотчиси ҳам Убайдулла Хўжаев экан.

«Турон» низомида кўзда тутилган моддалардан бири газета ташкил қилишдир. Убайдулла Хўжаев ва Мунаввар қори Абдурашидхонов миллий газета ташкил қилишни сафдошлари билан муҳокама қилиб, бир фикрга келадилар ва ҳаракат бошлайдилар.

Охранканинг махфий ходими «Шахрисябзский» 1913 йил 12 сентябрда «Келганига бир ой бўлган, Лазарев институтини тугатган Нуриддинбек Худоёрхонов ва Саратовдан келган хусусий адвокат Убайдулла Хўжаев яқинда маҳаллий тилда газета нашр этишга киришмоқчи» деб хабар беради. Шу идоранинг бошқа маълумотига қараганда, Тошкентнинг Шайх Хованди Таҳур даҳа муфтиси уйида ўтган гапда тараққийпарварлар биродарлиги остида «Садойи Туркистон» номида бир газета очиш масаласи пайдо бўлади. «Ўшандаёқ, — дейилади маълумотда, — у (яъни Убайдулла Хўжаев) ёш сартлар фирқаси (тараққийпарвар) ва мужоҳиддинларнинг фаол иштирокчилари сафига қўшилди». Хўжаев газетани ташкил этишни ўз зиммасига олади. 1913 йил ноябр ойида Сирдарё вилоят Ҳарбий губернатори Галкинга газета очиш учун рухсат сўраб мурожаат қилади. Охранка 1913 йил 11 июлга оид маълумотномасида маълум қилади: «20 июнда мусулмон уюшмасидан сўл йўналишдаги газета ташкил этилмоқчи эканлиги ҳақида маълумот олинди. Бу ишнинг бошида Убайдулла Хўжаев ва Мулла Абдулла Авлонов туришибди». Шу идоранинг махфий ходими «Шахрисябский» бошлиқларига Тошкентда янги газета очиш учун ҳаракат бошлангани, у ўта сўл бўлиб, мусулмонларни бирлаштиришга қаратилгани ва газета ёпиладиган бўлса, бошқасини очиш учун кўпроқ рухсатнома олиб қўйиш ҳақида гап борганлигини маълум қилади. Бу орада аҳолига китоб нашр этиб, тарқатиш ишларини яхшилаш учун «Умид» жамиятини тузиш режалаштирилади. Охранка ходимлари 1913 йил 9 октябр хабарларида: «Тошкентда тараққийпарвар мусулмонлар «Умид» номли жамият туздилар. Улар ўзларининг китоб савдоларини ташкил қилишмоқчи, жумладан, унинг энг таниқли вакилларидан бири – Убайдулла Хўжаевдир. Унинг ташаббуси билан «Самарқанд» газетасининг обуначиларидан фойдаланиб, ушбу газетани Хўжаев ношир – муҳаррирлиги остида бошқа номда нашр этиш масаласи келишиб олинган». Шу ташкилотнинг 1914 йил 4 январ хабарига қараганда, 1913 йил 21 декабрда Сирдарё ҳарбий губернатори «Садойи Туркистон» газетасини нашр этишга рухсат берган. Газета 1914 йил 1 январдан нашр этилиши мўлжалланган. Сабаби, «Самарқанд» газетаси муҳаррири моддий ёрдам олишдан, газетани нашр этишга рухсат беришдан воз кечган. «Турон» жамияти иқтисодий қийналиб қолгани туфайли «Садойи Туркистон» газетасининг биринчи номери апрел ойида босилганини Охранка хабар қилади.

Охранканинг 1914 йил 8 декабр маълумотига қараганда, Убайдулла Хўжаев «Умид» биродарлиги ўрнида ташкил қилинган, бай асосида ишловчи «Нашриёт» китоб савдоси уюшмасига аъзо бўлади. Бироқ Хўжаевнинг газетани нашр этиш масаласидаги уриниши мустамлака маъмурияти ва муҳофаза ташкилотига тинчлик бермайди. Бу тўғридаги гап-сўзлар Туркистон генерал губернаторига ҳам етиб боради. Нимадандир қаттиқ қўрққан Ҳарбий губернатор генерал-лейтенант Галкин ўз ёрдамчиси ва маслаҳатчиси билан биргаликда ўлка бошлиғига 1913 йил 24 декабрда ёзган махфий хатида шундай деб ёзади: «Ушбу йил 21 декабрда вақтли нашрлар тўғрисидаги муваққат қоидалар асосида мен хусусий ишончли адвокат Убайдулла Хўжаевга Тошкентда маҳаллий тилда «Садойи Туркистон» номида газета нашр этишга рухсат берган эдим. Полиция орқали тўпланган маълумотларга қараганда фуқаро Хўжаевнинг сиёсий ва ахлоқий ишончлилигига путур етаказадиган далиллар менинг қўлимда йўқ, шунга қарамай, ўлкада ниҳоятда катта аҳамият касб этувчи, маҳаллий тилдаги ягона хусусий газетанинг мазмун ва йўналишини жуда ҳам қаттиқ назорат қилиш керак деб ўйлайман. Афсуски, менинг ихтиёримда маҳаллий тилни биладиган ва газетанинг мазмун-моҳиятига, умумий руҳи ҳамда йўналишига танқидий қарай оладиган саводли киши йўқ.

Баён этилганларни Сиз баланд мартабаликка хабар қилар эканман, Сиз баланд мартабаликка қарашли ҳукумат мансабдорларидан бирига ушбу газетани кузатиш ва назорат этишни лозим кўрасизми, деб сўраш шарафига муяссарман. Шу билан бирга ўз томонимдан, масалан, ҳақиқий штат маслаҳатчиси Осторумов, полковник Ягелло ёки маслаҳатчи Семёновни тавсия этган бўлур эдим.

Таъкидлайманки, ушбу иш бўйича Сиз баланд мартабаликнинг кўрсатмангиз олингунча, газетани кўриш ва шарҳ қилишни Вилоят бошқармаси қошидаги таржимон фуқаро Айдаровга топширилди».

Галкиннинг хати ҳошиясига Туркистон бош волийси 31 декабрда: «Муҳофаза бўлими бошлиғи газета йўналишини кузатиб борсин, ҳукумат йўналишидан четга чиқадиган бўлса ўлка бошлиғига етказилсин» деб имзо қўйган.

Чор Русиясининг ҳукумат мансабдорлари, мулозимлари орасида сансоларлик, ўзга миллатлар устидан ўзини баланд тутиш, порахўрлик иллатлари авж олганини ҳаёт тажрибасида кўрган Убайдулла Хўжаев фикрида қатъий туриб, газетани рўёбга чиқаришга уринади. Бироқ газета мўлжалланган пайтда, 1914 йил 1 январда нашр этилмайди. Газетанинг биринчи сони 1 апрелдагина нашрдан чиқади. Бунинг асл сабаби ношир ва таҳририятда эмас, балки чор маъмуриятида эди. Туркистон туман муҳофаза бўлими материалларида: «Маҳаллий аҳоли орасида сўл йўналишдаги газета улкан аҳамиятга эга бўлишини эътиборга олиб, унинг чиқишни тўхтатишга интилиб, генерал губернатор давлат босмахоналари ушбу газетани чоп этиш учун буюртма олмасликлари ҳақида кўрсатма берди, шу боис газета 1914 йил апрелдан нашр қилина бошлаган.

Хўжаев 1914 йилда Тошкент мужоҳиддинлари сафига аъзо бўлиб, ўлкада Русиянинг ҳукмронлигига қарши қаратилган махфий ташвиқотчилик фаолиятини давом эттирмоқда», дейилади.

Туркистон хўжайинларининг қаршилигига қарамай, газетанинг биринчи сони 1914 йил 1 апрелда нашрдан чиқиб, муштарий ва ўқувчиларга тарқатилади. Газета ўз йўналишини шундай ифода этади: «Бизим шул қадар ғафлат ва жаҳолатимизни кўра туриб, яна сабр ва қаноат ила сукут этмак муқаддас ватанимиз ва меҳрибон онамиз бўлғон Туркистонға кўп оғир келди. Шул сабабли ул ўзининг дилдан чиққан ҳазин садоси ила ўз авлодларина насиҳат қилмоққа қарор берди…

…Олияи муқаддас онамиз бўлғон Ватанга шояд ожизона бир хизмат бўлса, деб биз ҳам ўз зиммамизга «Ватан таржумони» каби оғир бир юкни юкламакка жасорат этдук».

«Садойи Туркистон»ни Убайдулла Хўжаев, Мунавварқори Абдурашидхонов, Абдулла Авлоний, Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон, Абдурауф Музаффарзода, Шокиржон Раҳимий, Мирмуҳсин Шермуҳаммад, Мирмулла Шермуҳаммад, Тавалло – барчалари қўлни қўлга бериб газетани 1914–1915 йил мобайнида мунтазам чиқариб турдилар. Аммо газетанинг иқтисодий юки кўпроқ Убайдулла Хўжаев зиммасига тушади. Татар ёзувчиси Иброҳим Тоҳирий 1914 йилда «Шўро» журналига ёзган «Кўрган – билгандан» хабарида: «Садойи Туркистон» газетаси ёлғиз муҳтарам юрист Убайдулла афанди Хўжаев жанобларининг ҳимматигагина боғлиқдир. Газетанинг ҳар бир номеринда 30-40 сўм зарар кўриб боратурғон муҳтарам юрист милатпарвар Убайдулла афанди бир эл ҳомийсига эга бўлса, гўзал ўлур эди», деб ёзган.

Шовинизм балосига мубтало бўлган чор мансабдорлари, хусусан, Н.П.Остроумов газетанинг ҳар жумласигача назорат қиладилар ва арзимаган нарса устида жанжал чиқариб, сиёсий шов-шув кўтаришга интиладилар. Бунинг икки сабаби бор: биринчиси, хорижий давлатлар орасида ўзларини кўрсатмоқ бўлса, иккинчиси, улар ўзбек тилида халқнинг кўзини очадиган, сўл йўналишдаги матбуотнинг ишлаб туришини истамасликлари эди. Шу боис газетага тиш-тирноқлари билан қарши турдилар. Фикримиз қуруқ бўлмаслиги учун бир мисол келтирамиз. «Садойи Туркистон» газетаси 1914 йил, 20 май сонида «Бутхонада ёнғин» сарлавҳали бир хабарни кўчириб босади. Хабарда Перьм шаҳридаги диний мактабларнинг биридаги бутхонага ўт тушгани хабар қилинади. Жаноб Остроумов «черков» сўзи ўзбек тилига «бутхона» деб ўгирилгани учун газета масъул муҳаррири У.Хўжаев ва ходим А.Музаффарзодани судга бериб, жиноят қонунларининг 77-моддасига мувофиқ жазога торттирмоқчи бўлади. У. Хўжаев Тошкент кутубхонасига мурожаат қилиб, ушбу сўз қачондан матбуотда ишлатилаётганини суриштиради. 1914 йил сентябрда ўтган суд пайтида адвокатлардан Ширман, Розанов, Марков газета, унинг ношир ва муҳарририни ҳимоя қиладилар. Абдурауф Музаффарзода «бутхона» сўзи бевосита Н.Остроумов қўл остида чиқаётган «Туркистон вилоятининг газети»да 1902 йилдан буён ишлатилиб келганини исботлаб беради. Адвокатлар ҳам модда ва талаб ноўрин эканлигини исботлаб берадилар. Суд Убайдулла Хўжаев ва Абдурауф Музаффарзодани айбсиз топади ва ишни ҳаракатдан тўхтади. (қаранг: «Садойи Туркистон», 1914 йил,9 сентябр. «Муҳаррирларимиз суди».) Ишнинг тўхтатилишида ўзбек зиёлиларининг норозилик чиқишлари ҳам таъсир кўрсатган. Хусусан, «Садойи Фарғона» газетасида «Мулла А.» яъни, Ашур Али Зоҳирийнинг «ўринсиз ҳужум ва хавф» мақоласи, Чўлпонни Остроумовнинг фаолияти тўғрисида Суқсувий тахаллусида ёзган «Муаммо» шеъри босилади.

Убайдулла Хўжаев Туркистон халқининг ўз ҳақ-ҳуқуқини таниши учун тинмай ишлади. Маҳаллий бойлар уни қувватламаган бўлса-да, аммо атрофидаги дўстларининг ёрдамида турли тадбирларни амалга оширди. 1915 йилда «Туркистон» сайёр труппасини тузиб, Фарғона водийси бўйлаб уюштирилган сафар ана шундай тадбирлардан биридир. Труппа Хўжаевнинг маъмурий, А.Авлонийнинг бадиий раҳбарлиги остида Қўқон, Андижон, Наманган, Ўш шаҳарларида бўлиб, маҳаллий аҳолига ўзбек тилидаги илк спектаклларини намойиш этибгина қолмай, маҳаллий ёшлардан ҳаваскор театр труппаларини ташкил этишга кўмаклашди. Охранка материалларига қараганда, Андижон уезд бошлиғи 1916 йил 17 октябрда №5090 рақамли Фарғона вилоят ҳарбий губернаторига ёзган «Рапорт»ида хабар беради: «Қўшимча агентура маълумотларини таҳлил қилишга қараганда, «Падаркуш» пиесаси… биринчи марта Тошкент шаҳрида, Убайдулла Хўжаев раҳбарлиги остидаги тараққийпарвар фикрли ёш ўзбеклардан иборат ҳаваскорлик труппаси томонидан 1914 йилда ҳозирги уруш бошлангунча саҳналаштирилган».

Кейин тилга олинган Хўжаев Қўқон, Андижон, Наманган ва бошқа шаҳарларда бўлган ва барча шаҳарларда маҳаллий тараққийпарвар, ҳаваскор кучларни тўплаб, ўша пиесани саҳналаштирган. Андижонда «Падаркуш» пиесасининг қўйилишида масъул маъмур Убайдулла Хўжаев бўлган, режиссёр – Бокудаги татар труппасининг режиссери Аскер Дадашев Аскеров. У.Хўжаевнинг театр труппасини ташкил этишига кўпгина бойлар ва дин вакиллари қаршилик кўрсатган». Миллий театрнинг илк тадқиқотчиси Миён Бузрук Солиҳовнинг берган хабарига қараганда, Миркомил Мирмўминбоев театрни ташкил этилишини қўллаб-қувватлаган.

Сафар гарчи муваффақиятли ўтган бўлса-да, бироқ газетани чоп этиш учун керакли ва зарур миқдордаги маблағ топилмайди. Оқибатда, газета иложсиз ёпилади. Унинг ўзи газетанинг ёпилиши ҳақида 1926 йил 12 майда ГПУга қуйидагича кўрсатма беради: «1915 йилда Тошкентдан Андижонга кўчиб бордим. Кўчишимнинг сабаби шундаки, меним томонимдан ўзбек тилида нашр этилувчи «Садойи Туркистон» газетаси Сирдарё вилоят Ҳарбий губернатори Галкиннинг босими ва тез-тез таъқибга олиши ҳамда маблағнинг етишмаслиги билан ётиб қолди. Менга бирор вилоятга бориб, яшаш учун маблағ топишдан ўзга чора қолмади.

Газета ёрқин тараққийпарварлик характеридаги антиклерикал ва бойларга қарши эди».

Убайдулла Хўжаев 1913 йил охирида Москвадан қайтиб келиб, Тошкентда яшай бошлагач, адвокатлик касби тақозоси билан маҳаллий аҳолининг оғирини енгил қилди, рус географ ва археологлари жамиятининг илмий йиғилишларида қатнашди. Оддий меҳнаткаш халқ манфаатини ҳимоя қилади. 1914 йил тахминан март ойида «ўзаро ёрдам клуби»да хусусий тадбиркорлар йиғилиши бўлади. Ана шу йиғилишда у адолатни талаб қилгани учун калтаклангани ҳақида «Туркестанские ведомости» газетаси (1914 й, 25 апрел) хабар беради. Тадбиркорлардан маҳаллий аҳолига ёрдам тегмаслиги ва газетани сақлаб қолишнинг имконияти йўқлиги учун Андижонга бориб ишлашга мажбур бўлади.

Убайдулла Хўжаевнинг 1915 йилда Андижонга кўчиб боришига сабаб шуки, ўша йили андижонлик бир неча деҳқонлар келиб, Новгородский деган бир участковой халққа солиқ солиб, арзир ва арзимас нарсалар учун эзаётганлигидан шикоят аризасини ёзиб, ундан ёрдам сўрайдилар. У аризага жавобан Андижонга бориб, халқнинг аҳволи билан танишади. Фақат Андижонда эмас, балки бутун Фарғона водийсида участковой ва приставлар, умуман чор маъмурияти халқнинг қонини сўраётганини ўз кўзи билан кўриб, ишонч ҳосил қилади. «Ўшанда, — дейди Убайдулла Хўжаев, — мен Андижонга кўчиб бориб, маъмуриятнинг суиистеъмолчилигига қарши курашишга аҳд қилдим. Мен Тошкентда газетам ёпилганидан сўнг шу қарорга келдим. Андижонга кўчиб келгач, хусусий амалиёт билан, асосан ўзимнинг бор куч-қувватимни деҳқонлар оммасини маъмуриятнинг суъистеъемолчилигидан ҳимоя қилишга қаратдим».

Ўша даврда у тасодифан бозорда, Эшонхон деган газламафуруш дўконида сўл инқилобчи Вадим Чайкин билан танишиб қолади. Шу йил 1 июлдан бошлаб Чайкин таъсирида «Туркестанский голос» газетасига байчи ва мухбир сифатида аъзо бўлади. Туркистон туман муҳофаза Андижон бўлими: «Хўжаев «Садойи Туркистон» газетаси ёпилиб, Андижонга кўчиб келгандан буён фақат адвокатура билан шуғулланди, шу йил 1 июлдан бошлаб «Туркестанский голос» газетаси билан ҳамкорлик қилмоқда» деб хабар беради. Охранканинг хабарига кўра, У. Хўжаев мазкур газетанинг ташкилотчи ва байчиларидан бири бўлган ва у Тошкентда «Садойи Туркистон» газетаси нашр этилиши муносабати билан вақтинча яшаган.»

Андижонда Афанасий ва Вадим Чайкинлар билан ишлаш асносида «Садойи Туркистон» газетасини қайта нашр этиш масаласида жиддий иш бошлайди. У Андижонда яшаётган тошкентлик муаллим Мўминжон Муҳаммаджонов (ёзувчи Мўмин кофир) ёрдамида ниятини амалга оширмоқчи бўлади. М.Муҳаммаджонов «Турмуш уринишлари» китобида шундай деб ёзади: «Шул Убайдулла Хўжаев 14-йилда ётиб қолган «Садойи Туркистон» газетасини яна тирилтириш учун мани Андижондаги Чайкин деган бир ўриснинг олдига юборди. Бу ўрус Убайдулла Хўжаевнинг қалин ошналаридан бўлиб, ўрисча бир газета чиқариб турмоқда экан. Ман унинг маслак ва мақсади қандай эканлигини билмасам ҳам, ерлик халққа яхши кўз билан қароғонлиғини анча англағон эдим. Энди ман, Андижоннинг биринчи ёшларидан Абдулҳамид Сулаймоннинг меҳмонхонасида ётиб тура бошладим. Чайкин Фарғон губернатори Ивановға бир неча дапқир мурожаат қилиб, ўз газетаси ёнида «Садойим Туркистон»ни қайтадан чиқаришға сўрағон эди, ул рухсат бермади. Чорасиз қолиб, Убайдулла Хўжаев билан кенгаш қилиб, манинг номимға «Интибоҳи Туркистон» деган газета чиқармоқ бўлиб, ҳукуматга 1917 йил 24 январда қуйидагича ариза берди:

«Ул баланд даражалик Фарғона вилоятининг ҳарбий губернатори жаноблариға

 Андижон шаҳрида Искобулуф кўчасида турғувчи

 Мўминжон Муҳаммаджон ўғлидан

АРИЗА

Сензур ҳам матбуот тўғрисидағи 114- уставга қўшма қилинғон 15-модда бўйича, сиз юқори даражаликка билдираманки, ман Андижон шаҳрида сарт тилида «Интибоҳи Туркистон» исмида бир ғазета чиқармоқчи бўлдим. Ул ғазетанинг проғроми ушбу тартибда бўлур:

1. Бош мақола, 2 – рус ҳам мусулмон матбуоти (ғазета, журналлари)дан мулоҳаза, фикрлар, 3-уруш хабарлари, 4-агентства ҳам ўз мухбирларимизнинг телегромлари, 5-фельетон, 6-илмий фельетон, 7-Андижон ҳам теварак жойлари, 8-вилоятнинг ҳар томонидан мактублар. 9-ерли халқ тирикчилигидан, 10-уруш майдони ҳам уруш тўғрисидан, 11-ҳар турли тилдан тажрибалар, 12- усули таълим, тарбия тўғрисидан, 13 – пахта ҳам бошқа экин аҳволлари, 14 билдиришлар қисми.

 Газетанинг баҳоси: бир йиллик 7 сўм, ярим йиллик 4 сўм, 3 ойга 2 сўм 50 тийин бўлиб, босиладурғон ери: Андижонда, Николаевский кўчасида И.Я.Иванов босмахонасида.

Мазкур газетанинг муҳаррирлигини ман ўз бўйнимға олиб билдираманки, юқорида кўрсатилган закун моддалари бўйинча бўладурғон ҳар турли масъулиятларга ўзим жавобгарман. ўзим Русия табъаси, ёшим 25дан ошган бўлиб, ҳеч бир тўғрида ҳукуматга айблик бўлғон эмасман. Шул ҳолни эътиборға олиб, сиз жаноб ҳурматликдан ўтинаманки, юқорида баён қилинғон ғазетага рухсат берсангиз эди.

Имзо Мўминжон Муҳаммаджон ўғли».

Бу аризанинг асли русча бўлиб, Абдулҳамид Сулаймон ўзбекчага таржима қилиб берган эди» (Ўша китоб 312-314-б).

Иванов бу аризани инобатсиз қолдиради. Натижада У.Хўжаев адвокатлик ишлари билан шуғулланишда давом этади. Тез орада у маҳаллий аҳолининг битмаган ишларини ўнглаб, маҳаллий аҳолининг суянчиғи деган ном қозонади. Убайдулла Хўжаев Андижон ва умуман, Фарғона вилоятида номи машҳур бўлган Сулаймон Келгинбоев, Серикбай Акаев, Акбарали Бойтурсунов каби таржимон ва адвокатлар билан ҳамкорлик қилади. Халқ шикоят ёзган капитан Новгородский фаолиятини текширади. Унинг халқ ва давлат пулини суиъистеъмол қилганини фош қилади. Элнинг маблағини эгаларига қайтартириб, золимни ишдан четлаштиришга муваффақ бўлади. У 1915 – 1917 йиллар мобайнида Андижонда халққа қарши бўлган чор маъмурияти мансабдорлари ва уларга беминнат хизмат қилувчи маҳаллий кишиларнинг фаолиятини аёвсиз фош қилади. Кўпгина рус ва ерли маъмурлар ишларидан четлаштирилади. Бу аҳволга чидай олмаган, ўзбек бойларидан мўмайгина пул олиб, роҳатда яшашга одатланган Андижон уезд ҳокими полковник Бржезицкий (1916 йил 13 сентябр, № 3052) Фарғона ҳарбий губернатори Чайкинга мутлақо махфий рукнида «Рапорт» жўнатади. У рапортида агентура маълумотига асосланиб, рус мансабдорлари ва маҳаллий амалдорлардан айрим кишилар аҳолининг шикояти билан ўз лавозимидан четлаштирилгани учун ниҳоятда ваҳимага солиб қўйилгани, шикоятларни текшириш учун юборилган прапоршчикларнинг хабарларига қараганда, иш уларнинг қўлидан ошкора чиқиб кетган. Текширувчиларнинг бирортаси бирон ишни текшириш масаласида аҳолига ҳатто қонуний талабни ҳам қўйишга журъат эта олмаган. Шу сабабли ишдан кетган айрим хизматчилар ишдан кетганлари учун тақдирга тан беришган.

Андижон уезд бошлиғининг «Рапорт»ларидан икки нарса маълум бўляпти: биринчиси жаноб Бржезицкий ўзининг порахўрлиги очилиб қолишидан қўрқиб ваҳима кўтармоқда, иккинчиси, ҳақиқатан ҳам Убайдулла Хўжаев Андижонда ўзига ҳамфикр кишиларни топа олган ва уларнинг бошини қовуштириб, мустамлака шароити учун кутилмаган ҳамда чинакам инқилобий ишларни, яъни мустамлакачи амалдорларни ва уларнинг малайлари бўлган маҳаллий мансабдорларни ишдан четлаштирган. Бинобарин, халқнинг ҳурмат-эътиборини тўлиқ қозонган.

Атоқли ҳуқуқшунос доимо халқнинг оғирини енгил қилишга интилиб яшади. Шу боис 1916 йил июн воқеаларида, яъни мардикорликка олиш тўғрисидаги фармонга Туркистоннинг халқпарвар, онгли ҳуқуқшуноси сифатида қарши чиқди. Айни экин-тикин етилган, халқ етиштирган ҳосилини йиғадиган даврда аҳолининг иш берадиган қисмини текин мардикор сифатида хизматга мажбурий олиниши, мустамлака ҳукуматининг тажовузкорлигидан ўзга нарса эмас эди. Убайдулла Хўжаев ва сафдошларининг асл нияти маҳаллий халқни арзон ишчи кучи сифатида эмас, балки эллик йилдан ортиқ вақт мобайнида қўлига қурол ушламай, амалий ва назарий жиҳатдан ҳарб илмидан четлаштирилган халқни ҳарбий тизимга қайтариш эди. Бу ҳақда «Миллий иттиҳод» етакчиларидан бири бўлган Салимхон Тиллахонов шундай дейди: «Шул вақтда Убайдуллахўжа ва Мунаввар қорилар вақтдан фойдаланиб ҳукуматнинг ишчи олишига қарши ҳаракат қилмоқчи бўлдилар. Албатта мунинг орасида Чайкинлар ҳам бўлса керак. Мунаввар қорининг ташқарисинда бўлғон курснинг талабаларидан (бизлардан) фойдаланиб ҳам бизлардан бошқа ёшларнинг ишга солуб халқ орасида «Биз ишчи бермаймиз, йигит бермаймиз» деган сўзларни тарқатишга бошладилар. Бунга ҳам сабаб бўлғон нарса эскидан ёшларнинг фикрлари, тўғрисини айтганда ёшларнинг бошлиқларининг фикри ҳукумат Туркистондан аскар олса эди, бир қанча кишиларни ҳарбий ишга ўргатган бўлар эди. Кўб кишилар ҳарбий ишга ўргансалар, сўнгра инқилоб ҳаракатларини қилиш енгил бўлур эди, деган фикрларни юрғизур эдилар. Шунинг учун бир ерда халққа ташвиқот қилинғонда «ҳукуматга ишчи бергандан кўра аскар бериши керак, чунки ишчи берганда, ишчилар урушда аскарларнинг олдига ўтуб окоп қазийдурлар, ундан кейин шул қозилғон окопға аскарлар кируб душман ила урушадурлар, ўз-ўзидан маълумки душман ила бизнинг орамизда бўлғон окопни қозуб тамом қилғунча душман ишчиларни ўлдируб,тамом қиладур ёки устларига ҳужум қилуб келуб қолсалар ишчиларнинг қўлларинда белларидан бошқа ҳеч нарсалари йўқдир. Шунинг учун мудофаа учун ҳам ҳаракат қилмайдурлар. Шунинг учун ишчи бергунча аскар бериш керак, чунки аскар бўлғонда тайёр қилинғон окопга боруб урушодир-да, душман келганда ҳам тўғри ўлиб кетмасдан кучи етгунча қўлидағи аслаҳаси ила мудофаа қилиб қоладур» деган сўзлар ила ташвиқот қилдира эдилар». Салимхон Тиллахоновнинг сўзига қараганда, ана шу ташвиқотдан сўнг Тошкентда халқ исён кўтарган ва чор маъмурияти халқни тинчитиш ва мардикорликка олиш масаласини Убайдулла Хўжаев ва Мунаввар қори Абдурашидхонов зиммасига юклаган. Тошкентда махсус «Мардикорга олиш ишчи қўмитаси» тузилган. қўмитага Убайдулла Хўжаев раис, Мунаввар қори Абдурашидхонов ўринбосар, Абдуҳаким Саримсоқов аъзо бўлган. Ушбу қўмитанинг жиддий ҳаракати билан мардикорликка олинган ва турли ерларга жўнатилган кишилар учун моддий ёрдам кўрсатилган, уларга рус тилини биладиган кишилар қўшиб қўйилган. Шунга қармай, Лапландия, Белоруссия, Шимолий Кавказда қора ишчи ўрнида ишлатилаётган туркистонлик мардикорларнинг аҳволи яхшиланмаган, улар иш ташлашга, норозилик билдириб, ҳатто исён кўтаришга мажбур бўлганлар. Мардикорликка қарши халқ норозилиги Тошкент, Андижон, Жиззахда исёнга айланиб кетган ва улар чор маъмурияти ва ҳарбийлари томонидан ваҳшиёна тарзда бостирилган. Ана шу норозилик даврида Убайдулла Хўжаев мардикорларни орқага қайтариш ва марказий ҳукуматга халқ норозилигини етказиш учун Анастасий Чайкин билан бирга астойдил киришган. Хўжаевнинг фаолияти мардикорга кетганлар орасида афсонавий бир халоскор номига айланган. Бу ҳолат Ҳамза Ҳакимзоданинг «Лошмон фожиалари» драмасида ўз аксини топган. Ҳамза қаҳрамонлари Убайдулла Хўжаевнинг қилаётган ишларидан сўзлашиб, уни тафтиш чақириш учун Петербургга борганини гапириб, унга нажоткор сифатида қарайдилар ва “Яшасин Убайдулла Хўжаев, яшасун Чайкин» деб қўшиқ айтадилар.

Фарғона, Андижон ва Тошкентдаги чор мансабдорлари маҳаллий адвокатнинг фаолиятидан ниҳоятда хавфсираб қолган эдилар. Чунки унинг рус қонунлари асосида ёзилиб, Петербургга, турли министрликларга ёзилган шикоятлари асосида мансабидан четлаштирилган амалдорларнинг у билан олишиб оғизлари куйгани, унинг фаолиятини халқ қўллаб қувватлаётгани, ҳатто унча мунчага бўйни ёр бермайдиган маҳаллий бой – корчалонлар ҳам Убайдулла Хўжаев билан маслаҳатлашиб иш кўришаётган эдилар. Бу воқеалар Туркистон генерал губернатори А.Н.Куропаткиннинг қулоғига турли миш-миш тарзида етиб боради. Шу сабабли у қўл остидагилардан тушунтириш сўрайди. Сирдарё ҳарбий губернатори 1916 йил 10 ноябрда унга махсус (№ 1006) хат йўллайди. Хатда ҳарбий губернатор Убайдулла Хўжаевни шахсан қабул қилгани, у ёзган шикоятлар билан танишгани, шикоятларда ёзувчи бир оз ўзининг омма орасида обрўсини оширишга интилганини, аммо бу ҳолат авом халқ билан тўғри муомала қилишда кераклиги, унинг ёзган шикоятлари бир оз тенденциозлиги уқдирилганини айтади.

Мардикорликка олиш баҳонасида ўлкада олиб борилган ҳунрезликлар эл манфаатини ўйлаган кишларни,хусусан Убайдулла Хўжаевни лоқайд қолдирмаслиги табиий эди. Шу боис Тошкент шаҳридан мардикорликка олинган кишиларнинг турмуши билан танишиш мақсадида у Тошкент темир йўл ҳудудини бориб кўришга 1916 йил 9 декабрда рухсат сўрайди. Аммо Туркистон хўжайинлари «маҳаллий муҳтарам кишиларга рухсат берилсин, лекин фақат Хўжаевга эмас» дейдилар.

Убайдулла Хўжаев бундай камситишларга эътибор бермай мақсад сари интилган. Андижон ва Жиззах воқеаларида чор маъмурияти билан бирга маҳаллий лавозим эгалари ҳам айбдор эканликларини билгани ва амалда кўргани учун Куропаткинга «Шикоят» аризасини юборади.

Хўжаев кўрсатган далиллар оқибати ўлароқ содир бўлган исёнлар, уларнинг зулм билан бостирилиши маҳаллий зодагонларни ёшлар фикрига қўшилиш ва ҳатто уларни қўллаб-қувватлашга олиб келди. Андижоннинг Миркомил Мирмўминбоев каби савдо-саноат, маданият тараққиётини ўйлаган кишилари томонидан бошбошдоқликларга барҳам бериш ва зулмни тўхтатиш учун Петроградга вакил юбориш масаласи қувватланди. Шахсан Миркомил Мирмўминбоев Убайдулла Хўжаев ва унинг ҳамроҳларининг Петербургга, Давлат Думасига бориш учун сафар сарф-ҳаражатини ўз зиммасига олади. «Қори» лақабли чақимчи охранка бошлиғи Розалион-Сошалскийга «Андижон маҳаллий халқи Миркомил Мирмўминбоев раҳбарлигида Хўжаевни сарф-харажат билан таъминлаб, Петроградга Давлат думасининг мусулмон фракциясига Фармонни бекор қилдириб, мусулмон фракцияси аъзоларидан бирини, Туркистонда жойнинг ўзида иш билан танишиш учун юборилишини илтимос қилишга жўнатди» дейди. Ушбу сафар чоғида Убайдулла Хўжаев чор ҳукумати Давлат Думасида бўлиб унинг аъзолари билан учрашиб, маҳаллий аҳолининг шикоятини топширади. Оқибатда А.Ф. Керенский, Б. Тевкелев, М.Чўқаевдан иборат Думанинг тафтиш комиссияси Туркистонга келиб, Жиззах, Самарқанд, Тошкент ва Андижондаги шароит билан танишиб, тафтиш ўтказади. Комиссия аъзолари Тошкентдаги «Национал» меҳмонхонасида жойлашадилар. У.Хўжаев ҳам шу жойда яшаб, комиссияга зарур ҳужжатларни тўплашда ёрдам беради ва улар билан сафар чоғида бирга бўлади. Комиссия аъзолари Туркистондан амалга оширилган мудҳиш жараён билан танишиб, ҳайратдан ёқа ушлайдилар. Улар мисли кўрилмаган хунрезликнинг гувоҳи бўладилар.

Керенский ва унинг шериклари халқ норозилиги сабабларини пухта ўрганиб, унинг келиб чиқиш сабабларига маҳаллий аҳоли эмас, балки чор ҳукумати ва жойлардаги маъмурият раҳбарлари айбдор эканлиги ҳақидаги ахборот ва махсус тайёрланган докладни Россия Давлат думасининг 1916 йил декабр ойидаги мажлиси қатнашчилари эътиборига ҳавола қиладилар. Мажлис хулосалари, комиссия хулосалари, албатта генерал-адъютант Куропаткиннинг қулоғига етиб келади. Комиссияни чақириб келган Убайдулла Хўжаев губернаторнинг қаҳрига учраб, ўлкадан сургун қилишга ҳукм этилади. Фақат феврал инқилобигина Хўжаевни сургундан асраб қолади.

Мардикорликка олиш воқеалари тафтиши узил-кесил ҳал қилиниб, текширувчилар ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилишган бўлса-да, мустамлака ҳукумати маҳаллий аҳолига енгиллик бермади. Фақат 1917 йил феврал инқилобидан кейингина мардикорга кетган кишилар ўз юртларига қайта бошладилар. ўз яқинларининг оилага қайтиб келаётганини кўрган юрт катталари 1916 йил охирларида Убайдулла Хўжаевнинг эл-юртга қилган хизматларини эътиборга олиб, унга халқ миннатдорлиги баён қилинган «Ташаккурнома» («Адрес»)ни топширадилар.

1916 -1917 йилларда Убайдулла Хўжаевнинг номи бутун Туркистон ўлкасида достон бўлади. Мунаввар қори Абдурашидхонов ва бошқалар уни Туркистон ўлкасидан Россия Давлат Думасига депутатликка номзод кўрса тиш тўғрисида халқ орасида кенг тарғибот ва ташвиқот ишларини олиб борадилар. Аммо сиёсий воқеаларнинг кескин ўзгариб бориши бу ниятни амалга оширишга имконият бермайди. Чунки давлат бошқарувини қўлига тўлиқ ола олмаган рамақижон Муваққат ҳукуматдан нажот кутиш ўликка тўкилган кўзёшдек эсиз эди. Бироқ у барибир Петербургга йўл олади.

Убайдулла Хўжаев феврал инқилобини, ўз сўзига қараганда, Наманганда, архив материалларига қараганда Қўқонда кутиб олади. Чунки собиқ генерал губернатор Куропаткин порахўр ва муттаҳам ватандошларининг сўзига кириб, уни ўлкадан сургун қилиш ҳақида кўрсатма бергани учун Тошкентга кела олмас эди. Аммо Куропаткин 1917 йил 21 февралда ўз буйруғини бекор қилишга мажбур бўлади. Шу муносабат билан Убайдулла Хўжаевга Мунавварқори Абдурашидхонов, Тошкент халқи ва айрим шахслар номидан табрик телеграммаси юборилади. У Март ойининг бошида Тошкентга келиб, Тошкент «Шўройи ислом» жамиятининг мажлисида иштирок этади. Аввалига раис ўринбосари ва орадан кўп ўтмай жамиятнинг апрел ойи мажлисида Туркистон «Шўройи ислом» жамиятининг раиси этиб сайланади. Шунингдек феврал – октябр ойларида эски шаҳар аҳолиси номидан Тошкент Ижроия қўмитасининг аъзоси (депутати) вазифасини бажаради. Шу йил апрелда ўтказилган Умумтуркистон съездида иштирок этади. Мустафо Чўқаев ўз хотирасида шундай дейди: «Мен 1917 йил 10 апрелда Тошкентга келдим. Вокзалдан тўғри Туркистон вилояти ҳокими саройига бордим… Ўртада Тошкент шаҳрининг янги ҳокими Иванов ўтирарди. Бизнинг туркистонликлардан кўк кўзлик баланд бўйли Маҳмудхўжа Беҳбудий мирза билан Убайдулла Хўжаевга кўзим тушди. Бир четда стулда Шоҳислом Шоҳиаҳмедов ўтирарди. Унинг ёнида қоп-қора Серикбой Ақаев бор.

Мен залга кирганимда нотаниш бир ўрис минбарда эди. Унинг оғзини йиртиб қайта-қайта гапирган сўзлари ҳамон ёдимда: «Тўнтаришни рус тўнкаришчилари, рус ишчилари, рус аскарлари амалга оширди. Шунинг учун Туркистонни билик билан бошқариш русларга тегишли. Маҳаллий халқ биз нима берсак шунга қаноат этиши керак.»

Бу сўзни Қўқон савдо мактабининг ўқитувчиси, социал демократлар вакили Некора айтган эди». ( Мустафо Чўқай, Мария Чўқай. Эсдаликлар. Истанбул 1997.)Некоранинг буюкдавлатчилик шовинизми нуқтаи назаридан сўзлаган нутқи ишчи-солдат депутатларининг қиёфасини очиб ташлайди. Унинг чиқишига «Дни» газетасининг муҳаррири Шоҳислом Шоҳиаҳмедов яхши жавоб қайтарса-да, бироқ маҳаллий депутатларда салбий таассурот қолдирган эди. Ана шу чиқиш миллий депутатларни миллий талабларни кучлироқ қўйишга даъват этди.

Убайдулла Хўжаев 1917 йил 16 апрелда ўтган Умумтуркистон мусулмонлар съездида президиум аъзоси этиб сайланади. Съездда кўрилган 16 моддадан иборат масала музокарасида фаол иштирок этади ва мардикорларни қайтариш ҳамда ер-сув масалаларини съезд муҳокамасига қўяди.

У.Хўжаев 1917 йил август ойида ўтган «Бутун Россия мусулмонлари Иккинчи съезди»да иштирок этади. У съездда сўз олиб шундай дейди: «Муҳтарам жаноблар! Туркистонда ҳануз эски ҳукумат замонидаги каби тазйиқ ҳукм сурмоқда. Солдат ва ишчи депутатлар (Солдат ва ишчи шўролари) Туркистон халқларини хоҳлаганларича қисадилар. Масалан, пахтанинг пуди 10 сўм такса ила олинадир. Ҳолбуки ҳозирда энг арзон деганда пахтанинг пуди 20 сўм турадир. Туркистонда ҳар йил 10-12 миллион пуд чамасинда пахта чиқодур ва онинг арзон олинмоғи ила ҳар йили юз миллион сўм оқча рус жаҳонгирлари ва Русия сарватдорлари фойдасига кетиб туродир. Ишчи ва сўлдат шўролари идея жиҳатиндан жуда яхши муассасалар бўлса ҳам уларнинг Туркистондагиларини билиб бўлмайдир. Улар ўз оралариға мусулмонларни киритмайдилар, киритсалар ҳам 1-2 дан ортиқ ўрин бермайдирлар ва ўзлари Туркистоннинг сиёсий ва маданий манфаатлари учун саъй қилмайдилар. Ҳатто муваққат ҳукумат тарафидан юборилған кўмиссарларға ҳам эрк бермайдилар. Мисол, Петрограддағи миллий шўронинг кўрсатуви ила муваққат ҳукумат тарафидан тайин қилинғон кўмиссар Тошкент ишчи ва солдатлар шўроси ила бирга ишлай олмади. Ва шул сабабли истеъфо қилмоқға мажбур бўлди. Ишчи ва солдатлар шўросининг намояндалари «Миллий шўронинг Туркистонга кўмиссар кўрсатишга нима ҳаққи бор? Бизлар уларнинг юборғон кўмиссарларини маҳбуслар вагонида юборамиз» деб айтдилар. Уларнинг ҳозирча қўлларида аскарлари, пулеметлари ва тўплари бор, аммо ерли халқларнинг ҳеч нимарсаси йўқ». Шундан сўнг Убайдулла Хўжаев Еттисув вилоятида қозоқ халқига нисбатан олиб борилаётган қирғинлар, рус муҳожирларининг зўравонликлари, солдатлар бир ерда иккиюз кишини, яна бир ерда қирқ кишини ўлдирганлари, қозоқлар очликдан ўлаётгани, Бухорода «Ёш бухоролилар» ҳаракатига тўсқинчиликлар қилинаётгани ҳақида ахборот беради. У ўз нутқини якунлар экан, шундай дейди: «Умуман демократлар (яъни большевиклар – С.А.) туркистонлиларни кишига санамайдилар,ўз кишиларини қарамоқни ўзларига топширишни маъқул кўрмайдилар. Шул сабабдан Туркистонга ўз тақдирини ўзи ҳал қилишга мухторият бермоқ, онда мусулмондан ихтиёрий полклар ташкил қилмоқ, қирғизлар орасиндан рус аскарларини олиб, оларни ўрнига мусулмон аскарларини юбормоқ ҳам қирғизлар ила бирга тура олмайдурган муҳожирларни кўчирмоқ керак. Шул вақтдагина Туркистон халқини жабр ва зулмлардан қутқармоқ мумкин бўладир». У шу йил август ойининг охиригача Петроградда Бутунрусия Мусулмонлар Ижроия қўмитаси ва Бутунрусия деҳқонлар Ижроия қўмитаси аъзоси сифатида фаолият олиб боради. Ўша йил сентябр ойида Тошкентга қайтиб, ўлка мусулмонлар шўросида сентябр ойининг охиригача ишлайди. Туркистон Марказ шўроси томонидан вақтли ҳукуматнинг «Туркистон комитети»га М.Чўқаев, Ю.Оғаев билан бирга Убайдулла Хўжаев ҳам аъзо этиб сайланади ва Фарғонага кетади. Қўқонда ўтадиган ўлка мусулмонлар III съездини тайёрлашда қизғин иштирок этади. У съездда нутқ сўзлаб, қуйидаги фикрларни баён қилади: «Муҳтарам Умумий Туркистон мусулмонлари қурултойининг аъзолари! Сиз жаноблар шундай муҳим замонда шундай кишининг ҳар минути миллион қадарли бўлиб турган бир замонда, ийд ҳозирликлари ва бошқа дунёвий тирикликларингизни ташлаб, юрт хизмати, миллат хизмати деб қурултойга ишлаганингиз учун ташаккурлар айтаман. Мана бу замонда Русияда ҳар бир миллат аҳли ўз миллатлари учун ораларидаги ихтилоф ва низоларни бир тарафга ортиб иттифоқ бўлғонлар. Биз Туркистон аҳиллари «ўзбек, татар, қозоқ» деб бир-биримизни айирмасдан ҳамма бир миллат бўлиб келажакни қайғуришимиз керак. Туркистоннинг ер-сув ишлари, маориф ишлари ҳаммасини ўз қўлимизга олиб келажак учун муҳим бўлғон ишларини ўзаро ҳал қилиб, Учредителний собрание (мажлиси муассисон) деган нимарсага ҳозирланишимиз керак. Бу қурултойда ҳарқайсиларимизнинг хизматимизга арз қиладургон лойиҳаларимиз бор. Ҳаммасини бир-бир назарларингиздан кечирурсиз. Шу сабабли ҳозир ҳаммамиз иттифоқ бўлиб, бирлашиб ишлашимиз керак бўладир. Марказ шўро чин қалби ила бунга ишонади» («Кенгаш» 1917 йил,12 сентябр). Съезд раислигига сайланган У.Хўжаев Туркистон халқининг тақдирини ҳал қиладиган барча масалаларни съездда кўрилишига эришади. Съезд Ш. Шоҳиаҳмедовнинг «Турк адам марказият» фирқаси программаси асосида тайёрлаган федерация таркибдаги Туркистон автоном республикасини барпо этиш лойиҳасини қувватлайди. Бу съезд қабул қилган лойиҳа Туркистон Мухтор Республикасини ташкил этиш учун замин яратди. Афсуски, бу лойиҳани тинчлик йўли билан амалга ошириш ва мустаҳкамлаш учун муваққат ҳукумат вақтни бой берган эди.

Тошкент шаҳрида фаолият олиб бораётган Тоболин бошлиқ сохта ҳукумат маҳаллий халқларнинг қонуний мухториятини ҳам, унинг ҳукуматини ҳам тан олмайди. Большевикларнинг Қўқондаги вакили П.Г.Полторацкий шаҳардаги Рус-Осиё, Ташқи савдо учун Рус банки, Сибир банки, Қўқон ғазначилиги, ўрта Осиё савдо-саноат биродарлиги, Волга-Кама банкининг Қўқон бўлимида тўпланган 8 миллион 300 мингдан ортиқ пулни ўғирлаб олиб (212052 р.66т. Қўқон ишчи ва солдат депутатларига қолдириб), Тошкентга қочиб кетади ва Мухториятни пулсиз қолдиради. Бу ҳам етмагандек ўзбошимча ташкилотлар мухториятнинг ишига тўсқинлик қиладилар. Оқибатда Вадим Чайкин большевиклар сиёсатидан норози бўлиб Совнарком аъзоси В.А.Алгасов орқали маҳаллий ҳокимиятларнинг вазифасини чеклаш масаласида Сталинга сўров (запрос) беради. Шунингдек, Туркистон ишчи ва деҳқон иттифоқи ҳам 1917 йил 27 декабрда Петербургдаги шўролар ҳокимиятига телеграмма беради: «Тошкентда ўрнатилган Совет Комиссарлигининг Туркистонли бўлмаган унсурлардан, яъни Русия Марказий ҳукумат аскарлариндан иборат бўлгани учун тарқатилишини сўраймиз. Акс ҳолда Туркистон ишчи ва деҳқон иттифоқи ўзини дарҳол керакли чораларини кўришга мажбур деб ҳисоблайди». И.Сталиннинг 1918 йил, 5 январ жавобида шундай дейилади: «Советы автономны в своих внутренних делах и действуют они, опираясь на соответственниые реальные силы. Поэтому туземным пролетариям Туркестана надлежит не обращаться к Центральной Советской власти с ходатайством о роспуске, опирающихся по их мнению войсковые части Туркестанского Совнаркома, а распустить его силой, если такая у туземных пролетариев и крестьян найдеться». Сталиннинг мазкур жавобидан 25 кун ўтгандан сўнг Тоболин ва Ф.Колесов буйруғи билан поручик Перфилев қўмондонлиги остида тўп, пулемет каби оғир қуроллар билан тиш-тирноғигача қуролланган жазо қўшини Қўқонга жўнатилди.

Қўқон ва Жиззаҳда мудҳиш қонхўрликлар содир этилган кезларда Убайдулла Хўжаев Самарқандда бўлиб, Мухториятни сақлаб қолиш, иқтисодий қўллаш учун маблағ ва аскар тўплаш билан овора эди. Айрим кишилар мухториятни Самарқандда туриб бошқармоқчи бўладилар. Бироқ Бабушкин, Колесов, Тоболин ва Перфилев томонидан қонга ботирилган ёш республика раҳбарлари қонундан ташқари деб эълон қилинадилар. Мухтор ҳукуматнинг вакили Ю.Чоришев отиб ташланади, А. Қўшбегиев эса қамоққа ташланади.

Қамалиш хавфида юрган Убайдулла Хўжаев Бошқирдистонга йўл олади. Бу ўлкада ҳам худди Туркистондаги каби мухтор республика тузилган ва унга Аҳмад Тўғон Заки Валидий раҳбарлик қилар эди. Хўжаев, Абдулҳамид Сулаймон, Мирмуҳсин Шермуҳамедов ҳам Оренбургда эдилар. Убайдулла Хўжаев 1926 йил, 19 апрел кўрсатмасида шундай дейди: «Мен ҳукумат ва шўро аъзолигига сайландим, милиция ва жамоат хавфсизлигини сақлашни ташкил қилиш учун ҳукумат томонидан тайинландим. Ҳукумат топшириғига биноан 1918 йил январда Самарқандга маблағ тўплашга юборилдим. Мухтор республика тарқатилиб юборилгач, Тошкентга келдим, сўнг Ашхабод, Красноводск, Астрахан орқали Москвага бордим. Бошқирдистон шўро ҳукуматининг таклифига мувофиқ Оренбургга келдим. 1919 йил иккинчи ярмидан 1920 йил кузгача Токчуран кантон ижроя қўмитасида котиб бўлиб ишладим». Убайдулла Хўжаев 1918 йил қишда Саратовга келади бироқ оилавий муносабатлари яхши бўлмагач, хотинидан ажралади ва Самарага кўчиб ўтади. Бу ерда зотилжам ва тиф касалига мубатло бўлиб шаҳарда қолишга мажбур бўлади. Ана шу пайтда у Бошқирдистон ҳукуматида ишлашга чақирилади. Токчуран кантонида адвокат, халқ судьяси ва ижроия қўмита президиуми аъзоси, масъул котиб вазифаларини бажаради. 1919 йил қишда Стерлитамакда Бошқирдистон Инқилобий қўмитаси раиси Заки Валидий билан учрашади ва у билан фикр алмашади. 1920 йил ўрталарида комдезиртир, босқинчи ака-ука Гибзаловларнинг туҳмати билан қамоққа олинади ва аввал Оренбург, сўнг Масковга жўнатилади. Москвадаги ВЧКнинг Бутирка ички қамоқхонасида бошқирд намояндаси Илёс Алкин билан бирга ўтиради. Олиб борилган сўроқ ва тафтишлар Убайдулла Хўжаевнинг инқилобий Россияга жиноят қилмаганини кўрсатади ва ака-укалар жиноят устида қўлга тушиб, отишга ҳукм қилингани боис 1921 январ ойида қамоқдан озод қилинади. Бухоро халқ республикасининг ваколатхонасида (РСФСР МИК, А. Енукидзе имзоси билан18.1.21 й. берилган № 831 рақамли гувоҳнома) фаолият олиб боради. Орадан кўп ўтмай Иосиф Сталин раҳбарлик қилаётган Миллатлар халқ комиссарлигида (И. Сталин ва Е. Айнштайн имзоси билан берилган №1327 рақамли гувоҳнома), Давлат нашриёти бошқармаси (Павчинский имзоси Билан 18.3.23й. берилган №342 рақамли гувоҳнома) бўлимида ҳуқуқшунос бўлиб ишлайди. 1921 йил бошларида саломатлиги ёмонлашгани сабабли Ялтага келиб, узоқ муддат даволанади. Сўнг яна Масковга қайтиб кетади. 1923 йил 1 мартда Тошкентга келиб аҳвол билан танишади. 1916 йилда барпо этилган «Туркистон Нашриёт биродарлиги»нинг давомчиси бўлган «Туркит» («Туркестанское Издательское Товарищество»), яъни «Туркистон Нашриёт биродарлиги»ни В. ва А. Чайкинлар билан ҳамкорликда ташкил этади ва 1922 йил 12 январда Туркистон Адлия комиссарлигининг тасдиғини олади. Бироқ бу ерда узоқ тура олмайди. Ўзининг вакили этиб Мунаввар қори Абдурашидхоновни тайинлаб, унга ишни топширади ва ушбу ҳужжатни 1923 йил 10 ноябрда Тошкент халқ нотариуси Искандар Алдабековга тасдиқлатиб, Масковга қайтади.

Мазкур ҳужжатнинг тарихий муҳим жиҳати шундаки, «Нашриёт»нинг байчилари чор маъмурларига ва умуман чоризмга қарши курашган шахслардан иборатдир: улар орасида Тинишбоев Муҳаммаджон Тинишбоевич, Чернобородов Давид Ильич, Хан – Иомудский Николай Николаевич, Миржалилов Саид Носир, Гусев Сергей Александрович, Фельдман Лазарь Владимирович, Назирхўжаев Отахон, Анна Александровна Чайкина, Вольпин Валентин Иоаннович, Хўжаев Абдурасул, Якубов Муҳаммад Али, Юнусбоев Мулла Муҳаммаджон, Сулаймонов Убайдулла, Саркоров Муҳаммаджон, Ҳакимзода, Мунаввар қори Абдурашидхонов ва бошқа кўпгина ўзбек ва рус зиёлилари бор (жами 24 киши).

Убайдулла Хўжаев 1924 йилда Москвадан Тошкентга бутунлай қайтиб келади ва Адлия комиссарлиги қошидаги юридик техникумда дарс бера бошлайди ҳамда «Ҳимоячилар коллегияси»да фаолият олиб боради. 1926 йил 18 апрелда номаълум сабаларга кўра ГПУ (Давлат Сиёсий Бошқармаси) томонидан қамоққа олинади. ГПУ ходимларининг «қарор»ида: «Убайдулла Хўжаев 24-йил бошида Туркистонга қайтиб келиб, аксилшўро доираларидаги обрўси шарофати ва ўтмишдаги жадидчилик миллий ҳаракатининг эски, таниқли вакилларидан бири ҳамда шўролар ҳукуматига қарши қуролли қўзғалон раҳбари сифатида илк келган кундан бошлабоқ фақатгина барча аксилшўро унсурларнинг марказига айланиб қолмасдан балки Тошкент ва умуман бутун Туркистон, Бухоро ва бошқа вилоятларнинг эътиборини жалб этди. Бошқа машҳур миллатчилар билан масалан, Тошкентда Мунаввар қори, Саид Носир Миржалилов, Эргаш Нурмуҳамедов, Тангриқул Мақсудий Саидвали Саидаҳмедов, Мирзааҳмедов Миродил, Толибжон Мусабоев, Нажмиддин Шераҳмедов билан, шунингдек бошқа вилоятлардаги, хусусан, Самарқандда Қозиҳайдар Абусаидов, Қўқонда Ашурали Зоҳирий, Юнусҳожи Оғалиқов ва Бухорода Фитрат ва бошқалар билан алоқа ўрнатди.

24-йил бошида ташкилотнинг янги шароитдаги тактикаси масаласида мунозара ўтказилади. Мунаввар қори, Саид Носир Миржалилов, Саъдулла Турсунхўжаев ҳамда ташкилот аъзоси бўлмасада Фитрат ва бошқа таниқли миллатчилар қатори Убайдулла Хўжаев ҳам бу масалада фаол рол ўйнади. Мунозара натижасида миллатчилар ўзларининг ўтмишда истиқлол (жадидчилик) учун курашда синалган қуроллари ва миллий истиқлолга жавоб берадиган – миллий мактаб яратиш учун курашга тўхталадилар. Улар чет элга ўқишга кетаётган талабаларга ҳар томонлама ёрдам бериш, ўз доираларидан ёшларни хорижга ўқишга юбориш учун моддий- маънавий ёрдам кўрсатиш масаласида келишиб оладилар. Лекин Убайдулла Хўжаевнинг кутилмаганда қамоққа олиниши ишни бир оз секинлаштиради.

ЖКнинг 62-моддасига мувофиқ жавобгарликка тортилган Убайдулла Хўжаев эълон қилинган айбларни тан олмади, лекин у Қўқон ҳаракати тор-мор этилгандан кейин Москвада яширингани ва бу ҳаракатнинг раҳбарлари Саид Носир Миржалилов, Обиджон Маҳмудов, Туркистон делегациясининг раҳбари Садриддинхон билан учрашганини тасдиқлади. Терговда унга «Тошкент гуруҳининг йиғилишида чет элда ўқиётган талабаларга ёрдам кўрсатиш масаласида ўз ёнидан маълум миқдорда пул берди, миллатчилар уйида бўлди», деган айб қўйилади.

1926 йил 22 апрелда унинг хотини Екатерина Хўжаева кўришмоқ учун ГПУ бошлиқларига ариза беради. Хўжаев вазиятнинг қалтис эканлигини сезади ва учрашув пайтида,1926 йил 27 апрелда И.Сталин номига ариза ёзиб, рафиқаси орқали жўнатади. Гарчи Сталин Убайдулла Хўжаевнинг озод қилинишига оқ йўл берган бўлса-да, Туркистон ГПУсининг хўжайинлари уни махфий ходим сифатида ишлашга мажбурлаб кўндирмоқчи бўладилар. Атоқли ҳуқуқшунос, уларга ёлғон ваъда бергач, 1926 йил 19 июнда иш ҳаракатдан тўхтатилиб, қамоқдан озод қилинади. Аммо олти ой мобайнида у биронта материал бермайди. ГПУчилар 1926 йил 23 декабрда Масковдаги ВООГПУ бошилиғи ўринбосари Валленбергга шикоят юборадилар: «Искренный» лақаби билан ишлашга ваъда берган эди. Убайдулла Хўжаев «осведом»[1] сифатида зиммасига олган вазифасини бажармаслик билан кифояланмай, онгли равишда Мунаввар қори олдида ўзини ошкор қилди ва унга «осведом» сифатида ўз вазифасига нималар киришини айтган ҳамда ўрт. Бельский нима гапирган бўлса, ҳаммасини Мунаввар қорига хабар қилган. Соловкага беш йилга сургун қилинишини сўраймиз». Бельский югурдакларининг бу илтимоси оқибатсиз қолдирилади. Убайдулла Хўжаев қамоқдан чиқиб, адвокатлик фаолиятини давом эттираверади.

Аммо ГПУ ходимлари унинг ҳар бир босган қадами ҳақида маълумот олиб турадилар. 1929 йилда арзимаган баҳона билан бир йилга мажбурий хизматга кесилади. 1930 йилда мажбурий хизматдан қутулгач, орадан кўп ўтмай, шу йили 20 апрелда, «Мунавварқори Абдурашидхонов, Салим Тиллахонов ва бошқалар» иши бўйича яна қамоққа олинади. Унга «Миллий иттиҳод» аъзоси, жосус, Ўзбекистонни шўролар ҳукуматидан айириб, мустақил буржуа республикаси қурмоқчи, деган айб қўйилади.

Атоқли истиқлолчи жуда зукко ва эҳтиёткор бўлишига қарамай, баъзан атрофидагилардан ҳадиксирамаган, уларга ишонч билан қараган. Шу сабабли Тошкентга қайтиб келиб, дўстлари билан дастлаб учрашган кундан бошлабоқ унинг ёнида ГПУ агентлари галма-гал пойлоқчилик қилиб юришган. Далилларга мурожаат қилайлик: «П» лақабли хуфя 1925 йилда шундай хабар беради: «Убайдулла Хўжаев яна хорижга, Мустафо Чўқаев номига Эрон чегараси орқали турли-туман ахборотлар, хусусан, Тошкент газеталарида босилган корреспонденцияларни, шунингдек Чўқаевнинг ёзганларига қарши сўнгги пайтларда ёзилган нарсаларни ва бошқаларни жўнатди. Почтани марвлик туркман Турди оқсоқол деган шахс орқали 17.Х1. 25 й. юборди. Шу туркман орқали бошқа корреспонденциялар ҳам хорижга жўнатилган деган тахмин бор».

ГПУ агентлари Убайдулла Хўжаев Шимолий Кавказда нашр этиладиган «Янги Кавказ» газетасида Юсуф лақаби билан ва рус муҳожирларининг «Дни» газетасида мақолалар эълон қилганини ўз хўжайинларига етказадилар. ўлганни устига чиқиб тепгандек мазкур маълумотлар устига 1929 йили Ўзбекистон Олий Судининг Раиси Саъдулла Қосимов ва бошқалар устидан бошланган суд жараёни, унда Обид Саидов ва бошқаларнинг туҳматона кўрсатмалари ошкор бўлади ҳамда махсус топшириқ билан «Узбекистанская правда» газетасида Убайдулла Хўжаевга нисбатан туҳматдан иборат ҳужум уюштирилади.

Шўролар ҳукумати давлат тепасига келгач, ўзининг «пролеткульт» деган ҳайбаракаллачилари тилидан инқилобга қадар вояга етган зиёлиларга ишонмаслик масаласини ўртага ташлаган эди. Гарчи ўзлари ҳам ўша давр кишилари бўлсалар-да, бироқ ҳур фикрли, миллат тақдири ҳақида ўйловчи кишиларни сиёсий ишлардан четлаштириш, ҳатто уларни бутунлай жисмоний йўқотиш масаласини майдонга отдилар. Шунинг учун марказда ҳам, чет ўлкаларда ҳам зиёлиларга, хусусан миллий зиёлиларга ишонмаслик хуруж қилди. Оқибат Ўзбекистон Оллий суди раиси Саъдулла Қосимов ва шу соҳа ходимлари устидан сиёсий найранг уюштирилиб, жиноятга тортилди. Суд жараёнида уларнинг профессионал нуқсонлари, йўл қўйган хатолари ёхуд мавжуд қонунларга хилоф равишда амалга оширилган маълум бир жиноятлари тергов ва сўроқ қилиш ўрнига уларни миллатчилик, жумладан «Миллий иттиҳод»– «Миллий истиқлол» ташкилотларига алоқалари ва бошқа соҳада ишлаб турган ўзбек зиёлиларининг бу ташкилотларга муносабатлари ҳақида тафтиш ўтказилди. Ана шу жараёнда кўпгина ўзбек зиёлилари қатори Убайдулла Хўжаевнинг номи ҳам хоин О.Саидов томонидан тилга олинади.

Туркистон – Ўзбекистон халқини ҳар соҳада каллаклашни мақсад қилган шўролар ҳукумати ГПУ воситасида сиёсий қатағоннинг янги босқич жараёнини бошлайди: 1929 йил ноябр – 1930 январ-феврал бошларида 87 нафар киши ҳибсга олинади. ГПУ Туркистонда кучли махфий ташкилот ишлаяпти, унга Мунавварқори Абдурашидхоновдан бошқа кишилар ҳам аралашган, чет эл разведкасининг алоқаси бор деган сохта гумон билан қамалганлар тергови бошланади. Ҳар нарсадан гумонсирайдиган шўро ҳукумати ўз фаолиятини аллақачон тугатган «Миллий иттиҳод» ишлаяпти, деган далилланмаган хулосага келади. Беш-олти йил кузатишдан сўнг Масков рухсати билан Ўзбекистондаги Бельский раҳбарлигида ГПУ миллий зиёлиларни тамом қириб ташлашга аҳд қилади. Қамоққа олинган Туркистон — Ўзбекистон зиёлилари халқ янги ҳокимиятнинг ёлғон шиорларига алданиб қолгани сабабли буюк курашнинг қуролли ва мафкуравий қисмини тугатиб, юришни маърифат томон бурганлари сабабли бошларини кундага қўйдилар. Убайдулла Хўжаев тергов давомида шарманда ларча олиб борилаётган туҳмат ва жисмоний қийноқларга қарамай, рақиблари иродасига бўйсунмади, бор ҳақиқатни Ўзбекистон халқига билдириш чорасини излади. «Узбекистанская правда»га раддия ёзди. Ҳуқуқшунос бўлгани учун кўп балолардан ўзини иҳота қила олди. Аммо жисмоний қийноқлар ўз ҳунарини кўрсатар эди. Ўшандай нарсалардан хабар топган Хўжаевнинг рафиқаси «халқлар доҳийсига» ариза ёзишга мажбур бўлади.

«Ўрт. Сталинга

Сиздан бемор (юрак ўйноғи), заҳарлашлар ва қийноққа учраган АЙБСИЗ кишининг ҳаётини сақлаб қолишга ўз назар-эътиборингизни қаратишингизни сўрайман.

Мен, Туркистонда машҳур киши – Убайдулла Хўжаев, Тошкентдаги собиқ Адвокатлар коллегияси аъзосининг рафиқасиман, у Сизга 1921 йилда бир неча марта шахсан ўтказган суҳбатларингиздан маълум.

Ҳозир «Қосимовчилик» муносабати билан матбуотда Уб. Хўжаевни заҳарлаш бошлангани боис у Зеленскийга мурожаат қилишга мажбур бўлди. У газетага раддия ёзишни таклиф этди. Ушбу раддиянинг бир нусхасини илова қиляпман. Ушбуни ўқиб чиқишни Сиздан илтимос қиламан, у қисқа ва аниқ. Тўғри, раддияни газета эълон қилмади, энди эса, мен Тошкентдан Хўжаевнинг қамалгани ҳақида хабар олиб турибман.

Сиз раддияни ўқиб чиққанингиздан кейин ёлғонлар асосида жараён яратиш ва уни контрреволюцияда айблашмоқчи эканлиги маълум бўлади.

Сиздан инсон ва бизнинг ишонган доҳиймиз сифатида уни туҳмат ва азобдан ҳимоя қилишингизни, қамоқдан озод этиб Туркистон чегарасидан чиқиб кетишига имконият беришингизни ёлвориб сўрайман.

 У. Хўжаева,

 Манзилим:Б.Якименко кўчаси, 22 . кв. 155.»

Убайдулла Хўжаев ёзган раддиядан иқтибослар келтирамиз.

«Узбекистанская правда» газетасининг редакторига. 1930 йил, 9 май.

Фуқаро муҳаррир!

Сўнгги ойда, Сизнинг газетангизда ва Ўрта Осиё матбуотининг бир қатор расмий нашри афкорларида Қосимов ва бошқалар жараёни муносабати билан мени ҳақимда ва менинг ижтимоий-сиёсий ўтмишим тўғрисида текширилмаган, ноаниқ, ҳатто ҳақиқатни тубдан бузиб кўрсатувчи хабарларнинг босилиши мени Ўрта Осиё жамоатчилиги эътиборига қуйидаги хат-раддия билан мурожаат қилишга мажбур этди.

Мен вақт ва жойни ниҳоятда тежаш мақсадида Сизнинг газетангизда Қосимов иши бўйича босилган ҳар бир хабарга жавобан, гувоҳларнинг кўрсатмаларини матбуот томонидан нотўғри, ноаниқ талқин қилиниши ёки сизнинг мухбирингиз тарафидан бир томонлама ёритилиши ёхуд бу кўрсатмалар атайин сохта гувоҳлик характерида бўлгани боис мен қисқа маълумотлар бериш билан чекланаман (буларга қарши мен томонимдан жавоб чоралари қўлланиши мумкин), ва ишонаманки, у Сизнинг газетангиз устунларидан жой олади».

Убайдулла Хўжаев «Узбекистанская правда» газетасининг 3,24,27,28, 30 апрел сонларида «қосимовчилар жараёни» бўйича эълон қилинган мақолаларда ўзи ҳақидаги фикрларга муносабат билдириб, матбуот ва айрим гувоҳлар томонидан баён қилинган ёлғон кўрсатмаларга том маънода далиллар билан жавоб беради. ўзининг 1917 йил давлат тўнтаришигача бўлган ва ундан кейинги фаолиятига далиллар билан ойдинлик киритади. Сохта гувоҳлар ва матбуотнинг бузуқ талқинини фош қилади. Раддияда келтирилган маълумотлар қонуний асосда баён қилинган бўлиб, гувоҳларнинг ҳам, матбуотнинг ҳам жиғига тегмайди. Неомустамлакачи ҳукумат томонидан уюштирилаётган қабиҳ жиноят юзага қалқиб чиқади. ўқувчи кўз олдида миллат фидойисининг атайлаб жиноятчига айлантириш манзараси намоён бўлади. Бу тарихий жиноят манзарасининг бир қисми бўлмиш ушбу «Раддия» остига 1930 йил, 27 октябр санаси, «раҳбариятга оқибатсиз қолдириш ҳақида айтилди, ОГПУ Махсус бўлими Журавлевга, тергов ишига қўшимча, А.Стефанюк, прокурор ёрдамчиси» деб имзо қўйилган. Бир оз қуйида: «ВКП(б) МК, Махфий бўлим. Кўриб чиқиш учун юборилмоқда, илтимос, натижаси аризачига маълум қилинсин ва нусхаси махфий бўлимга топширилсин, докладчи референт» деб ёзилган.

Кўриниб турибдики, Хўжаеванинг аризаси ва У. Хўжаевнинг «Раддия»си ВКП(б) МКга бориб етган, аммо И.Сталиннинг қўлига тегмаган. Чунки унда Сталиннинг резолюцияси йўқ. Аммо у ерда ўтирганлар миллий республикалардаги бошбошдоқликларга панжа ортидан қарашган, ҳатто миллий зиёлиларнинг катта бир қисми атайлаб қирилишини, ўзбек халқининг асрий миллий анъаналари, маданияти, заковати бузилиб, аста-секин йўқолиб боришидан, ўзбек халқининг сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, маърифий, маънавий, генетик террор қилинишидан манфаатдор бўлган. Акс ҳолда 1926 йилда қамоққа олиниб, тергов қилинган киши яна қамалмас эди. Бу фикрни Убайдулла Хўжаевнинг 1930 йил 3 декабрда ёзган аризасидаги ушбу сўзлар ҳам тасдиқлайди. «Ўшандан бери (яъни, Эргаш Нурмуҳаммаднинг уйида ўтган меҳмондорчилик ва суҳбат – С.А.) орадан етти йил ўтди. Ўша суҳбат ҳақида энди қандайдир бир гап бўлиши хаёлимда ҳам йўқ, кунлардан бир кун, 1926 йилда қамалгач бу масала ҳал бўлган деб ўйлаган эдим. ўшандан кейин ҳеч қандай сиёсатга ёндашмадим ва ҳеч ким мен билан сиёсат бўйича гаплашмади, мен фақат ўз касбим билан шуғулландим».

Убайдулла Хўжаев ўз яқин ва дўстларини қанчалик аямасин, шўролар ҳукуматининг тажовузидан асраб қола олмайди. У 1937 йилда маъмурий жазони муддатидан олдин Вологда вилоят, Никольск шаҳрида ўтаб қайтади.

Убайдулла Хўжаев қамоқдан келгач, синглиси Муборакхоннинг уйида яшайди. Жияни моҳир таржимон ва журналист Ҳибзиддин Муҳаммадхоновнинг хотирлашича, у Лев Толстойнинг «Болалик», Р.Киплингнинг «Маугли» асарини ўзбекчага таржима қилади. Ўз юридик ҳуқуқларини тиклашга ҳаракат қилади. Бироқ мустабид ҳокимият унга ишлаш ва ижод билан шуғулланишга имконият бермайди. Унинг осуда ҳаётига янги тажовуз уюштирадилар.

Атоқли ҳуқуқшунос ва жамоат арбоби Убайдулла Хўжаев 1938 йил, 20 февралда яна қамоққа олинади. Терговда 1918 – 1920 йилларда инглиз жосуслари фойдасига ишлаган деган айбни тўнкайдилар. Калтакланган, хўрланган ва таҳқирланган сафдошлари азобдан қутулиш учун ёлғон, ясама жавобларга мажбуран қўл қўядилар. 1938 йил 17 майда ўтказилган сўроқда «Мен ҳеч қачон «Миллий иттиҳод» аъзоси бўлган эмасман, ҳозир аниқ эслай олмайман, Мунавварқорининг уйида бир ёки икки марта бўлганман, шундан сўнг алоқани узиб, Россияга кетганман ва шунинг учун етти йил сургунда бўлиб келдим», дейди ва ўша йил 11 июлда атоқли давлат арбоби Саъдулла Турсунхўжаев билан ўтказилган юзлаштиришда «Мен «Иттиҳоди тараққий» раҳбарларининг ингилиз разведкаси билан алоқаси ҳақида ҳеч нарса билмайман, «инглиз разведкасига менинг ҳеч қандай алоқам йўқ» деб жавоб беради. 1937 йил сургундан қайтгандан кейин фақат миллати овруполик бўлган ҳуқуқшунослар билан суҳбатлашганини сўзлайди. Терговчининг «Сен аксилшўро ташвиқоти олиб боргансан, тан олсанми» деган дўқига «Йўқ. Тан олмайман. Мен буни инкор қиламан. Мен ҳеч қачон аксилшўровий ташвиқот олиб борган эмасман», дейди. НКВД ходимлари бу мардонавор жавобга қарши биронта қарши далил топа олмайдилар. Шунга қарамай, СССР НКВДсининг Махсус Кенгаши Убайдулла Хўжаевни жосусликда ва аксилшўро миллий ташкилотга аъзоликда айблаб, 1939 йил 14 май қарори билан саккиз йилга МТЛга сургун қилиш тўғрисида қарор чиқаради. Шу куни НКВДга қарашли Коми АССР, Пезмог қишлоғи, Котлас бекати, Горький темир йўлидаги ЛОКЧИМЛАГнинг 3-бўлимига жўнатилади. У ана шу азобхонада 1939 йилда дунёдан кўз юмди…

Туркистон халқининг асл фарзандларидан бири шундай ҳалок бўлди.

Убайдулла Хўжаев орадан эллик йил ўтгач, 1989 йил 31 июлда тўла оқланди. Унинг ижтимоий-сиёсий, фуқаролик ҳуқуқлари тўла тикланди.

Ҳаётининг асосий қисмини, топган барча маблағини халқи ва Ватани тараққиёти, истиқболига бахшида этган ажойиб инсон ва улуғ жамоат арбоби Убайдулла Хўжаев фаолиятида ҳали ўрганиладиган қирралар жуда кўп. Ўзбекистон ҳуқуқшунослари, матбуот тарихчилари ва сиёсатшунослар, журналистлар, ёзувчилар унинг фаолиятини янада теран ёритадилар деб умид қиламиз.

 Сирожиддин Аҳмад, санъатшунослик фанлари номзоди

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2008 йил, 8-сон

[1] «О с в е д о м» – хабар бериб турувчи.