Шуни тан олиб айтиш керакки, адабиёт майдонида Чўлпон сингари бутун ижоди, ҳаётий фаолияти Ватан қайғуси, миллат изтироби, ҳуррият орзуси билан ёнган шоир камдан-кам учрайди. Жаҳон шеърияти саҳнида теран фалсафий мушоҳадаларга йўғрилган ёхуд ўтли сатрларида олам ва борлиқни куйлаган, қалбидаги орзу ва армонларини ёниб қаламга олган истеъдодли шоирлар бисёр. Лекин жисму жони юрт озодлиги, Ватан эрки, миллат истиқлоли билан ўртанган Чўлпон сингари оташин сиймолар саноқлидир.
Қуйидаги сатрларда шоир юрагини бир умр оғритган изтиробли туйғуларнинг ҳамда кўнгил тубидаги ададсиз нафратнинг бир қиррасини кўриш мумкин:
Қарғалар боғларда қағлашиб қолдилар,
Билмадим, кимларнинг қисмати узилур?
Ёнғоққа ёпишиб бир чангал солдилар,
Билмадим, кимларнинг умиди йўқ бўлур?
Эй, совуқ эллардан муз кийиб келганлар,
У қўпол тушингиз қорларда йўқ бўлсин!
Эй, менинг боғимдан мевамни терганлар,
У қора бошингиз қорларга кўмилсин!
Мустамлака истибдодини, юрт эрксизлигини ич-ичидан ўтказиб яшаган шоир “Бузилган ўлкага” номли шеърида:
Эй, тоғлари кўкларга салом берган зўр ўлка,
Нега сенинг бошингда қуюқ булут – кўланка?..
дея фиғон чекади.
Шоирнинг “Кўнгил” номли шеърида эса у юрагида олиб юрган дардининг бемисл залворини ҳис этиш мумкин:
Кўнгил, сен бунчалар нега
Кишанлар бирла дўстлашдинг?
На фарёдинг, на додинг бор,
Нечун сен бунча сустлашдинг?..
Чўлпон ижоди билан танишарканман, ҳар гал ундаги бу теран ғусса, адоқсиз аламангиз, айни пайтда курашчан руҳ қачон шоир юрагига жо бўлди, дея ўйга толаман. Келинг, яхшиси, Чўлпоннинг ҳаёт йўлига бир назар ташлайлик.
Абдулҳамид Чўлпон 1897 йили Андижон шаҳрида таваллуд топди. Адулҳамиднинг отаси Сулаймонқул Андижоннинг кўзга кўринган обрўли ва бадавлат кишиларидан бўлиб, газлама савдоси билан шуғулланган ва ҳамшаҳарлари орасида Сулаймон баззоз номи билан машҳур бўлган. Онаси Ойша ая хат-саводсиз бўлишига қарамай, тагли-тугли, оқ-қорани таниган, зеҳн-фаросатли, кўпгина халқ қўшиқлари-ю маталларини ёд билгувчи аёл эди.
Сулаймон баззоз тижоратдан ташқари, илм ва маърифат, шеърият билан ҳам шуғулланган. Бирмунча ғазал ва мухаммаслар машқ қилиб, уларни кичик бир девон ҳолига келтирган. Демак, Чўлпондаги шоирлик иқтидори унинг қонида бор эди.
Чўлпон қачон ва қаерда таълим олди? Унинг биринчи муаллими ким?
Чўлпоннинг синглиси бу ҳақда шундай хотирлайди: “Акам жуда эрта хат-савод чиқарган. Мактаб, мадраса таълими билан бирга нўғай ва турк домлаларидан ҳам алоҳида сабоқ олган. Андижонга келган турк уламоларидан Муниф афанди акамга саккиз ой давомида Қуръони Карим мутолаасини (қироатини) ўргатган, мана шу қисқа давр ичида акам Қуръони Каримни хатм қилиб чиққан…”
Сулаймон баззоз фарзандининг ҳар томонлама билимли бўлиши учун ҳаракат қилган. Махсус ёлланган ўқитувчи ўғилга турк, рус, форс, араб тилларини ўргатган, уни мусиқа илмидан бохабар қилган. Бундан ташқари, ота ўғлининг Андижон ва Ўшдаги рус-тузем мактабларида ўқишини ҳам ҳар томонлама қўллаб-қувватлаган.
Ёш Чўлпоннинг илм савияси юксалишида савдо юмуши билан Тошкентдан Андижонга қатнаб турадиган (кейинчалик Сулаймон баззоз уни ўз қариндошларидан бирига уйлантириб қўйган) Олимхон исмли бир табаррук зотнинг таъсири бўлган. Олимхон йигирма тўрт йил мадраса таҳсилини кўриб, ҳаж сафарини адо этган. Инқилобга қадар йигирма йилдан зиёдроқ Москва ва Варшава шаҳарларида савдо ишлари билан машғул бўлган. У ўн олтита Шарқ ва Ғарб тилларидан ўн олтитасини билган. Унинг дунёвий фикрлари ёш истеъдод онгини очишда хизмат қилгани шак-шубҳасиз.
Чўлпон дунёнинг турли шаҳарларида ўзбек, турк, татар, форс, озар ва рус тилларида чиқадиган газеталарни мутолаа қиларкан, жадидчилик ғоялари билан ҳам танишади. Бу борада ёш Чўлпоннинг 1913 йил жадидчилик ҳаракати асосчиларидан бири бўлган, кейинчалик мусулмон миллий озодлик ҳаракатининг йўлбошчиси сифатида танилган “Таржимон” газетасининг бош муҳаррири Исмоил Гаспиринскийга ёзган хатлари эътиборга моликдир. Истеъдодли ўсмир ўзини қийнаган саволлар билан газетага мурожаат қилади. Бош муҳаррир унга эътибор ва эҳтиромга йўғрилган жавобини хат орқали билдиради.
Сулаймон баззоз ўғлининг адабиётга, ижодга бўлган ҳавасидан қувонса-да, келажак ҳаётини ўйлаб, иккита дўкон очиб беради. Лекин ўғлида тижоратга рағбат сезмайди. Кунларнинг бирида ота ушбу дўконлардан хабар олгани келса, камбағалпарвар ўғил анчагина молларни бева-бечораларга текинга ё насияга улашиб, дўконни шипшийдам қилиб қўйган бўлади…
Ёш Чўлпон ҳаётидаги иккинчи муҳим воқеа ўзбек жадидларининг дўсти бошқирд Заки Валидий[1] билан учрашуви бўлди. Унинг бутун ижоди ва фаолиятига хос умумий руҳни англаш учун ушбу қайдини эслаш кифоя: “Русия ўрта турк элига, олайлик, Ҳиндистондаги инглизлардек ўз сиёсий ва иқтисодий мавқеи муҳофазаси учун мамлакатдан бойликларни ўзлаштириш ва одамларни ишлатиш фикри билангина келган содда, афанди миллат эмас, – уқтиради Заки Валидий. – Русия бу ерга миллат бўлмоқ ва нуфуз жиҳатидан кўпчиликни ташкил қилмоқ мақсади билан келганлиги учун ўзининг мужигини, аравакашини, этикдўзини, кўча супурувчисини, ҳожатхона тозаловчисини ҳам бирга келтирди”. Ушбу битиклар муаллифи 1914 йилнинг март ойида Тошкентга келади ва илмий саёҳати давомида кўплаб ёш дўстлар орттиради. “Туркистонда танишган шахслар орасида Назир Тўрақулов билан Абдулҳамид Сулаймон (Чўлпон) менга алоҳида яқин дўстлар бўлдилар”, – деб ёзади Валидий “Хотиралар” китобида. Валидий давом этиб, яна шуларни қайд этади: “Кейинроқ ўзбекларнинг буюк шоирига айланган Чўлпон ўша вақтда 15 ёшларда бўлган бўлса керак. Менга тарих китобимни (сўз муаллифнинг “Турк ва татар тарихи” номли китоби устида бормоқда – М. М.) ўқиб илҳомланганлиги ва фикрдошлик қилишимни айтиб, хат ёзди”.
1914 йил апрелидан бошлаб Тошкентда “Садои Туркистон” номида янги газета чиқа бошлади. Ҳафтада икки маротаба чиқадиган бу адабий, иқтисодий, фанний ва маиший газетанинг муҳаррири Русияда таҳсил кўриб қайтган машҳур адвокат Убайдулла Хўжаев (Асадулла Хўжаев) эди. У Татаристонда чоп этилаётган “Вақт” газетаси ва “Шўро” журнали йўлидан боришга интилиб, хорижий Шарқ мамлакатлари ҳаётини ёритувчи мақола ва хабарлар ёритишга катта аҳамият берди ва улар кўмагида ғафлат оғушида ётган ватандошларини уйғотиш вазифасини бажаришга киришди. Газетанинг 18 апрель сонидаёқ Абдулҳамиднинг “Туркистонлик қардошларимизга” номли шеъри босилди:
Илм-маърифат ҳам ҳунардин қолди маҳрум бизни халқ,
Маърифатсизлик балосига йўлиқғон бизни халқ.
Бир киши миллатпараст ўлса, деюрлар “даҳрий” деб,
Бир киши миллатни сўкса иззат айлар бизни халқ.
Мактаба йўқ бир тийин, тўйга минг сўмлаб берур,
Чорасиз мушкул касалга мубталодир бизни халқ…
Ёш шоир қалбидаги теран дард ва ҳасрат билан суғорилган бу шеър ХХ асрнинг ўнинчи йиллари ўзбек поэзиясининг бош ғоясини, руҳини ўзида мужассам этган эди.
Инқилоб арафасида Оренбург шаҳрида “Шўро” журнали нашр этилган ва бу журнал ҳам Туркистон жадидларининг ғоявий шаклланишида муайян роль ўйнайди. Мазкур журналда Чўлпоннинг “Умид” номли шеъри берилган ва унда шундай сатрлар бор эди:
Кезар эдим Туркистоннинг тоғларини,
Турли мева билан тўлган боғларини.
Кенг саҳросин, чўлистонин сайр этиб,
Тинглар эдим турк элининг оҳларини…
Шеър қуйидаги хитобли савол билан якунланади:
Айт-чи менга қайда сенинг ўтганларинг,
Шарқда, ғарбда шовлаб оққан умр шаънинг?
Куни-туни илм учун жонин берган
Қайга кетди, қайга учди эранларинг?
Абдулҳамид Оренбургда вақтинча яшаб, юртга қайтиб келади. Бу вақтга қадар унинг шеърлари турли имзолар билан (кўпроқ Қаландар имзоси билан) босилган. Тошкентда яшай бошлаб, тошкентлик жадидлар билан яқин алоқага киришади. Улар орасидаги етакчи сиймо Мунаввар қори томонидан андижонлик шоирга Чўлпон тахаллуси берилади. Бу тахаллус ёш ижодкорнинг ўзига ҳам манзур бўлади.
1917 йилнинг 7 ноябрида Русия ҳудудида салтанат Муваққат ҳукумат қўлига ўтди. Муваққат ҳукумат ҳам узоқ умр кўрмади. У ўз ўрнини большевикларга бўшатиб берди. Икки ҳафта ўтар-ўтмас Тошкент шаҳрида ҳам ҳокимиятни большевиклар қўлга олишди. Муваққат ҳукумат даврида Туркистон мухториятини тузиш қийинлашган эди. Мустамлакачилар Ишчи ва солдат шўроларига кириб олиб, Тошкентда қудратли қалъани вужудга келтирганлари учун Мухторият ҳукуматини тузишга жазм қилган “Шўрои ислом” жамиятининг Мунаввар қори сингари доно раҳбарлари ва тадбиркор аъзолари мазкур ғояни рўёбга чиқаришнинг бирдан-бир майдони большевиклар ҳали тўла эгаллаб улгурмаган Қўқон эди.
Тошкентдаги ҳодисага жавобан мухторият ғояси тарафдорлари 26 ноябрь куни Қўқонда Ўлка мусулмонларининг фавқулодда III қурултойини чақирдилар. Ва унда Туркистон мухторияти ташкил этилганлиги эълон қилинди. 30 ноябрь куни мусулмонларнинг улуғ намойиши ўтказилди. Чўлпон шу куннинг ўзидаёқ “Оллоҳу акбар” шеърини ёзиб, Туркистон мухторияти вужудга келганини ўзининг гўзал шеърий қалами билан шарафлади.
Шу тарзда ўзбек халқининг барча қатламларини жунбушга келтирган тарихий воқеа рўй берди. Шоирлар мухториятга бағишлаб шеърий гулдасталарини яратдилар. Туркистон мухториятининг, демак, мустақил ўзбек давлатининг биринчи расмий мадҳиясини яратиш бахти Чўлпонга насиб этди. Унинг “Озод турк байрами” деб номланган мадҳияси ушбу тантанавор сатрлар билан бошланади:
Кўз очинг, боқинг ҳар ён!
Қардошлар, қандай замон!
Шодликка тўлди жаҳон!
Фидо бу кунларга жон!
Туркистонли – шонимиз, туронли – унвонимиз,
Ватан – бизим жонимиз, фидо ўлсун қонимиз.
Бизлар темир жонлимиз!
Шавкатлимиз, шонлимиз!
Номусли, виждонлимиз!
Қайнаган турк қонимиз!
Бу мадҳия илк маротаба мухториятнинг “Эл байроғи” деб номланган газетасининг 1917 йил 13-сонида эълон қилинди. ХХ асрнинг ўнинчи йилларида машҳур бўлган “Ўрду марши” оҳангида ёзилган мадҳия ёшлар ва катталар томонидан севиб куйланди, Қўқон кўчалари қўшиқнинг янгроқ ва некбин садоларига ғарқ бўлди.
Шодлик, хурсандлик чоғлар,
Кетсун юракдан доғлар!
Ватан боғиндан зоғлар!
Селкулласин байроғлар!
Туркистонли – шонимиз, туронли – унвонимиз,
Ватан – бизим жонимиз, фидо ўлсун қонимиз.
Бироқ… эзгу ниятлар рўёби бўлиб дунёга келган Мухторият узоқ умр кўрмади. 1918 йилнинг 19 февралига ўтар кечаси Тошкентда Ўлка ҳарбий комиссариатининг артиллерия билан қуролланган қўшини Қўқонга етиб келди. Улар Қўқон шўросига Фарғонадан ёрдамга йўлланган кучлар билан бирга мухториятчиларга қарши қақшатқич жангга киришдилар.
Қўқон уч кун машъала бўлиб ёнди. Мухторият тор-мор этилгандан кейин дашноқлар шўро дружинаси номи остида ўн минг қўқонликнинг ёстиғини қуритди. Улар қилган ваҳшийликнинг чек-чегараси бўлмади.
Бундай мислсиз хунрезликларни кўрган оддий одамлар қон йиғлаганда шоир қалби қандай ҳолатга тушиши мумкин?.. Бу қонли кунлар изтироби Чўлпонда миллат ва Ватан қайғусини янада чуқурлаштирди.
Тарихнинг эврилишини кўринг – Ватанимиз Оллоҳ инояти ила мустақилликка эришгач, ҳаммаси жой-жойига тушди, ҳақиқий адолат қарор топди. Зеро, Чўлпон Ватан озодлиги йўлида умидлар кесилган, ишончлар совурилган бир даврда ёзган “Тилак йўлида” номли шеърида шундай деганди:
Кетган йўлим тўғри йўлдир, кетаман,
Қандай тўсиқ моне бўлса, ўтаман.
Мен кетаман, тилак дея кетаман,
Ҳеч кимсасиз қуруқ танни нетаман?
Тилак йироқ, ёғдуси-ла кўраман,
Ой кетарман, йил кетарман – етаман;
Туйғум унинг изларига урилмас,
Бу йўлларда балки шафқат этаман.
Яна “тилак-тилак” дея кетурман,
Бир жон экан, майли, қурбон этурман.
Чўлпон бошида қора булутлар айлана бошлади. Уни миллий буржуазия намояндаси сифатида, миллий маҳдудликда айблашди. Бу иш борасида терговга тортилганларнинг барчаси – шоир атрофида юрганлар, уни алқагану шеърларини ёд олганлар бўлиб, жонларини асраб қолиш учун унга қарши кўрсатмалар беришди. Ҳолбуки, Чўлпон ўз миллатини бошқа миллат устидан устун қўядиган, бошқа миллатларга ола қарайдиган шоир эмасди. Балки, у ўз миллатининг қалбини, маънавиятини, ғурурини, орзу-умидларини ўзида мужассам қилган шоир, миллати ғамини ейдиган, унинг бахти, камоли учун ўзини ўтга-чўққа урадиган, жонини ҳам бахшида қиладиган шахс эди. Мустамлакачи мустабидларга у айнан шу хислатлари билан маъқул келмас эди. Ундайлар ўзига номатлуб шахслар устидан исталган бўҳтонни уюштириб, уларни ажал тегирмонига ташлаши ҳеч гап эмасди.
Йигирманчи йиллар адабий муҳитига назар солсак, унинг куз ҳавосидек беқарор бўлганлигини ҳис этамиз. Айни шу муҳитда шоир атрофида парвона бўлганлар унинг устига туҳмат тошларини ёғдирдилар, кечаги дўстлар уни жар ёқасига олиб боришнинг янги-янги режаларини туздилар. Шу аснода жамиятни қарама-қарши синфларга ажратиб юборган Шўролар давлати яна бир синфни – хоинлар ва сотқинлар синфини вужудга келтирди.
Мирзакалон Исмоилий Чўлпонга хаттотлик қилиб юрганида бир ҳолатни эслайди: “У романни (“Моғоралар султони”, унинг саҳифалари йўқолганлиги сабабли муаллифи аниқланмаган – М. М.) таржима қилишда давом этар экан, ўқтин-ўқтин кўзёшларини артиб турарди…”. Бироқ “хаттот” бунинг сабабини тушунмайди. Бир куни Чўлпон билан гап-сўзлари юришиб кетганда бу борада шоирнинг ўзи “ёрилади”, у мижжаларини арта-арта, ўзига гапиргандек дейди:
– Миллатимиз хароб бўлди, унинг энг муқаддас нарсалари, ҳурлиги, шаъни-шарафи қўлдан кетди! Ҳар қадамда юрагимиз ҳадик билан уради. Энди бизнинг вазифамиз миллатни шармандаларча қулликдан, ҳақорат ва хўрликдан қутқазиш бўлиши керак…
Чўлпон ўзига отилаётган маломат тошларидан фориғ бўлмоқ учун бот-бот ижодга берилди. Шеърлар ёзди, таржима қилди, айниқса, Шекспирнинг “Ҳамлет” асари таржимасига киришаркан, у қалб яраларига малҳам топгандек бўлди. Асарни қайта-қайта ўқиркан, ўзи гувоҳ бўлиб турган замонни Шекспир олдиндан кўргандек, шу давр фожиаларини очиш учун “Ҳамлет”ни ёзгандек туюлди. Ўз вақтида Чўлпон сингари замон қаҳрига дучор бўлган улуғ рус шоири Борис Пастернак ( у ҳам мазкур асарни таржима қилган) “Ҳамлет” шеърида юрагидаги изтиробли туйғуларини шундай сатрларга кўчирган эди:
…Ўжар феълинг мақбулдир жуда,
Ролингни-ку ўйнашга шайман.
Лекин бу кун бошқа фожиа –
Кечмоқдадир, маъзур тутгайсан.
Унда бари тўқима лекин.
Якуни ҳам олддан аён, бас.
Ёлғиз қолдим, қабоҳат енгди
Билдим, умр равон йўл эмас…
Чўлпон юрагидаги изтироблари, аламлари туфайлидир, “Ҳамлет” унинг таржимасида ўта муваффақиятли чиқади. Ва бу драма “Ҳамза” театрида намойиш этилиб, ўзбек томошабинларини ларзага келтирганда унинг яқин кишиларидан, унга мадад қўлини узатиб юрган арбоб “Қизил Ўзбекистон” газетасида “Ҳамлет”га туҳмат” деган катта мақола билан чиқади. Шекспир асарини унинг бошқа русча таржималари билан қиёслаб, муштарак нуқталарни камроқ топган муаллиф Чўлпонни Шекспир ёрдамида шўро даврига қаршилик қилишда айблайди.
Чўлпон ҳамма томондан танқид тиғи остига олиниб, номи қораланиб турган бир пайтда ёш адиб Ойбек Олим Шарафиддиновнинг “Ўзбек шоирлари. Чўлпон” номли (“Қизил Ўзбекистон”, 1927 йил, 14 февраль) шармандали мақоласига қарши мақола ёзиб, шоирни жасурлик билан ҳимоя қилганлигини таъкидлаб ўтиш лозим. Мақола “Чўлпон. Шоирни қандай текшириш керак?” дея номланиб, матбуотда эълон қилинган.
Ойбек ёзади: “Чўлпон бизнинг ҳозирги адабий эҳтиёжимизга жавоб бера олмас, деб ундан қўл йиғамизми? Менимча, бу нарса хато. Бу кун рус биродарларимизга қарасак, улар Пушкинни қандай севганларини кўрамиз. Пушкинни рус ишчиси, комсомоли, фирқалиси, олими – ҳаммаси севади, ҳаммаси ўқийди. Пушкин инқилобдан сўнг ҳам Пушкин бўлиб қолди…
Пушкин йўқсил эл учун ёзган бир шоир эмас. Ул помешчик ва тўралар шоири. Мафкураси ҳам ҳозирги замонга мувофиқ эмас. Бўлмаса, нечун уни шу қадар севамиз?..
Биз ҳам Чўлпондан қўл тортиб олмаймиз. Чўлпон янги адабиётда янги нарсалар яратди. Мувашшах адабиёти ўрнига бу куннинг бадиий завқига яраша ёқимли, гўзал шеърлар ўртага чиқади. Чўлпонни мафкураси эмас, балки яратган бадиий намуналари ўқулади, воз кечилмайди”.
Матонатли адибнинг бу олқишли сўзлари – улуғ шоирга отган гули ҳад-ҳисобсиз туҳмат тошлари орасида кўмилиб, янчилиб кетди.
Чўлпоннинг машҳур “Гўзал” шеърида:
Мен йўқсил на бўлиб уни суюбман,
Унинг-чун ёнибман, ёниб-куюбман,
Бошимни зўр ишга бериб қўйибман,
Мен суюб… мен суюб… кимни суюбман!..
деган сатрлар бор. Шоир “зўр иш” деганида нимани назарда тутган деган савол қўзғалиб, бот-бот баҳс ва мунозаларга сабаб бўлиб туради. Шеърининг яратилиш тарихини билганлар, бу шеър Чўлпон Фарғона кўчасида кетаётганида кўчада унга ногоҳ учраган соҳибжамол қизга бағишланган, “зўр иш” шоирнинг қиёси йўқ гўзалган билдирган муҳаббати ташбеҳидир, дейишади. Бошқалар эса “зўр иш” шоирнинг Ватанга бўлган севгисини, унга мубталолигининг оташин садоси эканлигини айтишади. Ушбу талқинда кўпроқ асос борга ўхшайди. Зеро, бошини “зўр ишга” бериб қўйганидан эмасмиди унинг қисматидаги турфа талотумлар! Лекин шоир ўзининг бу улуғ муҳаббатидан заррача чекинмайди, афсус-надомат қилмайди. Чунки у кўнгил берган, ёниб-куйиб суйган Ватан – ойдан-да гўзал, кундан-да гўзал!.. эмасми!
Чўлпон хасталигига қарамай, Андижонга, ота уйига сўнгги марта бориб, сингиллари ва жиянларига аталган совға-саломларни бергач, улар хонадонида сақланаётган барча қўлёзмаларини олиб қайтади.
Бирор фалокат рўй берса, менинг қўлёзмаларимни сақлаган сингилларимни, жиянларимни, ёр-биродарларимни соғ қўйишармикан?…
Уни шу саволлар қийнади.
У Тошкентга қайтиб, барча қўлёзмаларини тун ичида варақ-варақ ёқди. Унинг юрагида йиғилиб қолган, сўнг қоғозга тушган дардлари, аламлари, ҳасратлари ёниб кул бўлди…
«Шарқ юлдузи» журнали, 2018 йил, 2-сон
___________________
[1] Аҳмад Заки Валидий Тўғон (1890 –1970) туркий халқлар миллий озодлик ҳаракати етакчиларидан бири саналади. Унинг “Туркий халқлар тарихига кириш” , “Туркистон”, “Бугунги турк эли Туркистон ва унинг яқин тарихи”, “Хотиралар” сингари бир қанча китоблари маълум ва машҳур.