ЖЎРЖ ДАНДИН
(ўзича)
Душанба куни 7 июнда Озарбайжон тиётр мактабидаги талабаларимиз таниқли Молйернинг шу номдағи асарини ўйнадилар. Ёлғиз франсиялиларнинггина эмас, балки бутун дунёнинг таниқли кулги ёзғувчиси бўлғон Молйер шу билан бизнинг саҳнамизда иккинчи дафъа кўринади. Унинг «Хасис» деган асари, Масков тиётр мактабимиз томонидан бултур ва узоқ йиллари бир мартадан ўйналиб ўтгаи эди. Бу сафар қўйилғон асарни янглиш танланғон дея олмаймиз. Муни танлаш билан бокули талабаларимиз яхши иш қилғонлар. Асар, энг ялгари, битта-яримта актўрни ўсдиришга, тарбия қилишға ярайди. Сўнгра унинг қўйилишида ҳам ўрта асрларнинг қизиқ ва ғалати тарз (стиль) лари бор. Масалан: парда ҳамма вақт очиқ туради. Уюннинг бошланиш ва тугашини ходимлар эълон қилади. Ўюннинг бир қисми томошачилар орасида ўйналади. Асарда у вақт ёзғувчилариға қонундай бўлиб қолғон баъзи-бир асослар кузатилади, яъни: учала парда ҳам бир жойда, бир кўринишда кетади (жой бирлиги); воқеа бир кеча-кундуз орасида бўлуб ўтади (вақт бирлиги); ҳар ким ўз жупи билан чиқади ва бошқа-бошқалар. Ўрта аср тиётр тарзида ёзилғони учун, бу асар, ўзида бизнинг ўзбек томошачилариға анча яқинлиқ, нуқталари топа олар эди. Бу жиҳатни, ҳеч бўлмағонда тажриба йўли билан бўлса ҳам татбиқ қилиб кўрилганда, бизнинг эл ўюнлари асосига яқин нуқталарини ишириб қовартириб кўрсатилганда, яхши самара берар эди, балки…
Лекин, томошанинг энг заиф нуқтаси ҳам таасуфга қарши, шу «қўйилиш»дадир. Гапнинг очиғини айтганда, бизнинг маориф комиссарлигимиз ўз вақтида яхшироқ бир режиссўр учун керак бўлғон маблағни бермаган, берса ҳам оз берган, яхши режиссўр келмаган, келгани бўлса берилиб ишламаган… Узун сўзнинг қисқаси «қўйилиш» жиҳати кўб заиф чиққан.
Йигитларимиз ва қизларимиз чинакам тиришиб ўйнайдилар. Мумкин қадар тўла таъсир бериш учун жонбозлиқ қиладилар. Шундай бўлса ҳам, таъсирнинг мазаси унча бўлмайди. Керакли жойларда талваса (ҳаяжон) етмайди. Балки, чиқмай қолади. Ўюн ёғидан жуда қийматли, олтин фурсатлар сезилмай ўтуб кетади. Ўзингиз ўйланг ахир: Каримжон, бизнинг энг кучли кулдиргучиларимиздан бири у кулгида рўлнинг руҳига киради, ҳато ортдириб юборади. Шундай бир эркин кулдиргичга, кулгидан кўра кўбрак фожиаси бор бир рўлни берганлар. Шу учун унинг фожиали сўзлари ҳам, кулгили сўзлари ҳам бўш, талвасасиз, ишончсиз (неубидительный) чиқади, томошачи кулган бўлса Карим қизиқнинг гапига эмас,—Молйер адибнинг лутфларига, тазодлариға, уста гапларига кулади; у кулишлар, пиесани тўппа-тўғри ўқиб берилган вақтда ҳам бўлмоғи мумкин. Каримга шу рўлнинг янглиш берилгани, бутун асарга таъсир қилди, чунки, асарнинг жон нуқтаси ўша рўлда, асар исми ҳам ўшанинг исмида. «Дандин» одам болалари орасида кўб учрайтурғон иродаси заиф (слабовольный), бўшанг, ландавур кишиларнинг биридир. Асар, ўшанинг тирикликдаги фожиасини кўрсатади, ҳам жуда тўла кўрсатади. Унинг кулгили сўзлари ҳам кўз ёшлари орасидан айтилмаги керак; кўз ёшлари самимий бўлса, актўр рўлнинг руҳига кирса, кўз ёшлари орасидан томиб кетган енғил кулги сўзлари ҳам томошачини кулдира беради. Кулдирганда ҳам талваса, изтироб билан кулдирадиким, асл мазият шунда.
Кулдиргучи ва қизиқ Каримжонимиз фожиа ниқобида чиққач, албатта унинг борлиғи, асл жавҳари очилмади: шу учун бутун асарда мавжуд бўлғон асллик кўрилмади.
Саҳнанинг ўз камчиликлари кўб, муни наркомпирўснинг қулоғига шипшитамиз. Сўнгра энг охирда бир нарсани айтиб ўтайин: бу асарни мундан сўнг қўйғон вақтда, учта қора боланинг «ўюн бошланади» сини бирга тушуриш керак.
Ортиқчаси зериктиради ҳам совуқ чиқади.
_____________
Жўрж Данден. — «Зарафшон» газетасининг 1927 йил 16 июнь сонида босилган.
Молйер — Мольер, ҳақиқий исми-шарифи Жан Батист Поклен (1622 — 1673) француз драматурги, актёри, театр арбоби. Қатор комедиялар муаллифи, ҳақли равишда француз комедиясининг отаси саналади. «Жорж Данден ёки аҳмоқ қилинган эр» номли комедияси 1688 йилда саҳналаштирилган.
«Масков театр мактабимиз томонидан» — Мольернинг «Хасис» пъесаси 1925 йил 14 июлда саҳнага қўйилган.
«Асл жавҳари очилмади» — образнинг моҳияти очилмади деган маънода қўлланяпти.