I

Кутилмаганда ёмғир қуйиб берди. Бир зумда пайдо бўлган лойқа сел чуқур жарликларнн ювиб, кекса арчаларни таг-томири билан қўпориб, йўлидаги тошларни суриб-супуриб, даралар оша шарқираб оқарди. Даҳшатли бу оқим ана шундай шиддат билан бориб, Байдамтолга қўшиларди.
Пишқириб, қутуриб оқаётган дарё ўзини қўйишга жой тополмай, дара бўйлаб шовқин соларди. Қош қорайиб қолган бўлса-да, аҳён-аҳёнда ўркач-ўркач ваҳимали қора тўлқинларнииг жон-жаҳди билан қирғоқ томон ташланишини кўриш мумкин эди. Шиддаткор тўлқинлар куч билан тошларга урилар ва парча-парча бўлиб, яна шовуллаганича қайтиб кетарди.
Яна сал ўтмай сув билан қоя тўқнашиб, дарани гулдурос овозлар қоплаб оларди. Тўлқинлар сиғишмаётгандай бир-бирининг устига мингашарди. Гоҳо-гоҳо айғир каби олишиб, осмонга сапчишарди. Дарё тепасидаги пўлат симга осиб қўйган люлькани ҳозир узиб кетаётгандай туюларди. Тўлқинланиб оқаётган дарё тепасидаги улкан қора қоялар қовоқларини солиб ҳеч нарса билан иши бўлмагандай эътиборсиз туришарди. Унчалик катта бўлмаган ҳовлида ит ғингширди. Қоронғи дераза остига ўтириб олган кучук, елкасини ялаб кетаётган аччиқ совуқ изтиробидан бўлса керак, тобора қаттиқроқ увилларди. Шамол унинг овозини баланд даралар оша узоқ-узоқларга олиб кетарди.
Ася ухлай олмади. Айниқса, чақмоқ чақиб, гўё биров дераза остига келиб гугурт чаққандек, бир зумда ҳамма ёқ ёришиб кетар, ёмғир сели оқиб тушаётган ойна ортидан увадага ўхшаган сур булутлар мўралаганда кўзига алвасти кўрингандай, унинг юраги орқасига тортиб кетарди. Улар, ҳатто Асянинг кўзига ойнани чертаётгандек бўлиб туюларди. Ася қўрққанидан қўлидаги очиқ китобни кўксига босди. Ваҳима ичида кўзини юмди-да, нафас чиқармай ташқарига секин қулоқ солди. Деворнинг шундай орқагинасида гидротехник Бектемирнинг оиласи яшарди. У ёқдан онда-сонда гангир-гунгур гапиришган ва йўталган овоз эшитилиб турарди. Бу Бектемирнинг отаси кекса Асилбойнинг шарпаси эди. У обдон азоб чекар, афтидан бугун чолнинг суяклари яна қақшаб оғриб азоб бераётганга ўхшайди. У кучукни бир неча бор бақириб-чақириб сўкиб олди:
– Кет, йўқол, Бойкурен, йўқол бу ердан! Овозингни ўчир, касофат, ўлгинг келяптими? Ўчир овозингни!
Сўнг Асилбой Ася ётган хона эшигига яқинлаб келди-да, йўталганича жаҳл билан гапира бошлади:
– Ҳали ҳам ётмадингми, Ася? Чироғинг ҳамон ёниб турибди, дам олсанг бўлмайдими, қизим? Китобни ўқишга кейин ҳам вақт топилар. Ё қўрқяпсанми?
– Йўғ-е, отажон! Сиз ташвишланманг, ётиб ўхлайверинг, иссиқроқ ўраниб олинг, – деди Ася.
– Қани энди уйқу келса?! Ёмғир ҳам жонга тегди, ер ютгур кучукнинг овозини айтмайсанми, дард устига чипқон бўлди…
Орқадан хуноб бўлиб гапираётган келинининг овози эшитилди:
– Вой худо-ей, жимгина ёта қолмади бу чол, ахир болани уйғотиб юборасиз-ку?! Ит билан нима ишингиз бор, акиллаб-акиллаб ўзи жимиб қолади!..
Аммо қулоғи оғирлашиб қолган Асилбой бу гаплардан кейин ҳам тинчимади. У тўшакларини қайтадан тузатаётиб яна қаттиқроқ ғўлдираб гапирди:
– Эй худо, ўзинг паноҳингда асра! Наҳотки фалокат юз берса! Байдамтолнинг қутуриб оқаётганини қаранг! Люлькани симдан узиб кетгудай бўлсами, қидириб топиб бўбсан. Худо, мунча қаҳринг келмаса, вой белим, белгинам синиб кетяпти!
Эрталаб қуёш тоғлар орасидан тиғ уриши биланоқ, Бектемир отни эгарлаб, дара томон йўл олди. У тоғдаги йиртқичлар юрадиган сўқмоққа қўйиб келинган қопқонни тунги сув оқими олиб кетмадимикан, деб у ерга эртароқ етиб боришга шошиларди.
Ёмғир ҳам тиниб қолди, аммо сувга ботган кигиздек оғир булутлар ер устида муаллақ осилиб турарди. Бир кечадаёқ чўққиларни ва тизма тоғларни қоплаб олган оппоқ қор кўкиш тортиб эриб ётган эди. Қор уюмлари оралаб дарадан эсаётган аччиқ изғирин киши баданини жунжиктирарди. Ер бағирлаб ётган ўт-ўланлар ва буталар сувга ботган бошларини силкитиб-қоқиб, қаддиларини ростлаётган эдилар.
Сўқмоқ йўл сирпанчиқ бўлгани учун Бектемир отини секин йўрттириб борарди. У от жиловини бўш қўйиб юбориб, ўз ишлари ҳақида хаёл суриб кетди. Кутилмаганда от таққа тўхтаб қолди, «чу-чу»лаб ҳайдаса ҳам ўрнидан қўзғалмади. «Бу нимаси бўлди, бирон нарсани сезяптими?» – ўйлади Бектемир ва чор атрофга назар ташлади… Сўқмоқдан бир неча қадам нарида бир одам ётар эди. Бектемир бу тасодифдан лол бўлиб, турган жойида қотиб қолди. У одам жарлик остида, сувнинг ковлаб кетган ерида ер қучоқлаб ётарди. Бошида ва курткасининг йиртиғидан кўриниб турган қўлида қотиб қолган қон излари бор эди.
«Тирикми ё ўликми?» – Бектемир отдан тушмай эҳтиётлик билан яқинроқ келиб: «Бу ким бўлди экан?» – дея қаради:
Байдамтолда ҳеч ким яшамайди, бу яқин ўртада қишлоқ ҳам йўқ. Тўғри, баъзан овчилар келиб туришади, уларнинг ҳаммаси таниш кишилар бўлиб, ҳар гал келганларида ов ҳақида Бектемир билан маслаҳатлашиш учун, албатта гидрология пунктига тушишади. Бу одам эса овчига ҳам ўхшамайди. Яна сочини ҳам шаҳарликларникига ўхшатиб олдирган, кийимлари ёққа ботган, билагида соати…
Бектемир унга синчиклаб қаради. Бу кишининг бутун тун бўйи ёмғир остида қолиб кетгани кўриниб турарди. Гавдасининг ярмини жарликдан оқиб тушаётган лойқа сув кўмиб юборган. Кўринишидан ёш йигитга ўхшайди. Кийимининг тиззаси ва тирсагидан йиртилганига қараганда у қаттиқ олишган, юқорига эмаклаб чиқишга интилган. У ҳозир ҳам жарлик тубидан худди эмаклаб чиқаётгандек бўлиб ётибди: ўнг қўли олдинга узатилган, бармоқлари тошни тимдалаб – тирмашганича турибди. Қаердан ва қайси томондан келди экан у? Буни аниқлаш мушкул – ёмғир изларни ювиб кетган.
Шу маҳал ётган одам кутилмаганда қўзғалиб, секингина ингради.
«Хайрият тирик экан ҳали!» – севиниб кетди Бектемир ва отдан сакраб тушиб, унинг қўлини ушлади.
– Ҳой ўртоқ, менга қара!
Аммо у жавоб бермасди. Бектемир машаққат билан уни чалқанча ётқизди, ёқаларини ечиб, кўкрагига қўлини қўйди. Юраги ҳали уриб турарди. Бектемир унинг киссаларини ковлаб кўрди, комсомол билетидан бошқа ҳеч нарса топмади. Билетнинг сувга ботган варақлари бир-бирига ёпишиб, сиёҳлари ёйилиб кетган эди. Бектемир қуйидаги уч сўзни ўқий олди, холос: «…Алиев Нурбек… 1930…»
– Қизиқ!– бошини чайқади Бектемир. Сўнг Нурбекни эгарга беозор ўнгариб олиш учун отни қулайроқ жойга етаклаб келди.

II

«Пенициллин «тугаяпти, нима қилиш керак?» – Нурбекнинг бу ерда эшитган биринчи сўзи шу бўлди. Бу сўзлар худди узоқда гапирилгандек қулоғига аранг чалинди. Аммо бу сўзларни ким сўзлади, у кимга тегишли, буни Нурбек англамасди. У ҳар қанча уринса ҳам кўзини очолмади, мажоли қуриб, ўзини аллақандай зулмат ичига қулаб тушгандек ҳис этди.
Кейинроқ Нурбек кимдир оғзига сув қуяётганини сезди. Оғзидан оқиб тушаётган муздек сув унинг қўйнига тушганда у секин кўзини очди. Бу сафар у, кимдир биров бошида энгашиб туриб:
– Қаранг, Асилбой ота, кўзини очди! – деганини аниқ эшитаётган эди.
Нурбек гапираётган киши ё қиз бола ёки ёш жувон эканини овозидан билди. Бироқ шунда ҳам унинг юзини кўрмасди: кўз олдини тумандек қоронғилик қоплаб олган, ҳеч нарса кўринмасди. «Бу эҳтимол тушим бўлса керак»,– ўйлади Нурбек. Шу пайт иккинчи бир киши гапга аралашди, у ҳар ҳолда кексароқ кўринарди.
– Ҳа, қизим, у яна ҳаётга қайтди!– деди-да, енгил тортиб нафас олди.– Сен савоб иш қилдинг, Ася! Мана буни худонинг қудрати-ю, дорининг кўмаги дейдилар!
Улар яна нималар ҳақидадир пичирлашиб гапиришдилар-да, сўнг чиқиб кетишди. Чол эшикни эҳтиётлик билан ёпаркан:
– Дамини олсин, бечора!–деди.
Аста-секин беморнинг кўз олди равшанлаша бошлади. Нурбек унчалик катта бўлмаган, янги оқланган озода хонага ҳайрон бўлиб кўз югуртириб чиқди. У қандай қилиб бу ерга келиб қолганини билмасди, лекин хонада бирон маданиятли киши яшашини дарров сезди. Жавонларда тартиб билан териб қўйилган китоблар, стол устида эса алланималар ёзилган қоғоз тахлоғлиқ турарди. Бурчакдаги шкафда Нурбекка нотаниш бўлган қандайдир приборлар қўйилган. Деворда альпинистларнинг кўзойнаги осиғлиқ турибди. Аста эгилиб дераза томон қараган эди, кўзи тумбочка устидаги ойна ва кўпчилик бўлиб олдирилган суратга тушди. Суратнинг тепасига «География факультети» деган сўзлар ёзилган. Деразадан тоғ чўққилари, мовий осмоннинг бир парчаси кўзга ташланиб турарди. Қаердадир ёнгинасида, гўё уйнинг ёнбошида дарё тўхтовсиз шовуллаб турарди.
– Ҳеч нарсани эслолмайман!– пичирлади Нурбек ва ойнага тикилганича қараб қолди. Ранглари синиқиб, юзлари ичига чўкиб кетган, кўпдан бери соқол-мўйловига устара тегмаган, боши бинт билан ўраб боғлангаг киши каравотда ётган бўйича ойнадан унга тикилиб қараб турарди.
– А-а! – бақирди Нурбек. Унинг юзлари оғриқ ва даҳшатдан ўзгариб кетган эди. Гўё у қандайдир жирканч ва ваҳший бир қиёфани кўргандек бўлди. Нурбек қўли билан юзларини беркитиб, инграганича тескари ўгирилиб ётди. Эшик очилганда эса қўрқувдан чўчиб кетиб, қўлларини юзидан олди. Хонага узун сочларини орқасига тугиб олган, эгнида чанғичилар костюми ва оёғига қалин чармли тоғ ботинкаси кийиб олган бир қиз кириб келди.
– Қалай, дурустмисиз? – оддий бир оҳангда бемордан ҳол-аҳвол сўради ва қўлидаги чойнакни столга қўйди. Нурбек қип-қизариб кетди. Ёнингда қиз бола турса-ю, йигит бўла туриб каравотда ялпайиб ётсанг, қизиқ туюлар экан. У туришга ҳаракат қилиб кўрди.
– Сиз нима қиляпсиз?! Ётинг, туриш мумкин эмас сизга!
Нурбек қизга жавоб бермоқчи эди, лекин улгура олмади, қовурғаси тагида қаттиқ санчиқ туриб, кутилмаганда нафаси бўғилиб, йўтал тутиб қолди. Нурбек икки букилиб кўкрагини чангаллаганча хириллаб ётган эди. Қиз қўрқиб кетганидан нима қилишини билмай, хонада гир айланарди. Охири, келиб Нурбекнинг бошини тутди. Йўтал тўхтагач, енгил нафас олиб, беморнинг манглайини сочиқ билан арта бошлади.
– Ўпкангиз қаттиқ шамоллаган. Сиз ўзингизни эҳтиёт қилишингиз керак. Кечадан бери ҳушсиз ётибсиз. Ҳароратингиз ҳам баланд. Бугун ҳам ўттиз тўққиз.
Ётинг… Бу ерда ўзингизни ўйингиздагидек ҳис этаверинг… Мен бўлсам, радиобудкада бир неча дақиқа айланиб қолибман…
Нурбек йўталдан сўнг ҳам ўзига келмади, қизга нимани айтишни, нима деб жавоб қайтаришни билмай, хижолат тортиб довдираганча қараб турарди, холос. Эркакларга ўхшаш кийиниб олган бу қиз негадир минут сайин унга яқинроқ ва танишроқ бўлиб туюлар, гўё Нурбек уни кўпдан бери кўриб юргандек эди. У қорачадан келган, оддий қирғиз қизи эди. Унинг юмалоқ юзи, чиройли кенг пешонаси тоғ шамоли ва қуёшдан пишган эди. Таранглашган қалин лаблари ҳозир кулиб юбораётгандай, ҳамиша майин табассум билан балқиб турарди. Буларнинг ҳаммаси кишида болаларча соддалик ва эзгулик туғдирарди. Фақат унинг кўзларидан жиддийлик ва ўйчанликни сезиб олиш мумкин эди. У унчалик катта бўлмаган семиз ва бақувват қўллари билан кўрпани тузатиб, Нурбекнинг оёқларини яхшилаб ўраб Қўйди.
– Каравот қисқароқ, ёстиқни баландроқ қўйиб берайми?
– Йўқ, йўқ, ташвишланманг… Кечирасиз, сингилчам, мен ҳозир қаерда ётибман?
Қиз ажабланиб, қошларини чимирди.
– Бу ер гидрология пункти!
– Гидрология пункти дейсизми?
– Ҳа! Сиз Байдамтол дарёси ҳақида эшитгандирсиз? Сизни Бектемир оға топди. Сиз уни танийсизми?
– Йўқ, эслаёлмайман!..
– У бизнинг гидротехнигимиз.
– Бу ерда одам яшайдими?
– Ҳа, яшайди. Лекин жуда озмиз – Бектемир оғанинг оиласи ва мен, холос.
– Сиз бу ерда ишлайсизми?
– Ҳа, гидрологман.
– Менга қилган яхшиликларингиз учун раҳмат, синглим, бироқ… – Нурбек гапиролмай тутилиб қолди. Сўнгра сир бой бермай, сўради: – Сизнинг исмингиз нима?
– Ася. Сизнинг номингиз – Нурбек-а, шундай эмасми? Сиз Байдамтолга бирон-бир муҳим иш билан келган бўлсангиз керак?
Нурбек Асянинг сўзларига жавоб бермади. Тескари қараб бошини кўрпага ўраб олди, лекин шу заҳотиёқ қўрпани ирғитиб ташлаб, қизга ҳўмрайиб қараган ҳолда:
– Мен жиноятчиман! – деди. Ася қўлидаги чойнакни секин ерга қўйди.
– Сиз жиноятчи?! Қандай жиноятчи, қанақасига? Демак, сиз қочиб келиб, тоғда беркиниб ётибсизми?!
– Ҳа, синглим! Сиз одамни қутқардик деб ўйларсиз… Бу тўғри, менинг ўрнимда бошқа ҳар қандай киши бўлганда ҳам умрининг охиригача ўзини сиздан қарздор деб биларди… Аммо, мен дом-дараксиз йўқолиб кетганимда, агар тошқин дарё менинг суякларимни узоқ-узоқларга оқизиб кетганида, мен ўзимнинг мана шу аччиқ тақдиримдан жуда хурсанд бўлардим.
Асяни қўрқув босган эди, лекин у ўзини дарров қўлга олиб, беморни тезроқ тинчитишга ҳаракат қилди.
– Қўйинг, тинчланинг? Сиз ҳаяжонланмаслигингиз керак. Ўрнингиздан қўзғалманг!
– Кетманг, синглим! Сиздан ўтиниб сўрайман, гапларимга қулоқ солинг! – Афтидан у Асяни ўзининг гапларини эшитмай кетиб қолишидан қўрқарди. – Тўхтанг, Ася, мен сизга ҳаммасини айтиб бераман яширмасдан…

III

Илк баҳор кунларидан бирида Нурбек завод дарвозасидан ташқарига чиқди, бўйнидаги жундан тўқилган шарфини олиб чўнтагига солди-да, кенг елкаларини ростлаб, кўкрагини тўлдириб-тўлдириб чуқур нафас ола бошлади. У кўриш мумкин бўлган ҳамма нарсага: кўчаларни, завод корпусларини, ҳаво ва паркларни – жамики нарсага қувонч билан назар ташларди.
Нурбек бўйчан, келишган йигит эди, ҳозир ҳам бошини юқори кўтариб, лабларини қисиб атрофга мағрур боқиб туриши ўткинчиларнинг кўзига, айниқса, яққол ташланиб турарди.
У, айниқса, бугун баҳорнинг яқинлаб келаётганини яхши ҳис қилаётган эди. Ҳаво нам ва ёпишқоқ осмон сарғиш булутлар билан қопланиб, қуёш кўринмаётган бўлса ҳам, асфальтларда қорлар эриб кетаётган эди. Пастқам ўтлоқлардан эса сувлар жилдираб оқиб, ариқларга бориб қуйилаётган эди. Баҳор даракчиси – ўрик, унинг деворлар орқали кўчаларга ёйилиб кетган шохларидаги тўлишган куртаклари нозик ҳид тарқатарди.
Нурбек троллейбусга ўтирди. Унинг баҳор ҳақидаги ўй-хаёллари ҳали тарқамаган. Яқинлашиб келаётган кунлар Нурбек учун қизиқарли ва алоҳида аҳамиятт эга. У қўриқ ерларда ташкил этилган олисдаги баланд тоғли совхозларга механик бўлиб боради. Завод партия ташкилотининг секретари унинг характеристикасига: «Малакали, ақлли механик, шунинг учун ҳам завод партия ташкилоти унга завод ишончини оқлашига тўла ишонч билдиради», деб ёзган эди.
Обкомнинг путёвкаси қўлида, эрта-индин клубда хайрлашиш маросими ўтказилади, унда қанча илиқ сўзлар, яхши истаклар айтилади, музика, танца, кулги, қўл сиқишиб кўришиш, сўнгра… сўнгра… Буларпинг барини, қалбига жо қилиб олган қувончли воқеаларнинг ҳаммасини таърифлаб бериш Нурбекка қийин… Бир сўз билан айтганда – олдинда янги порлоқ ҳаёт, янги иш, янги дўстлар!..
Нурбек қўриқ ерларни забт этувчи шонли ёшларимизнинг бири бўлиб тайинланади. У ерда, асрлар бўйи одамзод қадами етмаган тоғ бағирларида экинлар бошоқлайди, йўллар ётқизилади ва шунда халқ: «Бу бизнинг овулимиз, бизнинг мактабимиз, бизнинг устахонамиз…» деб фахр билан тилга олади. Нурбек бу ҳақда ўйлар экан, унинг қўллари кучга тўлиб, ҳозироқ ишни бошлашга ошиқарди.

IV

Баҳор тоққа жуда кечикиб келди. Шудгордан ташқари, совхозда ишлар бошдан ошиб ётган эди. Техникага ёқилғи келтириш, ремонт устахонасини жиҳозлаш, уй, ошхона, ҳаммом қуриш ва бошқа қанчадан-қанча ишлар. Ахир янги, кимсасиз ерда ҳаммаси ҳам муҳим, ҳаммаси ҳам керак. Бирини қилдингми, орқасидаи иккинчиси, учинчиси чиқаверади. Бироқ, механизаторлар шудгор қилиб, экин экишни муҳим ва асосийси деб ҳисоблар эдилар.
Маълум бўлишича, бу кимсасиз, ёввойи тоғ оралиқларини инсон измига бўйсундириш шунчаки енгил бир иш эмас экан. Аммо мавжуд қийинчиликлар Нурбекнинг руҳини тушира олмади. У аввалгидай шошиб-пишган, қизғин ва серғайратлигича қолди. Бунга яна серзардалик, нима деса айтганини қилдира оладиган каби янги характер хислатлари ҳам қўшилди. У ҳамма ишни ўз қўли билан бажаришни, ўз дидига ўтирадиган қилиб адо этишни истарди. Агар, мабодо унинг қўл остидаги кишилардан биронтаси белгиланган топшириқни бажара олмаса, у бундайларга бўш келмасди: «Қанақа одамсан! – бақириб берарди у, одатдагидек, – шу оддий ишни ҳам уддалай олмаяпсанми?.. Сенга ўхшаганларни бу ерга ким юбора олиши мумкин… Қани нарироқ тур, ўзим қиламан!»
Нурбек қандай ишга киришмасин, уни албатта, охирига етказмасдан қўймасди. Афтидан Нурбексиз умуман бирон ишни бажариш мумкин эмасдай туюларди. Қачон қарама, белини маҳкам боғлаганича чопиб юради. “Палаткаларни ҳам ўзи бузиб, бульдозерларни ўзи бошқариб боради, тоғлардан кўчиб тушган қор уюмларини кураб, устахонадаги станокларни ҳам ўзи монтаж қилади…
Фақат ёмғир узоққа чўзилиб, ишга чиқмай палаткаларга кириб олинган пайтда унинг бошига бирдан ғамгин ўйлар келарди. Унга шу нарса қоронғи эди: нега у ҳанузга қадар бирон киши билан яқиндан алоқа боғлаёлмади, нега унинг бемалол дардлаша оладиган самимий, дилкаш дўстлари йўқ? Ишда бўлса одамлар унга бўйсунади, ҳеч қачон айтганини икки қилмай, иззат-ҳурмат қилаётгандай бўлиб кўринади, иш куни тамом бўлдими, ҳатто у билан ҳеч ким гапиришмайди ҳам… Шундай пайтларда Нурбек чамадондан фотосуратларни олиб, чироқнинг хира ёруғига тутиб узоқ вақт термилиб қарарди.
Ойнагул суратда ҳам чиройли эди. Фотосуратдан унинг севимли атир ҳиди анқиб турарди.
Ойнагул министрликда секретарь бўлиб ишларди. У юмшоқ йўлкалардан ва тўшаб қўйилган гилам устидан юришга кўникиб қолганиданми ёки туғма гўзалликми, унинг енгил ва оҳиста қадам ташлаб юришлари ғоят латофатли эди.
Нурбек қўриқ ерларга кетишга қарор қилганини айтиб, ёнидаги путёвкасини кўрсатганда, Ойнагул Нурбек кутганидек унинг бўйнига осилмади.
– Сен яхши ўйлаб кўрдингми? – сўради Ойнагул, пешонасини тириштириб.
– Ҳа, нима эди?
– Шундай ўзим… – деди ва секингина қўшиб қўйди:– Демак сен мени фақат сўздагина севар экансан-да… – Ойнагулнинг қалин киприклари ёш билан намланиб, кўзлари яна гўзаллик касб этган эди. Нурбек довдираб қолди, у буни кутмаган эди.
– Нима кераги бор буни, Ойнахон? Совхозга кетса мени эсдан чиқариб юборади, деб ўйламагин сен! Мен у ерларда сен билан бирга ҳаёт кечиришимизни орзу қиламан.
Албатта, Ойнагул қўриқ ерга бориш ҳақида тезда бир қарорга келмаган эди. Буни Нурбек ҳам унга маслаҳат солмаган эди. Аввало жойлашиб, уй олиш, кейин эса турмуш қуриш ҳақида сўз бўлиши мумкин эди.
Нурбекни кузатаётиб, Ойнагул уйга ўзининг фотосуратини тақдим этди:
– Боравер, Нурбек, – деди у зарда билан лабларини чўччайтириб. – Биламан, агар ҳаёлингга бирон нарса келиб қолдими, сира ҳам фикрингдан қайтмайсан. Агар у ер ёқмай қолса, ўзингни қийнаб ўтирма, қайтиб келавер, мен кутаман сени… Яна заводда гап қилишади, деб ўйлама, бунинг унча аҳамияти йўқ… Иш ҳамма вақт топилади… Ҳа, айтгандай, ҳар эҳтимолга қарши, тентираб юрма, районда менинг тоғам ишлайди, мана унинг адреси. Тортиниб ўтирма, унга мурожаат қилавер, ҳаммасига ёрдамлашади у…
Бироқ маълум бўлишича, Ойнагул унга адашиб бошқа адресни берган экан. Унинг тоғаси қўшни районда, жанубдаги довонда ишлар экан. Нурбек буни кейинчалик маҳаллий кишилардан сўраб билиб олди.
Совхоз кундан-кунга кўз ўнгида юксалиб, обод бўлиб бормоқда эди. Нурбек бўлса ҳамон ўша кунни – Ойнагул билан ўз тақдирини бирлаштирувчи порлоқ кунни орзиқиб кутаётган эди.

V

Тоққа баҳор анча кечикиб келади, уни орзиқиб кутиш керак, бироқ, у ўз ҳусн-жамолидан нишона кўрсатдими –дарҳол ер юзини гул ва кўкатлар сепи қоплаб олади.
Пастда, водийда майсалар униб чиқади, ниҳоллар қоматини ростлаб япроқ ёзиб, соя ташлай бошлайди. Ўшанда баҳор навбатни ёзга бериб, ўзи эса ер бетини чўлғаб олган кўк-яшил тусдаги гулдор кўйлак барини кўтариб судраганича тоғ сари йўл олади.
Тоғ зонасининг баҳори ўзгача табиатга, ўзгача гўзалликка эга.
Эрталабдан қор ёғади, тушдан сўнг қуёш чиқиб, қорлар эриб буғланади, бир кунлик гуллар гуллайди, кечга келиб эса ер селгиб, ариқ ва жилғалар тун бўйи музлаб чиқади. Эртасига эрталаб чўққилардан қарасанг, кўз илғамас кенгликдаги нақадар мусаффо тоғ баҳоринн кўриб, қалбинг қувончларга тўлади. Чарақлаб турган осмон денгизида кичкинагина доғ ҳам кўринмасди. Ер эса ёшгина қиз каби ясанган – ям-яшил, шабнам билан ювилиб, гўё уялиб кулиб турарди… Агар қийқирсанг, овозинг узоқ вақт жаранглаб чексиз ва юксак тоғ тизмалари бўйлаб тоза ҳавода йироқ-йироқларга таралиб кетади… Ҳеч қандай қор ҳам, туман ҳам, ёмғир ва шамол ҳам баҳорни тўхтата олмасди, у яшил олов каби алангаланиб тоғдан тоққа, чўққидан чўққига ёниб ўтиб, тобора юксалиб, мангу музликлар сари бормоқда эди.
Одамлар ҳамма ерда баҳорги экишни эртароқ тугаллаш билан банд. Тоғли ерларда эса бу, янада муҳим эди,–муддатдан сал кечикдингми, экинлар пишиб етилмай қоларди ёки тунги совуқ уриб кетарди.
…Нурбек совхознинг узоқ участкаларидан бири – чегарадаги «Катта сойга» кечқурун етиб келди. У мотоциклдан тушмасданоқ, қия тепаликда тўхтаб қолган тракторни кўрди. Нурбек аччиқланиб тупуриб, мотоциклни ўчирди ва трактор томон югуриб кетди. Олисдан жаҳли чиқиб бақирди.
– Эй, сен тракторни нега ётқизиб қўйдинг! Яна синдирдингми?
Ёш тракторчи Жуман қўлидаги папиросни оёқ остига олиб тепкилаб ташлади.
– Тракторнинг ҳамма ери тахт! – ўзини оқламоқчи бўлгандай жавоб берди у. – Бироқ бу ерда ҳайдаш хавфли, оға.
– Нима деяпсан? – Нурбек унга томон ташланди. Сал бўлмаса мушти билан солиб юборгудай бўлиб. – Ақлинг жойидами сени?
–    Э-э… Ўртоқ механик, тушунасизми…
– Ҳа, аниқроқ қилиб гапир! Трактор қачондан бери юрмай турибди? Сенга айтяпман!
– Бир соатдан бери…
Нурбек мушти билан ҳавони кесиб:
– Ким рухсат берди сенга? Ким? Қандай аҳмоқ?
– Трактор ағдарилиб кетади деяпман-ку. Ишлаш хавфли!
– Қаёққа ағдарилади? Нега маҳмадоналик қиляпсан?
Бунинг устига бригадир келиб қолди. Нурбек Трофимовнинг бошидан оёғигача ғазаб билан назар ташлаб олди ва афсуслангандай бошини чайқаб:
– Буни сиздан ҳеч қачон кутмаган эдим! Тракторнинг бўш турганлиги учун партбюрода жавоб берасиз!
Катта, кенг гавдали Трофимов, одати бўйича дағал мўйловини вазминлик билан силаб, бош ирғаб ҳаммасини маъқуллагандай:
– Тракторни тўхтатишга мажбур бўлдик, ўртоқ механик,– босиқ овоз билан гапирди у.– Кутдик, сиз ёки агроном келиб қолсаларинг, маслаҳатлашамиз деб ўйладик… Машинани ҳайдашга рельеф имкон бермайди. Нишаблик… Қияликни бир кўринг-а… Трактор сирғалиб тушиб кетиши мумкин, кишиларнинг ҳам бошига етишимиз мумкин! Сезяпсизми, тракторнинг қандай туришини!
Нурбек тракторга ўтириб олиб ён бағир муюшга бир қараб олди-да, шошқалоқлик билан қўл силтаб:
– Ортиқча эҳтиёткорлик! Бу ғилдиракли трактор эмас, занжир ғилдиракли тракторлар бу қияликлардан юраверади ва ҳеч қачон ағдарилмайди!
– Мен, худога шукур, тоғларда йигирма йиллар чамаси ишлаяпман, Нурбек Алиевич. Ҳар хил воқеалар юз берди! Сиз бўлсангиз ҳали бу ерларга янги кишисиз. Ишонинг менга, бу ерда трактор билан ишлаш мумкин эмас, жуда хавфли.
Менсимаслик ҳам эви билан-да! Демак бундан кўринадики, Нурбек ўз ишини эплаёлмаётган экан-да?! Бунинг устига яна Жуман бригадирнинг сўзларини маъқуллаб қўшиб қўйди:
– Бригадир тўғри айтади. Ҳақиқатан ҳам хавфли!
– Агар хавфли бўлса ўтовда, уйда ўтиравериш керак эди!– Тиш орасидан жавоб қилди Нурбек.– Қўриқ ерга қўрқоқларнинг кераги йўқ! Ўзингиз айтинг-чи ўртоқ Трофимов, партия бизни нима учун юборди бу ерга? Агар биз қандайдир кичкина бир тепаликка чиқишдан қўрқсак, топшириқни қандай қилиб бажарамиз!
– Йўқ, ўртоқ механик,– эътироз билдирди Трофимов.– Ўзини балога гирифтор қилиш эмас, балки оқилона иш тутиш керак. Ахир бу жиддий иш-ку.
– Сиз нимани таклиф қиласиз? Қўл қовуштириб ўтиришними?
– Нима кераги бор шунақа сўзларни, ўртоқ механик. Қачон биз қўлимизни қовуштириб ўтирибмиз. Бу ерни ҳайдаш ноқулай экан, бўлмаса бошқа ерга ўтайлик.
– Маслаҳатингиз учун раҳмат! Демак, биз ер ҳайдаш ўрнига, у ердан-бу ерга кўчиб юришимиз керак экан-да? Бир минут вақт ҳозир қанчалик қиммат эканлигини ўйлаб кўрдиларингми? Иккинчи бир ерга кўчиб ўтамиз дегунча ўнлаб гектар ерни ҳайдаб қўйиш мумкин. Қолаверса, сизларга яна шуни эслатиб қўйишим керакки, ҳаммамизда ҳам план, график ва маршрут бор. Ўзбошимчалик қилишга ҳақимиз йўқ.
– Нега бундай экан, ўртоқ механик? Планга тузатиш киритиш мумкин эмасми? Мен сизга яна эслатиб айтяпманки, бу тик тепаликда тракторда юришни ҳеч ким хоҳламаяпти. Истаган кишингиздан сўраб кўринг! – деди Трофимов тўпланиб турган тракторчиларга ишора қилиб. Уларнинг биронтаси ҳам чурқ этмай турарди. Аммо қовоқ осиб туришларидан механикнинг айтган гапларини маъқул кўрмаётганликларини уқиб олиш мумкин эди.
– Ҳар кимнинг жони ўзига азиз,– деди Трофимов тракторчиларнинг фикрини ифодалаб,– бундай ёнбағирликларда ҳазиллашиб бўлмайди, ўртоқ механик!
– Нотўғри айтасиз! Сиз бошқаларни ҳам қўрқоқ қилиб қўйибсиз. Мен – совхознинг механигиман, қайси машинадан қаерда фойдаланишни менинг ихтиёримга қўйиб бераверинглар. Мен аминманки, бу ёнбағирликни ҳеч қандай ҳадиксирамасдан ҳайдайвериш мумкин. Бўлмағур гапларга қулоқ солмаслик керак! Сиз – коммунистсиз, ўртоқ Трофимов, қийинчиликлардан қочиш керак эмас, балки курашмоқ керак.
– Қийинчиликлар сен яшаб турган замонга нисбатан мен босиб ўтган даврда кўп эди, ёш йигит! – бригадир тутақиб кетди у Нурбек томон яқинлаб келаркан, ўзини ғазабдан аранг босиб кескин бурилиб одимлаб кетди. Унинг орқасидан бошқалар ҳам кета бошлади. Нурбек ёлғиз ўзи қолди. Бу унга жуда қаттиқ ботиб, қалби алам ва изтиробдан ачишиб оғриётган эди. Нурбек ўрнидан сакраб туриб, Трофимовга етиб олди ва унинг енгидан ушлади:
– Мен сизга дарҳол тракторни юргизишни буюраман!
Трофимов Нурбекнинг бошидан оёғигача жимгина назар ташлаб олди-да, кейин ундан қўлини тортиб олиб, юришда давом этди.
…Аллақачон ярим кечадан ошиб қолган, тунамоқ учун баланд тоғ қоялари орасига булутлар сузиб келишмоқда, улар тўп-тўп бўлиб, ўзаро учишиб, эндигина уйқуга бош қўйган эдилар. Теварак-атроф сув сепгандай жимжитлик. Узоқ-узоқларда тракторнипг гуриллаган овози аранг эшитиларди. Бригададаги кишиларнинг ҳаммаси уйқуга кетган. Фақат Нурбек ухлагани йўқ. Аччиқ ва чидаб бўлмас алам ўтлари унинг қалбини тирнаб ўртаётган эди. У илондек тўлғаниб, сездирмасдан хўрсиниб, алланималар деб ғўлдирарди. Ҳа, Трофимов уни бугун шарманда қилди, бутун халқ ўртасида шарманда қилди! «Йўқ, бунга жим туриб бўлмайди! Нима бўлса ҳам ўзининг ҳақ эканлигини исботлаши керак, фақат шундагина ўз обрў-эътиборини тиклаб олиши мумкин!»
Нурбек секин ўрнидан туриб овоз чиқармай палаткадан ташқарига чиқди. У ёқ, бу ёққа қаради, ҳеч кимса йўқ. Ўғрилардек энгашиб, у нарига чопиб кетди ва жарлик соясида ғойиб бўлди.
Орадан бир оз ўтгандан сўнг, қия тепаликда, тракторнинг ёнида чўнтак фонари бир-икки ёниб ўчди ва бирдан тун тинчлигини бузиб, пулемёт отилгандай «та-та-та-та!» деган овоз эшитилди. Бу тракторнинг овози эди. Орадан сал ўтмай, трактор бир меъёрда, сўниқ овозда тириллай бошлади. Бирдан чироқ ёниб, шу билан бир вақтда трактор ҳам ўрнидан қўзғалди. Нурбек ричагни босганича ҳаяжонланиб, илгарига тикилиб қарарди. Трактор тепалик бўйлаб юриб кетди.
«Ҳа, техника инсон қўл остида, фақат уни бошқара билиш керак, шунда у инсон қўли қаерни кўрсатса ўша томонга кетаверади. Бунинг учун эса ботирлик, жасурлик ва қатъийлик керак! Мана бунинг яққол мисоли – бошқалар журъат қилолмаган ердан тракторни Нурбек ҳайдаб бормоқда!», – йўқ, трактор қулаб кетмайди! Бу беҳуда гап. Сизлар учун энди қизаришга тўғри келади! – хитоб қиларди Нурбек, ҳаяжонидан титроқ босиб.
Трактор ҳақиқатан ҳали тик тепалик сари юриб бораётган эди. «Улар нимадан қўрқишди? – ўйлади Нурбек. – Тўғри, ҳадеб бир томонга энгашиб ўтиравериш у айтгандай осон гап эмас экан, аммо бу сал нарса, чидаса бўлади!»
Олдинда ясси дўнглик кўринди. Трактор радиатори билан юқорига кўтарилди, у ҳозир ағдарилиб кётаётгандай, бироқ Нурбек тракторнинг юриш тезлигини ошириб, бир зарб билан бу дўнгликни ҳам босиб ўтди. Картанинг охирига етиб тракторни орқага бурди. Энди Нурбек ғалабага қатъий ишонч ҳосил қилган эди:
– Мен сизларга кўрсатиб қўяман, ким эканлигимни!– қичқирди у чираниб, бадхоҳлик билан.– Эрталабгача бу қия тепаликнинг ҳаммасини ҳайдаб қўяман, агар зарур бўлса, бу тоғларнинг ҳаммасини чўққилари билан бирга қўшиб ҳайдаб ташлайман! Эртага кўриб ишонч ҳосил қиласан, Трофимов, қайси биримиз ҳақ эканлигимизга!
Нурбек иккинчи кругни ҳам босиб ўтди. Ўзида мислсиз куч пайдо бўлганини ҳис қилди, кўз ўнгида гўё трактор билан бирга қўшилиб қудратли пўлат гавда тургандай туюлди.
Олдинда яна тепалик кўзга ташланди.
– Ҳечқиси йўқ! – Ўзини тинчлантирарди Нурбек. Трактор зўриқиб-бўкириб юриб бораётган эди, бирдан ёнбошга қараб оға бошлади.
– Ҳечқиси йўқ! – ўзига далда берарди Нурбек… Қўли ричагда, учинчи скорость… Лаънати трактор бўлса, ҳамон инграб-бўкирганича қийшайиб, оғиб бораётган эди. Тракторни эпчиллик билан бирдан юқорига буриб олиш керак эди, акс ҳолда у ағдарилиб кетарди! Нурбек олдинга ташланиб, ўнг томондаги ричагни куч билан ўзига тортди. Трактор занжирли ғилдираклари билан тупроқ ичида кескин бурилди ва бундай тепаликда юришга қодир эмасдай тумшуғини осмонга кўтарганча туриб қолди. Нурбекнинг бошига гуп этиб қон урди: «Нима қилиш керак? Тезроқ моторни ўчир! Қани, тезроқ! Мотор жимиб қолди! Нима қилиш керак?»
Бироқ энди кечикилган эди. Тўхтаб қолган трактор шу заҳотиёқ ғижирлаб овоз чиқариб, секин-аста плугни остига олиб эзиб, орқа томон тисланаётган эди. У энди ағдарила бошлай деган эди, Нурбек кабинадан сакраб тушди. Кейинги воқеалар эса ана-мана дегунча бўлиб ўтди. Трактор пастликка томон тезлашганидан-тезлашиб думалаб бораётган эди. Тоғ этагига етганда кучли зарб билан қояга бориб урилди.
– А-а-а-а! – деб бақириб юборди Нурбек, лекин у ўз овозини эшитмасди. Трактор катта тошга бориб урилиши билан лоп этиб олов чақнади, қоя ва машинадан отилиб чиққан парчалар ҳуштак чалиб атрофга сочилиб кетди. Ер ларзага келиб шу заҳотиёқ ҳамма ёқни бирдан зулмат қоплаб олди.
Нурбек оёқ яланг, кўйлакчанг, қўлларига фонарь кўтариб чопиб келаётган одамларни кўрди. У гўё ер сурилиб чўкиб бораётгандай бир депсиниб олди. Одамлар бўлса яқин келиб қолишган эди, қўрқинчли бақириқ-чақириқ овозлари эшитилмоқда эди.
– Нега сакрадим, мен? – Даҳшат ичида шивирлади Нурбек, – трактор билан бирга мажақланиб кетсам бўлмасмиди?
У қочишга жой тополмай гангиб турди-да, сўнг ҳовлиқиб, ўқдай югуриб кетди.
Нурбек орқасига қарашга ботинолмасди. У бошини елкалари орасига олиб, қўли билан яширар, қоқилиб кетиб, гурсиллаб йиқилиб тушар ва шу заҳотиёқ яна ўрнидан сакраб туриб, қуён каби ғизиллаб чопарди.
«Тезроқ! Тезроқ югур! Етиб қолишди. Эшитяпсанми» «Ушла, ушла!.. Хоинни тут, маҳкамроқ ушла!..» деган овоз эшитилди.
Нурбек бор кучи билан қочарди. Унинг кўзига ҳеч нарса кўринмасди, ўнқир-чўнқир демай чопиб борарди. Аммо оёқ, бу лаънати оёқ худди балчиққа ботиб қолгандек ердан ажралмасдан бир-бирига ўралашиб, нафас олиш ҳам оғирлашиб, аъзойи бадани ёниб ачишарди. Нурбек тоқат қилолмасдан кўйлак ёқаларини йиртиб юборди.

* * *

Эрталабдан икки бургут кўкда парвоз қиларди. Аҳён-аҳёнда эринчоқлик билан қанот қоқиб қўяр ва яна юксакликда айланиб юрарди. Улар чамаси таранг ва эгилмас қанотларини сал-сал тебратиб, ҳавода енгил ва эркин парвоз қилиб юришган эди.
Бу чексиз бўшлиққа фақат бургутларгина ҳукмрон эди. Улар бу ҳокимликка монанд ҳаракат қилгандай вазмин ва осойишта учишарди. Тоғи тошлар ҳам, қорлар ҳам, дарёлар ҳам унинг кенг қаноти остига жо бўлган. Улар ер юзида бўлаётган жамики нарсаларни, ҳатто майда заррачаларга қадар равшан кўриб турадилар.
Мана, тоғ оралиғида аллақандай қўғирчоқ катталигидаги махлуқ пайдо бўлди.
«…Одам! Қара, одам-ку!» – қағиллаб товуш берди бургутлардан бири. «Кўряпман, бу одам!» қисқагина жавоб қилди иккинчиси.
Сойликда одам пайдо бўлди, аммо бургутлар ҳамон вазмин ва осойишта парвоз қилишарди. Одамнинг пайдо бўлиши уларни ҳеч ҳам безовталантирмади. Ахир, у қушларнинг уясини буза олармиди? Йўқ, бу одам ўз соясидан ўзи қўрқади. У қочоқ ёки бўлмаса қандайдир йўлдан адашган бахтсиз бир киши. Бу унинг ишончсизлик билан омонат қадам ташлашидан, дайдиб юришу, қўрқув аралаш кўз қарашларидан аниқ сезилиб турарди. У тез-тез сесканиб тушар, атрофга аланглаб қараб, яна жим қолар эди. Бундай киши чиқиб бўлмайдиган қоялардаги бургут инларига етиб бориб, улар билан яккама-якка кураша олармиди? Бу кишида мақсадга эришиш учун куч ва ирода бормикин, дадил курашишга қодир эканмикин! Йўқ, бургут уясига қўл солмоқ учун у кишининг ўзи ҳам довюрак бургут бўлмоғи керак! Ҳа, ғалаба очиқ курашда ҳал бўлади. Бургутлар юзма-юз олишишни ёқтиришади. Душман уларнинг уясига қўл солмоқчи бўлиб интилганда, улар душманга қарши: «Тўхта! Орқангга қайт!» деб қичқиришади, сўнг дарғазаб бўлиб қур-қурлашиб «Тайёр бўл!» – дегандай бир-бирларига хабар қилишади-да, чексиз баландликдан тош каби қуйига отилади. Улар шувиллаганча ҳаво бўшлиғини ёриб ўтиб, душман кўкрагига чангал уради-да, уни ўлим ҳолатига келтиради. Сўнг бургутлар ўз инлари тепасида узоқ айланишиб, гоҳ қувонч билан, гоҳ ғазаб билан, гоҳида эса ачиниш билан анча вақтгача қур-қурлашиб айланиб учиб юришади…
Бу одам бўлса бундай жангни хаёлига ҳам келтирмасди, у ўз йўлида давом этаётган эди.
Кун ярим бўлганда у киши катта довонга етиб олди. Унинг узоқлашиб, тезда кўздан ғойиб бўлиб бораётганини кўрган бургутлардан бири: «Одам кетди!..» деб қур-қурлаганида, иккинчиси ҳам унга «Кетди», деб қисқагина жавоб қилди.

VI

Нурбек довон тепасига чиқиб олгунча чарчаб ҳолдан кетган эди. У қалин қор кечиб, балки ҳали ҳеч қачон инсон оёғи етмаган ерларда юриб бормоқда эди. Довондан кучли ва муздек шамол эсарди. Мана унинг туз тотмаганига бир сутка бўлай деб қолди. Иложи борича тезроқ тушиш керак, балки водийда чорвадорларнинг ўтовига дуч келиб қолар. Довондан бутун тоғ манзараси кўзга яққол ташланиб турарди. Пастда, катта дарё оқмоқда. Бироқ Нурбек у ерда инсон яшаганлигини кўрсатувчи бирор белгини учратмади. У мадорсизланиб, секин тошга ўтирди-да, қўли билан юзларини беркитди. «Бу ҳувиллаб ётган нотаниш тоғларда одам қаердан бўлсин!–ўйларди Нурбек.– Наҳотки, фақат мен каби аҳмоқлар яшаса!» – у бошини яна ҳам қуйи солиб кўзларини беркитиб олди…
Кучли эсаётган шамолдан олов ё ўчиб қолиши, ёки яна ҳам алангаланиб ёниши мумкин. Аввалги қизишиб ёнган Нурбек ҳозир мойи тамом бўлиб қолган чироқ каби сўниб қолган эди. Энди у – қочоқ, бир бурда нон ҳақида, ўзини ҳимоя қилиш ҳақида хаёл сурувчи, хилват жой топиб, ўт ёқиб жон сақлашни ўйловчи киши.
«…Ойнагулимнинг тоғаси қаерда яшаркин?» «…Районга қачон етиб оламан? – ўйларди Нурбек. – Айтишларига қараганда мана шу довондан кейин яна икки кунлик йўл. У ерга етиб борсам, озроқ бўлса ҳам, ундан пул қарз оламан-да, шаҳарга қайтаман ва Ойнагул олдида, энди қўриқ ер ҳақида, ҳатто оғиз ҳам очмайман!» деб қасам ичаман.
Нурбек ўрнидан турди ва пастга, дарё томонга қараб секин юра бошлади. Довон тепасидан пастга тушиш унчалик қийин эмасдай, ҳаммаси кўзга ташланиб турарди. Лекин у бирмунча вақт ўтгандан кейин, ўзини устма-уст қалашиб ётган қоялар орасида кўрди ва кўзига шу улкан тошлардан бўлак атрофда ҳеч нарса кўринмасди. Нурбекни ваҳима босди. У бу тошли қоялардан тезроқ чиқиб олишга интилиб, деярли югуриб борарди. Ана-мана дегунча қоронғилик тушиб, кеч кириб қолган эди. Нурбек бошини кўтариб қаради, тепасида қовоқ осиб турган паст булутларни кўрди. У юришини яна тезлатди. Момақалдироқ гулдуради, тошларнинг устига йирик-йирик ёмғир томчилари шитирлаб туша бошлади. Кейин изғирин шамол эсиб, унинг орқасидан кучли дўл ёғиб селга айланди. Осмонни қалин булут қоплаб олиб, у намликни сўриб олаётгандай оғирлашиб, пастга томон яқинлаб келганди. Ҳамма ёқни зулмат қоплаб олган. Нурбек ўзини қаерга олиб қочишни билмасди. Қулайроқ жой топиб олиш учун олазарак бўлиб безовталанарди. Яшин эса у қаерда, қай аҳволда дегандай қизиқиб, ёнгинасидаги қоялар ичига ёриб кириб, еру кўкни бир дақиқа ёритарди. Гўё дев қаҳқаҳа уриб кулгандай момақалдироқ гумбурларди.
Нурбек бутунлай ўзини йўқотиб қўйди. У қаерга боришини, нима қилишини билмасди. Чўққидан кўчиб кетган улкан тош гулдураб шовқин солиб Нурбекнинг боши узра юмалаб келаётган эди. Унинг изидан эса яна бир қанча тошлар қўшилиб, йўлда учраган нарсаларни эзиб-янчиб борарди. Нурбек орқасига тисарилди-да, пастга томон учиб кетди…

VII

Орадан бир неча кун ўтгандан сўнг Нурбекнинг биринчи марта ҳовлига чиқиши эди. Бироқ унинг шикастланган оёғи ҳали ҳам оғриб турарди. Нурбек оқсоқланиб юрар, йўтали ҳам ҳали қолганича йўқ.
Тўпланишган ва кириб-чиқиб юрган кишилар Нурбекка ўша машъум воқеани ҳеч қачон эслатмасликка аҳдлашиб олгандек эдилар. Сўз очиш пайти келиб қолганда ҳам, унинг олдида шу вақтга қадар бу хусусда гапиришганларини эшитмади. Тўғри, Ася ўз фикрини тўғридан-тўғри унинг юзига айта қолди:
– Сизнинг ўрнингизда мен бўлганимда, бундай қилмаган бўлардим! Кимки масъулиятдан қўрқар экан…– Ася айтмоқчи бўлган фикрини охиригача гапиролмади ва Нурбекка аянчли ҳолатда қаради-да, чуқур нафас олди,– Сиз ҳаммасини очиқ гапириб бердингиз, мен сизнинг шундай қила олганингизга сира ишонмайман!..
Нурбек ўзини бир оз тетикроқ ҳис қилди. «Ася мени тўғри тушунди, – деб ўйлади у. – Демак, мен у айтгандай ёмон одам эмас эканман-да. У менга ишонади. Бошқаларга ҳам ишонармикан?»
Лекин бир зумдан кейин унда яна бошқача фикр туғилди: «Нега улар хабар қилишиб, мени тутиб беришмади? Ёки улар менинг соғайишимни кутишаётганмикин? Менинг жиноятчи эканлигим нотўғрими, ахир? Ҳа, мен тамом бўлган одамман! Менга раҳм-шафқат қилиб туришга ўрин йўқ, мен жазога тортилишим керак!..»
Ойнагул ҳақида ўйлаганида миясига яна бошқа фикр келди: «Йўқ, мен бу ердан тезроқ кетишим керак. Бундай ҳаёт жонимга тегди. Ойнагулнинг олдига қайтиб бораман, у билан тинч ва бахтли ҳаёт кечирамиз».
Нурбек кечалари кўз юммай, рўй берган воқеани кишиларга қандай тушунтиришни, ўша пайтда моторнинг нега ўчиб қолганини ўйлаб ётарди. Оддий тракторлар баланд тоғли ерларда ишлай олмаслиги аниқ. Унда тоғли районларда ишловчи тракторларни такомиллаштириш борасида қандайдир фикрлар мавжуд… Ҳа, энди бунинг нима кераги бор… У энди ишга яна қайта оладими, кишиларнинг юзига қандай қарайди?
Ҳар куни эрталаб Ася билан гидротехник Бектемир йўғон сим арқонга ўрнатилган люлькага ўтириб лебедканинг иккала томонидаги чиғириқни айлантириб, трос бўйлаб бир зумда дарёнинг нариги томонига ўтиб олишарди. Кейин улар дарё соҳили бўйлаб, юқорига, Байдамтолнинг қорли ҳавзалари томон кетишарди. Ася у ерда ўзининг кузатиш ишларини олиб борарди. Нурбек уларни, то дарёдан ўтадиган ергача кузатиб қўйиб, сўнг ўзи орқага қайтарди. У қарийб бутун кунни Асилбой билан бирга ўтказарди. Чол, ўғли Бектемирга сира ҳам ўхшамасди. У жуда улфат, гурунг қилишни яхши кўрадиган одам эди. Унинг ёши етмишларга бориб қолган бўлса ҳам, эртадан кечгача тиним билмасди, қачон қараманг ғивирлаб, хўжалик ишлари билан банд бўларди. Бу новча, қотма ва бир оз букчайган чолнинг кўзлари худди ёш болаларнинг кўзларини эслатарди. Афтидан улар қандайдир янги, ажойиб нарсалар излаётгандай оламга завқ билан боқарди.
Бугун Асилбой унинг қўлидан ушлаб олди-да, сирли қиёфада: «Юр-чи бу ёққа, сенга бир нарсани кўрсатаман», деди. У Нурбекни унча катта бўлмаган тепаликка олиб чиқди. Тепаликнинг қуёш тушиб турадиган томонига бир қанча ёш олма дарахтлари экилган. Ниҳолларнинг бирида пушти гул очилган эди.
– Бу биринчи очилиши! – деди шивирлаб Асилбой.– Ниҳолларни шаҳардан Асянинг ўзи олиб келган. Ўшанда мен ҳайрон бўлиб, қизим, буларни нега олиб келдинг? Улар бу ернинг совуғига бардош бера олармиди? Бекор овора бўлибсан, қизим, улар бу ерда яшай олмайди! – десам, у – сиз қаердан биласиз, нега ундай деяпсиз? Синаб кўриш керак, ўрганиш керак…– деди. Ўшанда мен роса уялиб қолган эдим… Мана, энди кўряпсанми, орадан икки йил ўтди… Биринчи нишона кўрсатди… Ася, ҳали буни билмайди. Кўрса борми, қувончдан боши осмонга етади… Бўлмасамчи, бу чакана иш эмас-ку… Байдамтолга кишилар кўчиб келганда, уларнинг боғ-роғлари бўлади!..
Эрталаб, қуёш тоғ тизмаларидан эндигина мўралаб, унинг нурлари дарё юзидаги енгил туманга қадалганда, Нурбек, ҳар галгидек, Асяни дарё ёқасига кузатиб қўйишга чиқди. У Асянинг Байдамтолга яқинлашганда ҳар гал ҳам нимадандир ҳаяжонланишини энди аниқ сезиб олди. У бирдан ҳушёр тортиб, бошини секингина юқори кўтариб олиб, Нурбекни ортда қолдирганча соҳил сари чопиб кетарди. У дарёнинг қирғоғида ярми сувга ботиб турган харсанг тошни яхши кўрарди. У тош олдига ғизиллаб чопиб борарди-да, унинг бир чеккасида туриб, қуёшнинг дастлабки нурларини қаршилаганча, дарё сувининг оқишини ҳавас билан тингларди. У одатдагидек Байдамтолнинг тўлқин отиб, елиб-югуриб оқишини кўрсатиб, ниманидир айтиб қичқирарди. Лекин унинг сўзлари эшитилмас, товушини дарёнинг шағиллаган овози босиб кетарди. Баъзан унинг сўзлари узуқ-юлуқ қулоққа чалиниб қоларди: «Эй-й-й! Нурбек!.. Қара… Байдамтол…»
– Нима деяпсан? Эшитилмаяпти, Ася!
Қиз кафтларини бир-бирига уриб, чапак чалиб куларди.
Лекин Ася бугун ўша тош томон югурмади.
– Балки, сен зерикаётгандирсан, Нурбек? – деди ва тўхтаб Нурбекнинг кўзларига диққат билан боқди. – Сен у китобни ўқиб бўлгандирсан? Бутунлай соғайиб кетганингдан кейин, биз билан қояга чиқасан. Мен олиб бораётган тажрибаларимни сенга кўрсатаман. У ерда кўп ажойиб нарсаларни кўриш мумкин. – Ася ўйланиб турди-да, кейин қўшиб қўйди: – Бугун эса сен Герценнинг «Былое и думы» деган китобини топиб ўқи, у менинг севимли китобим. Мен курашчиларни, юксак мақсад сари интилувчи, кучли кишиларни севаман!
– Маъқул, Ася.
Ася яна бир нималар демоқчи эди-ю, лекин улар дарё ёқасига етиб қолишганди. Нурбек унинг люлькага чиқиб олишига ёрдам берди.
– Биз тезда қайтамиз! – қичқирди қиз. Улар дарёнинг нариги соҳилига ўтиб олгач, Ася Нурбекка қараб: «Уйга бор! Бу ерда турма! Шамоллаб қоласан!» дегандек қўл силтади. У узоқлашар экан, йўл-йўлакай яна бир неча бор тўхтаб, унга қўл силкиб қўйди.
Нурбек уларнинг муюлишдан ўтиб, кўздан ғойиб бўлиб кетгунга қадар дарё бўйида кутиб турди. Кейин у орқасига қайтиш ўрнига, тош қия бўйлаб, дарё ёқасига тушди ва сув бўйидаги тошга бориб ўтирди.
Байдамтол одатдагидек шовқин солиб, ҳайқириб оқарди.
Дарёнинг қирғоқ билан туташган саёз еридаги кичик-кичик тўлқинлар Нурбекнинг оёғига қадар ўрмалаб келарди. Гўё улар Нурбекка: «Кет, яқинлашма!» деб айтаётгандек туюларди. Нурбек қўзғалмай ўтираверди. Ғазабланган тўлқинлар унинг этигига лойқа кўпик қолдириб бориб келарди. Нурбек кулимсираб қўйди.
Байдамтол дарёси тизма тоғлардан бошланади. У ерлар мангу қор ва музликлар билан қопланган. Агар инсон мангу музликларни эритишни эплай олганда эди, Байдамтолни ҳам бошқара оларди. Бу ҳали муаммолигича қолиб келмоқда, аммо кимки бу масалани ҳал қилишга бел боғлаган экан, у ҳақиқий жасур ва ботир инсон саналади.
Нурбек ўрнидан туриб, ҳаяжонланган бўйича дарёнинг сув ялаб кетган саёз еридан юриб, Байдамтолнинг шиддатли оқишига назар ташлаб борарди.
Ася бу тўғрида ҳикоя қилганда бутунлай ўзгариб кетарди. Унинг осойишта, ўйчан кўзлари чақнаб, ғайратга тўлиб алланималар ёрқин кўринаётгандай туюларди. «Сен бир кўз олдингга келтириб кўр-а, Нурбек! Шундай бир вақт келадики, деҳқонларимиз қизиб-ёниб ётган ҳаводан раҳм-шафқат сўраб, илтижо қилиб ёмғир кутмайдилар. Дарё оқимини ўз измига бўйсундирган инсон далаларга қанча сув керак бўлса, шунча сувни етказиб беради».
Кекса Асилбой эса Байдамтолнинг келажаги ҳақида гап кетганда, ёқасини ушлаб ҳайратланарди.
– Вой, тавба! – дея бошини чайқарди,– ҳозирги ёшларнинг қилаётган ишининг чегараси йўқ! Сен бир ўйлаб кўр, улар шундай катта ишларга қўл уришяптики! Худо насиб қилса, Асямиз айтганини қилади. Муқаддас кишилар йўқ дейишади, аммо у, менинг назаримда, кишилар учун муқаддас бўлиб қоладиганга ўхшайди… Қор ва сувларнн ўз ҳукмига бўйсундирмоқ ҳазилакам ишми! Кулганлар кулаверсин, лекин мен Асяга ўхшаган ёшларимизнинг ҳар қандай ишларни амалга ошира олишига ишончим комил. Кимки халқ учун, халқ йўлида хизмат қилар экан, у ҳар доим ўз муддаосига эришади… Унга халқ кўмакдош бўлади…
Нурбек осма кўприк олдига келганда тўхтаб қолди ва: «Ася тезроқ қайтса эди! Вақт мунча секин ўтяпти-а»,– деб хаёл суриб қолди. Лекин ўз фикридан ўзи чўчиб кетди. У Ася ҳақида кўпдан бери ўйлаётганини эслаб қолди. «Нега?–ўзидан-ўзи сўради Нурбек. –Наҳотки Асяни севиб қолган бўлсам? Нима, сен ақлдан озиб қолдингми, бундай бўлиши мумкин эмас! Мен унинг тўғрисида шунчаки ўйлаяпман, бу менга шундай туюляпти! Муҳаббат бундай келмаса керак. Мен уни жуда ҳурмат қиламан, ўз туғишган синглим, ўртоғимдек ҳурмат қиламан, лекин бизнинг ўртамизда севгининг бўлиши мумкин эмас… Ҳа, шундай! Жим бўл, эсингдан чиқар, хаёлингга ҳам келтирма буни!»
Аммо улкан тошнинг кўчмоғи учун биргина кичик тош ҳам сабаб бўлаверади. Нурбек неча бор Ася тўғрисида ўйламасликка ҳаракат қилиб кўрди. Лекин бундан ҳеч нарса чиқмади. Аксинча, қиз ҳақидаги хаёллари қайта-қайта такрорланаверди. У нима қилишини билмасди. Нурбек беҳуда чўчиб тушмаган эди. «Асилбойнинг ёнига бориб, у ёқ-бу ёқдан гаплашсам, балки ўтиб кетар», – деган қарорга келди. Лекин чол билан унинг бугунги суҳбати сира ёпишмади.
– Нима бўлди бугун сенга, ёки бирор нарсангии йўқотдингми? – деб сўради ҳайрон бўлиб, Асилбой йўнилган ғўлачаларни бир томонга олиб қўяркан, ҳаяжонланган Нурбекка диққат билан кўз тикиб.
– Йўқ! – Нурбек пўнғиллаганча хонага кириб кетди. У Герценнинг китобини олиб икки саҳифа ўқиди, кейин уни ёпиб қўйиб, деразадан тоққа томон тикилиб қолди. «Шу топда ниманидир йўқотгандайман! – деди овоз чиқариб Нурбек. – Нима эди бу, қизиқ, эслаш керак!» Шу пайт:
– Ася қачон қайтаркин-а?– деган савол унинг оғзидан беихтиёр чиқиб кетди – Бас! – Нурбек столни мушти билан урди.– Унинг ҳаёти ва ишига халақит беришга сенинг ҳақинг йўқ! Бундай қила кўрма, унинг тинчлигини бузма.
Нурбек уйдан отилиб чиқиб, яна дарё томон йўл олди. У сув ялаб турган ўша саёз ердаги тошга ўтирди ва қўллари билан бошини қисди.
«Севаман деб айтишга қандай тилинг борди! – ўйлади Нурбек. – Ася бу кимсасиз тоғларда халқ учун бебаҳо иш қилиш истаги билан яшамоқда… Сен-чи, сен кимсан? Ася мени ҳеч қачон севмайди, албатта! Унинг учун бошқа, ўзига муносиб кишилар бор!..»
Тўлқинлар, Нурбекнинг оёғига келиб урилган тўлқинлар яна «Кет, йўқол бу ердан!» – деяётгандай туюлди.

VIII

Тун. Дара зулматдай қоп-қоронғи. Тоғларнинг тепасида ғуж-ғуж юлдузлар чақнамоқда, улар гўё атрофини кул босган лахча чўғ сингари эди. Пастда эса тиним билмай Байдамтол ҳайқирарди.
Нурбек эшикдан чиққанда, дара бўйлаб эсаётган шамол унинг қалпоғини учириб кетди. У қалпоғини ердан олиб босиброқ кийиб олди-да, осма кўприк томон шошилиб юриб кетди. У кўприк олдига келиб, жимгина туриб қолди ва ўгирилиб қаради-да:
– Хайр, Ася! Индамасдан кетиб қолганим учун жаҳлинг чиқмасин. Шундай бўлгани маъқул.
Нурбек люлькага чиқди.
Асилбойнинг айтишига қараганда, дарёнинг нариги соҳилига ўтиб олиб, оқим бўйлаб пастга томон юрилса, кейин дарага бурилиб довондан ошиб ўтгач, тош йўлга икки суткадан кейин чиқиб олиш мумкин бўларкан. У ердан эса катта йўл орқали тўғри шаҳарга бориш мумкин.
Нурбек люлькага жойлашиброқ ўтирди ва чиғирни айлантира бошлади. Роликлар ғижирлаб люлька ўрнидан қўзғала бошлади. Люлькани силжитиш унча осон эмас экан: чиғир икки кишига мослаштирилган эди. Нурбек ўзини тезда толиб қолгандай ҳис қилди. У нафасини ростлаб олиб, люлька бортидан пастга қаради, қўрққанидан кўзларини юмиб, чиғирнинг тутқичига яна-да маҳкамроқ ёпишиб олди. Пастда қандайдир ақл бовар қилмайдиган алланарсалар кўзга ташланарди. Жарлик қоронғи, паст-баланд қирғоқларга урилиб, кўпириб, даҳшат билан гувилларди сув. Гўё дара тун зулмати билан курашаётгандек. Улар бир-бирини шапир-шупур сувга босишар, лекин иккаласи ҳам бир-бирига бас келолмаётгандай туюларди. Нурбек пастга бошқа қарамасликка қарор қилди ва чиғирни иложи борича тезроқ айлантирди. Мана, у ярим йўлни босиб ўтди. Дарёнинг нариги соҳили равшанроқ кўрина бошлади. Нурбек жуда чарчаб қолган бўлса ҳам ўзига сира дам бермасди. Яна бир зўр берди ва… нимадир қарсиллаб кетди. Чиғириқ секинлаб, люлька шу жойидаёқ тўхтаб қолди. Нурбек ўрнидан туриб, тросдан чиқиб кетмадимикин деган хаёл билан роликларни пайпаслаб кўрди, аммо ҳаммаси жойида эди. Нурбек қўл фонарни ёқиб чиғирни кўздан кечирди ва ҳолсизланиб ўтирғичга ўтириб қолди.
– Нима қилиш керак? – ғўлдиради у.
Кейин билса, трос ўраладиган барабаннинг ўқи синиб кетган экан. Бу чиғирни бир томонлама айлантириш туфайли юз берган экан. Агар асбоб бўлганда эди, уни тузатиш унча қийин эмасди. Лекин уни қаердан олиш керак? Люлька қутурган дарёнинг қарийб қоқ ўртасида тўхтаб қолган. Нима қилмоқ керак? Бу туришда эрта тонгача ҳавода лақиллаб ўтириш мумкин, аммо эрталаб… эрталаб бу ерга Ася билан Бектемир келади. Бу эса уят, шармандалик-ку! Уларга шу аҳволда кўрингунча ўлган яхшироқ. Нима бўлса ҳам дарёнинг нариги қирғоғига ўтиб олиш ва тезроқ бу ердан йўқолиш керак.
Нурбек люлькани қолдириб, юқориги осиғлиқ тросни ушлаб қирғоққа ўтишга жазм қилди. Ҳа, ҳа, худди шундай қилиш керак, фақат юқори трос билан қуйи трос ораси унинг бўйидан баланд бўлмаса бўлгани, акс ҳолда юқориги тросга осилиб, оёқ ости таянчсиз қолиши мумкин.
Бироқ уят ўлимдан қаттиқ!
Нурбек ўрнидан туриб, тросни икки қўллаб ушлади ва люлька бортидан чиқди.
Унинг қулоғига дарёнинг шағиллаган овози эшитилар, айниқса, юрагининг гупиллаб уриши аниқ сезилиб турарди. Бахтига трослар ораси айни мақсадга мос экан. Фақат қўли толиб чиқиб кетмаса бўлгани, жуда оз – тўрт метрча қолди! Сим тилиб кетган кафтлари қонаб, ловиллаб ачишаётган бўлса ҳам шошма, секин ҳаракат қил!
Мана, қирғоқ. Нурбек сакраб ерга тушди.
– Ўтдим! Ўтиб олдим! – хурсанд бўлганидан қичқириб юборди ва ерни ҳидлаб меҳр билан шивирлади: – Ер, ер! Энди истаган жойга бора оламан.
Нурбек бир сакраб оёққа турди ва катта-катта қадам ташлади. У осма кўприкка қараб олиш учун бир зум тўхтаб, жойида донг қотиб қолди, даҳшатли хаёлдан нафаси ичига тушиб кетди. Кошки ҳеч нарса юз бермаган бўлса, фақат люлька ўз ўрнидан силжиб, ёлғиз чўққайиб дарё устида тебраниб қолган бўлса.
– Бу қандай бўлди? – бўғиқ овоз билан шивирлади Нурбек ва ҳаяжон билан қоронғиликка тикилганча олға ташланди. – Бу нимаси, чиғирни синдириб кетяпманми? Улар мени ўлимдан сақлаб қолди, даволашди, мен бўлсам миннатдорчилик билдириш ўрнига зарар келтириб қочяпман!
Нурбек ерга ўтирди, қўллари билан бошини ушлаб кўзини юмди. У эртага нима бўлишини тасаввур қиларди.
…Эрталаб гидрологлар осма кўприкка келишади ва люльканинг дарё ўртасига бориб қолганлигини кўришади. Демак, кечаси кимдир ундан фойдалангану сўнг шу бўйича ташлаб кетиб қолган. Бироқ бу ким бўлиши мумкин? Ўзимизникиларнинг ҳаммаси шу ерда. Эҳ-ҳа, Нурбек қаерда?.. Тушунарли!.. Бўлмаса-чи, унинг йўли ҳам шу ёқдан… Лекин ҳар қандай шароитда ҳам ишни бир минут кечиктириш мумкин эмас!л Улар қирғоқ чиғири ёрдами билан люлькани тортиб олишга ҳаракат қилиб кўрадилар. Лекин у ўрнидан қимирламайди, чунки силжитувчи трос синиб қолган барабанга маҳкам ўралган. Улар арқон кўприкнинг ишдан чиққанини кўриб қаттиқ хафа бўлишади. Буни ким қилди? Аблаҳ, Нурбек!
– Мен ундан ҳеч қачон буни кутмаган эдим! – паст овоз билан дейди Ася лабини тишлаб.
– Ҳа уйинг куйгур, зоти паст! Нима қилиб қўйдинг-а?–оғир хўрсиниб олади Асилбой.
– Мен ўлдираман бу дайди итни! – отилади Бектемир ердаги тошни олиб.
Хўп, кейин-чи, кейин нима бўлади? Ася ҳеч қачон ўз ишини тўхтатмайди. Бироқ у нима ҳам қила оларди?
Фақат биргина йўл бор. Асбоб топиш керак-да, тросдан яна люлькага қайтиб бориш керак. Лекин бу айтишга осон, шунча масофани трос бўйлаб босиб ўтиб бўлармиди, ахир у қирғоқдан то люлькага қадар ўттиз метрдан кам эмас, агар қўлинг бўшаб кетса борми, ўлиш ҳеч гапмас. Байдамтол шу заҳотиёқ оқизиб тошларга олиб бориб уради, ҳа, уларнинг қайси бири бундай хавфли ишга бориши мумкин? Ася! У ҳеч нарса олдида тўхтамайди, у ишнинг бир минут ҳам тўхтаб қолишига йўл қўймайди!..
– Йўқ, мен уни ҳалокатга итармайман! – Нурбек ўрнидан ирғиб туриб, осма кўприк томон зинғиллаб чопиб кетди. У ҳали чиғирни созлаш учун қандай тадбир кўриб, қандай тузатиш кераклиги ҳақида аниқ бир тасаввурга келолмаган бўлса-да, бироқ бу ердан кетиб қолиш мумкин эмаслигини сезиб турарди.
Нурбек кўприк олдига югуриб борди, оғир нафас олди-да, пешонасини металл устунга босди. Унинг миясида фақат бир фикр ҳукмрон эди: «Нима қилмоқ керак? Чиғирни қандай тузатиш мумкин? Қандай? Бирор кимса на жавоб беради ва на акс-садо! Байдамтол, бағри тош дарё, ҳеч бўлмаса бир оғиз сўз айтсанг-чи? Йўқ, сен эшитмайсан, ёввойи ҳайқириғинг билан қулоқларинг битиб қолган!.. Нима қилай… Ахир мен инсонман-ку, менинг исмим – Инсон!.. Мен буни тузатишим, йўл топмоғим керак!»
– Топдим! – хитоб қилди Нурбек. – Топдим!..
Ҳа, Нурбек тадбир топган эди! У ҳозир трос орқали дарёнинг нариги томонига ўтади. У дарёнинг нариги томонида яшикда асбоблар турганлигини кўрган эди. Ундан керакли асбобларни олиб, белига боғлаши ва яна шу трос бўйлаб, люлькага қайтиб келиши, люлькани таъмирлаб бўлгач, бу қирғоққа қайтиб келиши керак эди. У кўприкнинг ёнига бошқа яқинлашмайди, яхшиси, боши оққан томонга кетади, балки дарёнинг қуйироғидан бирор саёз жой топилар… Эй, бу унча ўйлайдиган нарса ҳам эмас, ҳозир асосий масала у эмас, муҳими ҳозир – ўйланган фикрни амалга оширмоқ, бош масала – Асянинг улкан ишига халал бермаслик!
– Ўз фикримдан қайтмайман! – деди Нурбек қатъий қилиб ва ишончсизлик билан қўшиб қўйди: – Бироқ билолмадим уддасидан чиқа олармикинман, бундай оғир ишни бажариш учун куч-қувватим етармикин?.. Бу ердан люлькагача олти-етти метр, бу йўлни босиб ўтганман, ҳозир яна у ердан ўтаман, бироқ люлькадан у қирғоққача трос бўйлаб ўттиз метр юришим керак! Бу жуда узоқ йўл! Жуда узоқ! Хўш, нима бўпти, ҳаммасига тайёрман, Ася!
Нурбек устунга чиқиб юқориги тросни ушлади. Пастки тросни эса оёғи билан пайпаслаб топди. Ўнг оёғи билан биринчи қадамни ташлади, кураш бошланди.
У биринчи қадамни ташлаганда пастдаги қутуриб оқаётган дарёнинг даҳшатли шовқин-сурони унга бозор жойида дорбозларнинг ўйинида чалинадиган ноғора ва карнай-сурнайларнинг аралаш-қуралаш озозидек бўлиб туюлди.
Нурбек саёқ дорбозларни ёшлик кезларидаёқ кўрган эди. Улар қарийб терак бўйи баландликда арқон устида юришади. Уларга ҳар бир дақиқада ўлим таҳдид солаётгандай бўларди, аммо у довюрак киши эса кўкка сиғиниб: «Ё пирим, ё олло!..» деб илтижо қиларди.
«Опа! – қўрқиб кетган Нурбек ўшанда онасининг кўйлаги барига яшириниб.– Кетамиз, опа, бу ердан кетамиз!» деярди ва у ҳатто юраги дов бермай томоша ҳам қилолмаган эди.
Энди бўлса, Нурбекнинг ўзи дорбоз. Нурбек ҳам дорбозчилар сингари ҳавода ўша дор арқонидан йўғон бўлмаган трос бўйлаб бормоқда.
Люлькага етиб борганда Нурбек мажолсизланиб ўзини бортга отди. Бир қисм йўл босиб ўтилди. Лекин шу кичкина ғалаба ҳам қанчалик қимматга тушди! Троснинг симидан тилиниб, юлқиланган кафтларидан қон оқар, ўпкаси кўкрагига сиғмас, худди пойгада чопавериб ҳансираб, кишнаб кетган отлар сингари қовурғалари бўртиб чиққан эди. Олдинда эса ҳали узоқ, бундан кўра юз баробар оғир ва уқубатли йўлни босиб ўтиш керак.
«Орқангга қайт, бахти қора, ҳали ҳам кеч эмас, ҳалок бўласан!» – деди ички бир овоз унга.
– Йўқ, мен охиригача аҳдимда тураман! – жавоб қайтарди овоз чиқариб Нурбек.
У ўрнидан турди, камзулининг астаринн йиртиб қўлини ўради. Яна кураш бошланди.
У биринчи қадамни босиши биланоқ чилдирманинг бака-банги, карнайнинг уввос тортиб жар солиши эшитилди.
Бироқ бу гал Нурбек аввалгига нисбатан тезроқ ҳолдан тоя бошлади. У қўрққанидан пастга қарай олмаса ҳам, тасодифан оёғининг остига кўз қирини ташлади. Дарёнинг кучли оқими тўхтагандек туюлди, унииг боши айланиб, кўзи тиниб кетди. Гўё ҳамма нарса – тоғлар ҳам, тун ҳам, дарё ҳам, ҳаммаси улкан сув гирдобида гир айланиб, ундан узоқлашар ва доира ҳосил қилиб яна унга яқинлашарди. Ҳар қанча бўлса-да, Нурбек ўзини тутиб олди. У бошини юқори кўтарди, лекин шамол уни юлиб кетаётгандек бўлди. Шамол тўсатдан унинг кўкрагидан олиб, чалқанча ағдариб ташлади. Оёғи тросдан сирғалиб чиқиб кетди. Лекин у юз машаққатлар билан оёғини яна тросга қўйиб олди. Елкасидан иссиқ тер оқиб туша бошлади. Нурбек бош айланиши қолар деган умидда кўзларини чирт юмиб олди, аммо, у яна кўзини очганда ҳеч нарса кўрмагандек, яна аввалгича ҳамма нарса гир айланиб, кўнгли айнай бошлади, ўзини йўқотаёзди. У ўзини ажойиботлар дунёсига келиб қолгандай ҳис қилди. Бу янги дунёда у ўз ҳаётини қайтадан бошлагандек эди.
Ҳаммаси, ўтган ва янги юзага келган нарсаларнинг барчаси унинг кўз олдида сузиб юрар ва турнақатор бўлиб тизилишиб ўтар эди. Аммо унинг ўзи тўхташи мумкин эмас, олға, фақат олға интилиши керак, акс ҳолда ҳалокат юз бериши мумкин, деган ягона фикр ҳукмронлик қиларди. Шунинг учун у одимлай бошлади, секин, имиллаб бўлса ҳам олға силжийверди.
Аччиқ тер унинг юзидан оғзига оқиб тушарди. Қўлига ўраган латталари аллақачон титилиб, кафтлари қавариб кетди, бармоқлари увуша бошлади, гавдаси эса ҳаддан ташқари оғирлашиб пастга торта бошлади. «Агар дарёга ўзимни отсам нима бўларкин? – ўйлади Нурбек. – Бари бир мен ўлган одамман, менга бари бир эмасми». Кўприк-чи? Уни ким тузатади? Демак, эртага Ася Байдамтолнинг бошига боролмайдими? Демак, унинг халқ учун қилган барча меҳнатлари барбод бўладими?»
Нурбек ўзини ўнглаб, яна бир-икки қадам олға босди.
«Ася! – хаёлан мурожаат қилди, у қизга. – Сенинг жаҳлинг чиқмасин, хафа бўлма, мен муносиб киши эмасман, жиноятчиман, иродасиз қочқинман, лекин сени севаман! Менга ишонгин, худо ҳақи, мен сени севаман! Ҳа! Ҳатто ўзимдан яшириб юрганимга ҳам иқрорман!..»
Нурбек дарёнинт ўртасига келгач, бошқа силжишга мажоли келмай қолди. Оёқ-қўлларининг мадори қуриб, ҳушдан озаёзган эди. Яна бунинг устига негадир пастки трос салқи бўлиб қолганди, У пона қоқиб маҳкамлаган эди-ку! Балки бу одамнинг оғирлиги билан бўшаб қолгандир. Нурбек оёғи тагидаги троснинг секин-аста пастга тушиб кетаётганини сезиб сесканиб кетди, кўкрагини тўлдириб нафас олган эди, бирдан йўтал тутиб қолди. Йўтал уни яна оғир аҳволга солиб қўйди. Нурбекнинг кўкраги ачишиб оғриётганидан нафас олиши ҳам оғирлашган эди. Қонга беланган қўлларидан куч кетиб, оёқ остидаги трос борган сари пасайиб кетмоқда эди. Нурбек сим устида тебраниб, у ёқдан-бу ёққа чайқаларди.
– Ажал! Ажал! – деб ғолиб келгандай Байдамтол шовуллаб оқарди, гўё ўз ўлжасини кутаётгандай эди. Нурбекнинг қўллари энди унга итоат қилмай қўйган эди. Тоқатсизланиб турган Байдамтол яна:
– Ажал! Ажал! – деб ғазаб билан ўшқирди.
– Сув! Бир қултум сув! – сўради Нурбек чанқоқдан тутоқиб.
«Бошингни эг, дарёдан олиб ич сувни! Сув кўп, сенинг чанқоғингни қондиришга етади, бош эг!» – кимдир маккорлик билан қулоғига шипшитгандек бўлди.
Нурбек охирги куч билан бармоқларини қисди. Шу пайт у қўлида соатининг чиқиллаб ишлаётганини эшитди. Бу ғайри табиий бўлиб кўринса ҳам, ҳақиқатда эшитилаётган эди. Дарёнинг қулоқни кар қилгудек гулдураган овозлари орасида бир меъёрда аниқ, жаранглаган «тик, тик, тик,» товуши ҳам равшан эшитилиб турарди. Ана шу ҳар бир секунд уриши билан бирга ҳаёт ҳам ўтаётган эди. Ҳаёт! Киши ҳаёти! Шу қисқа бир дақиқа ичида у ҳаётнинг нима эканлигини уқиб олди…
Зўр ирода куч билан у бошини бирдан кўтариб олди ва бутун дарага қараб тантанавор қичқирди:
– Мен яшайман!
…Нурбек қирғоққа чиқиб олганидан сўнг, ўзини ерга ташлади ва қарийб бир соатга яқин жонсиз киши каби қимирламасдан чалқанчасига ётди. У изига қайтишда асбобларни олдими, йўқми, аммо асосий иш битди, Тортилиб қолган трос бўшади. Қирғоқда чиғириқ ёрдамида Нурбек люлькани жойига олиб келди. Тонгда у ишини тугатди.
Нурбек сув бўйига тушиб, этиги билан сув кечди ва фақат эндигина сув ичишга ўзини ҳақли деб билди.
У сувни катта-катта қултумлар билан секингина ичаркан, болаларча кулиб қўйди. Бугун у ҳаётида биринчи марта чинакам кураш ва ғалабанинг лаззатани тушунди. Бу сафар у фақат ўзи учун, ўз шуҳрати ва қаҳрамонлигини қуруқ намойиш қилиш учун эмас, балки катта орзулар учун, юксак мақсад йўлида хизмат қилаётган Ася учун жасорат кўрсатди.
– Ҳа, мен бахтлиман! – деди Нурбек. – Эрталаб Ася Байдамтол ўзанлари сари йўл олади. Йўл очиқ, кўприк тузатилган!..
Нурбек завқланганидан қумлик ҳўл қирғоқдан чопиб кетди. У уйга келиб, қўлига қалам олиб бир варақ қоғозга эгри-бугри қилиб ёзди:
«Ася, мен қаёқдан келган бўлсам, ўша ёққа кетяпман. Балки биз ҳеч қачон учрашмасмиз, лекин мен сени қандай гўзал бўлсанг шундайлигингча умрбод қалбимда сақлайман. Жаҳлинг чиқмасин, мендан кулма, Ася, сен мен учун… Хайр, омон бўл… Ўзингни эҳтиёт қил… Ҳа, сал бўлмаса унутаёзибман, мен Герценнинг китобини ўқиб улгуролмадим, кечир, мен уни ўзим билан бирга олиб кетяпман, ахир бу сенинг севимли китобинг, курашчан инсон ҳақидаги китоб-ку… Менинг тасодифан сен билан бўлган учрашувим ҳаётимдаги энг қийин ва энг бахтли кунлар бўлиб қолади. Раҳмат сенга, Ася, барча яхшиликларинг учун… Сен менга кўп нарсаларни ўргатдинг… Сен мени Байдамтол устидан ғалаба қилишинг учун дунёда ҳаммадан кўпроқ тилак тиловчи дўстинг деб ҳисобла… Мен аминман, Ася, Байдамтол забт этилади!..»

IX

Асилбой эрталаб барвақт туриб, ҳовлини айланиб юрди, отини сувнинг бўйига етаклаб келди ва уни чўмилтирмоқчи бўлиб пақирлаб сув қуя бошлади. Тоғ ортидан қуёш кўтарилди. Асилбой қўлини пешонасига қўйиб қуёш томон астойдил тикилиб қолди. У юзларига сачраган ариқ сувидан сесканиб кетди ва қўлидаги пақирни тушириб юборди. Асилбой Асянинг деразаси ёнига югуриб борди ва кучининг борича уни тақиллатди.
– Ася, тур тезроқ, у кетди!
Ҳеч нарсани англай олмаган Ася ҳовлига югуриб чиқди:
– Нима гап, отажон?
– Қара-чи, қизим, у ёққа! – ғурур билан деди Асилбой узоқлашиб кетаётган кишини қўли билан кўрсатиб. Одам довон томон кетаётган эди. – Бу Нурбек! – тушунтирди Асилбой.
– Нурбек! Нурбек! – Бор кучи билан қичқирди Ася. Афтидан, у югурмоқчи бўлди, лекин шу заҳотиёқ тўхтаб, сезинган, беихтиёр ва ҳаяжонланган тусда, худди ҳар галгидек эрталаб қоя тош олдига югуриб бориб, Байдамтолнинг гўзаллигига маҳлиё бўлиб тургандек, донг қотиб қолди. – Шундай бўлишини билган эдим! – шивирлади Ася.
Нурбек катта қоя орасига яширинди. Ася у билан фахрланар, айни чоқда уни қўмсаб юрак-бағри ўртаниб ёнаётган эди. У кўз ёши қилмаслик учун юзини тескари буриб олди ва сўради:
–    Ота, бу ердан совхозгача узоқми?
–    Довондан нарида, анчагина йўл, лекин баҳузур борса бўлади.

Асил Рашидов таржимаcи