ЭРНЕСТ ХЕМИНГУЭЙ ВА МАЭСТРО
ёхуд башарий касбларнинг энг мушкули борасида суҳбатлар

Миннеаполис университети журналистика факултети битирувчиси, йигирма икки ёшли Арнолд Самуэлсон машҳур адиб Хемингуэй билан учрашиш истагига тушади. У олис Мичиган штатидан йўлга чиқиб, Флоридагача бўлган салкам икки минг чақиримли масофани гоҳ пиёда, гоҳ тўғри келган уловларда босиб ўтади.
Йигитча орзусидаги машҳур адибга рўпара бўларкан, тили сўзга келмай бир зум довдирайди. Кейин:
— Мистер Хемингуэй, менга ёзувчиликни ўргатсангиз, — дейди дабдурустдан.
— Бўпти, ўргатамиз, — дейди адиб мийиғида кулиб.
Сўнгра омади келганига ишонқирамай турган йигитчани ўзининг машҳур “Пилар” яхтасига соқчи қилиб олиб, кунига бир доллардан мояна тайинлайди.
Шундан сўнг Арнолд Самуэлсон роса бир йил давомида Хемингуэй билан бирга бўлади. У билан дамба-дам балиқ овига чиқиб кетиб, очиқ денгизда бир неча кунлаб суҳбатидан баҳраманд бўлади. Бўш вақтларида скрипкада куйлар чалиб бериб, Маэстро лақабини орттиради. Ва ҳар гал денгиз сафаридан қайтаркан, уйчасига қамалиб олиб, устозидан эшитганларини батафсил қоғозга тушириб боради. Айни чоқда ўзининг қисса ва ҳикояларини газета, журналларга тўхтовсиз юбориб турар, ёзганлари ҳадеганда ёруғлик кўрмаётган бўлса-да, ниятидан қайтмасди.
Ниҳоят, “Мотор-боатинг” номли овчилар журнали унинг илк ҳикоясини босади. Ҳикоя Хемингуэйга маъқул бўлади.
— Ана энди сен ҳам ёзувчи бўлдинг, Маэстро! — дейди у тиришқоқ шогирдини елкасига қоқиб.
Орадан йиллар ўтиб, “Дарбадарлар Мексикаси” романини чиқаришга муваффақ бўлган Арнолдни яна биринчи бўлиб Хемингуэй қутлайди: “Сиз билан фахрланаман, Маэстро!” дея телеграмма йўллайди.
“Эрнест Хемингуэй билан ёнма-ён” номли навбатдаги йирик асари босмадан чиққанида эса Маэстро, яъни Арнолд Самуэлсоннинг ўзи ҳам, устози ҳам дунёдан ўтган эди…
Қуйида Эрнест Хемингуэйнинг “Маэстро билан мулоқот” асари жузъий қисқартишлар билан босиляпти. Муаллиф шогирди Арнолд Самуэлсонга маслаҳатлар тарзида яратган мазкур асарини биринчи марта “Эсквайр” журналининг 1935 йил октябр сонида эълон қилган эди…

* * *

— Унутманг, Маэстро, бир ўтиришда ҳаддан кўп ёзиб юбормаслик ёзувчиликнинг устувор қоидасидир. Кўнглингизда йиғилиб қолган гапларни бирваракайига тўкиб солманг. Ҳатто қиссангизнинг энг қизиқ жойига келиб қолсангиз-у, давомида нима бўлишини билиб, кўриб турган бўлсангиз ҳам, ёзишдан тийила олинг. Қоғоз, қаламни четга суриб қўйиб, ўзингизга дам беринг. Кечаси мириқиб ухлаб, эртасига ўзингизни тиниққан ҳис этсангиз, столга ўтиринг. Бироқ ишни кеча тўхтаб қолган жойидан эмас, қайта бошидан кўчириш билан бошланг. Ҳар куни шундай қилинг. Асарингиз ҳажми каттариб қолгач эса, унинг охирги икки фаслини диққат билан ўқиб чиқиб, асар руҳига киргач, уларни ҳафсала билан қайта оққа кўчиринг. Ҳафтада кам деганда бир марта қўлёзмангизнинг муқаддимасига қайтинг. Ҳаммасини бир бошидан ёзиб чиқинг. Ана шундагина сизда яхлит асар пайдо бўлади. Қисса битгач, матндан олиб ташланиши керак бўлган жумлаларни, сўзларни қидириб топинг. Энг асосийси айнан нималарнинг кераксиз эканлигини англаб етишда.
Ҳа, ёзувчилик дегани кўтара оғир меҳнат. Бироқ, руҳингизни туширманг. Оғирликка оғир, лекин илож қанча. Мен, масалан, “Алвидо, қурол!”нинг биринчи қисмини сал кам эллик марта қайта кўчирганман. Бунинг учун қанча сабр-тоқат кераклигини тасаввур қилаверинг…
Яна муҳим бир гап, ҳеч қачон ўзингиз яхши билмаган мавзуга қўл урманг. Мутлақо хаёлотни назм кўтаради, наср эмас. Насрда тасвирлаётган жойингиз, одамларингизни яхши билмасангиз, фош бўлишингиз муқаррар.

* * *
— Айтайлик, қиссангизнинг бир қисмини ёзиб тугатдингиз. Эртага нималар қоғозга тушишини биласиз. Лекин, эртадан кейин нималарни ёзишингиз сиз учун қоронғу… Бундан чўчиманг. Индин ёзилажак нарсалар эртанги ишингиздан кейин ойдинлашади.
Энди мутолаа ҳақида… Қайси адибларни севиб ўқийсиз?
— Стивенсонни, Торони… Ҳаммасини бирдан айтиб беролмайман-ку…
— “Уруш ва тинчлик”ни ўқиганмисиз?
— Йўқ…
— Жуда яхши роман. Албатта ўқинг. Ҳозир мен хонамга ўтиб, биринчи навбатда ўқиб чиқишингиз шарт бўлган китоблар рўйхатини тузиб бераман… Кишида меҳнаткашликдан бурун салоҳият ҳам бўлиши шарт. Мабодо, сиз ўзингизда истеъдод йўқлигини пайқаб қолсангиз, қандай йўл тутган бўлардингиз?
— Қайдам? Киши ўзида қобилият борми, йўқлигини билиши мумкинми?
— Асло. Иқтидор кутилмаганда чақмоқдек ярқ этиб чақнаши учун ёзувчи тинмасдан меҳнат қилиши керак. Зеро, истеъдодингиз бўлса, эртами, кечми ўзини намоён этади. Гарчи ёзувчилик барқарор даромад манбаи бўлмаса-да, сизга мунтазам ижод қилиб туришликни маслаҳат бераман.
— Ўтган йили мен бир қанча штатларда дарбадар кездим. Оғир юк уловларини бошқардим. Бунақа ҳаёт тарзи ижодкор учун яхши тажриба мактаби бўлиши мумкинми?
— Мумкин. Бу менинг ҳам бошимдан кечган. Ҳозир эса оиламга боғланиб қолганман. Бундан ташқари ўз шахсиятингизни ўрганмоқчи, ўзингизни синаб кўрмоқчи бўлсангиз, бирор ерда муқим қўним топиб, ҳаётнинг аччиқ-чучугини тотиб кўришингиз, ўзлигингизни англаб етишингиз керак. Оддий шарт-шароитлардан-да маҳрум дайдиларнинг кулбаларидан ҳам ёзишга арзигулик нималардир топа билиш керак. “Геклберри Финнинг саргузаштлари”ни ўқиганмисиз?
— Жудаям илгари.
— Яна қайта ўқинг. Бу ажойиб роман Америка адабиётининг ибтидосидир. Стивен Крейннинг “Мовийранг меҳмонхона”сини ўқиган чиқарсиз?
— Ўқимаганман.
— Мана сизга рўйхат. Ҳар бир ўзини ҳурмат қилган ёзувчи мутолаа қилиши шарт бўлган асарлар.
Стивен Крейн — “Мовийранг меҳмонхона”, “Очиқ китоб”.
Гюстав Флобер — “Бовари хоним”.
Жеймс Жойс — “Дублинликлар”.
Стендаль — “Қизил ва қора”.
Сомерсет Моэм — “Башарий эҳтирослар юки”.
Лев Толстой — “Уруш ва тинчлик”, “Анна Каренина”.
Томас Манн — “Будденброклар”.
Жорж Мур — “Идеализмнинг инкор этилиши”.
Ф.М.Достоевский — “Ака-ука Карамазовлар”.
Эдуард Камминго — “Маҳобатли хона”.
Шарлотте Бронте — “Жэн Эйр”.
Генри Жеймс — “Америкалик”.
Мабодо ушбу асарларни ўқимаган бўлсангиз, бадиий савиянгиз ҳаминқадар экан. Бу асарларда ёзувчилик санъатининг турли услублари мужассам. Улар шундай маҳорат билан яратилганки, романнавислик бундан кейин эришиб бўлмайдиган чўққидек туюлади.
— Романни бошлашдан аввал унинг сюжет режасини тузиб олиш, шу режа асосида боблар, фаслларга ажратиш кераклиги тўғрисида ўқиганман…
— Бекор гап. Башарти режа асосида ёзар бўлсангиз, китобхон сизни бир зумдаёқ фош этиб қўяди. Қаламингизни режа эмас, мантиқ бошқарса бошқа гап. Баъзида асарингиз хотимаси сизга олдиндан маълумдек туюлади. Лекин қўлга қалам олишингиз билан ҳаммаси бошқа томонга кетиб қолиши ҳеч гапмас…
— Ёзувчи ўз фаолиятини газеталардан, арзон-гаров нашрлардан бошлаши керак, дейишади.
— Бу сафсатага ишонманг. Ёзувчи бўлишга аҳд қилдингизми, пул топишни бошқа бир касб-кордан ахтаришингизга тўғри келади. Дарвоқе, бой бўлишни истаган каслар ёзувчиликни ҳавас қилмай қўяқолсин.
…Ҳар куни машқ қилиб туриш лозим. Кўрган-кечирганларингизни қоғозга батафсил тушириб боришга интилинг. Масалан, Флобер Мопассанга шундай маслаҳат беради. Бирон нарсани, айтайлик, бандаргоҳдаги юк вагонини, денгиз бўғозида гувиллаётган қасирғани, безовта мавжланаётган денгиз сувларини қаламга олинг. Буларнинг барига руҳий таассуротларингизни сингдиринг. Агар ҳар куни мана шундай ёзиб боришни одат қилсангиз, уларни жон деб ўқиб чиққан бўлардим.
— Бир кунда нечтагача сўз ёза оласиз?
— Ҳар хил. Баъзан бир ўтиришда анча-мунча қоғоз қоралаб қўяман. Баъзида бир неча кунлаб қўлим келмай, қийналиб юраман.
— Бернард Шоу, ёзувчи ўзини ҳар куни кам деганда мингта сўз ёзишга мажбурлаши керак, дейди.
— Йўқ, бу жудаям кўп. Башарти шу зайлда ишласангиз, кўп ўтмай ийиғингиз чиқиб кетиб, бўлар-бўлмас нарсаларни ёза бошлайсиз. Бир кунда беш юзта сўз ёза билсангиз ҳам, бу бир йилда юз саксон минг сўз, яъни иккита катта роман деган гап бўлади.
— Нима бўлгандаям ёзувчиликка иштиёқим баланд. Лекин, ҳар сафар ёзишга ўтирарканман, ўзимни ғоятда ночор, ношуд ҳис қила бошлайман.
— Бу ҳали ҳеч гапмас. Мен ҳар гал қўлимга қалам олсам, лоақал икки сатр хат битишгаям ожиз кимсанинг ҳолига тушаман. Ёзувчилик нақадар заҳматли иш. Башарий касбларнинг энг мушкули!
— Ҳикоя ўқишли чиқиши учун нима қилиш керак?
— Қизиқ бир воқеани қоғозга тушириб, уни таъсирчан баён этишни кўплар эплай олади. Ҳамма гап ҳадеганда кўзга ташланмайдиган осуда, жўн воқеалардан қизиқарли, сермазмун, ҳиссиётли ҳикоя ярата олишда.
— Асарларингиз шахсий ҳаётингиздан олиб ёзилганми?
— Йўқ. Мен уларни ўйлаб топганман… Бирор танишимнинг ёши, исми, насл-насабини ўзгартириб, уни умрида кўрмаган мамлакат фуқароси қилиб, иложи борича ишонарли персонажга айлантираман. Уни мураккаб воқеа-ҳодисалар гирдобига ташлайман. Қолгани қаҳрамонимнинг табиатидан келиб чиқиб давом этаверади. Агар ўйлаб топиш, кашф этиш ҳадисини эгаллаб олсангиз, кўнглингизга сиққанча ёзаверишингиз мумкин.
— Мендаям шундай иқтидор пайдо бўлармикан?
— Бу фақат ўзингизга боғлиқ. Меҳнатидан қочмасангиз ва яна энг муҳими кўпчилигимизга теккан касаллик — буюк ёзувчилик даъвосини ўзингизга яқинлаштирмай, адабиёт заҳматидан роҳатланиб изланаверсангиз, кам бўлмайсиз.
— Киши тўғри йўл танлаганини олдиндан билиши мумкинми?
— Мумкин. Кўпинча ич-ичидан сезиб туради.
— Биласизми, мен кўпинча чиройли сўз излаб қийналаман.
— Бу ҳам кўпчиликка теккан касаллик… Сиз ҳамиша атрофингиздаги одамлар, таниш-билишларингиз сўз бойлигидан ўз луғатингизни яратиб олишингиз керак.
Оддий, жўн сўзлар энг мақбул сўзлардир…

Рус тилидан Илҳом Ҳафизов таржимаси.