Инсон учун туғилган тупроғи, уни дунёга келтирган ота-онаси, қаддини тик тутиб турган жонидек азиз яна бир нарсаси бор, бу – унинг Она тилидир. Она тили – миллатнинг шарафидир. Унинг тафти қалбимизни нурлантириб, унинг тасвири юрагимизни безаб, салобати жисму жонимизга ўктамлик бахш этиб туради. Она тили унутилган куни йўқликка айланамиз…

* * *

Бир куни ижтимоий тармоқда қардош қозоқ биродарларимизнинг ўз она тиллари борасида муҳокамаларини ўқиб қолдим. Қисқа муддатда ушбу баҳсдаги иштирокчилар сони кескин ортиб кетди. Тўғри-да, тил – миллатнинг шаъни, ғурури. Қардошларимизнинг ўзлигига, тилига, келажагига эътиборсиз эмасликлари, рости, мени ҳайратлантирди. Изоҳлар орасида оддий бир инсоннинг иқрори хотирамга муҳрланиб қолди:

“Дунёнинг энг гўзал тили француз тили эмас, аксинча қозоқ тили. Бунга шубҳа билан қараганлар қозоқ онасининг алласини тинглаб кўрсин!”.

Мана энг оддий, аммо энг юксак баҳо!

Ўзбек тили ҳам биз учун шундай азиз. Олтин-у жавоҳирга ҳам ғубор қўнса, ялтираб жило бермайди. Биз Она тилимизни меҳримиз, муҳаббатимиз билан кир-у ғуборлардан тозалаб, жилолантириб турамиз.

* * *

Афғонистонлик бир гуруҳ ўзбекларнинг юртимизга қилган сафарида ҳамроҳлик қилдим. Улар орасида турли соҳа вакиллари, жумладан, шоир ва ёзувчилар, адабиётшунос олимлар ҳам бор эди. Миллатдошларнинг она тилида гўзал такаллуфи қулоғингизга мойдай қуйилиб, дилингиз яйрайди. Биз гап орасида баъзан русча сўзларни қўшиб юборсак, меҳмонларнинг сал ғаши келади. Ўзбек тилини шунчалик ҳимоя қиладики, сўзимизни тўғрилаб қўйишдан эринмайди.

– Бу сизнинг айбингиз эмас, бир пайтлар ўзбек тили грамматикасини ҳам ўруслар тузиб берган-да, – деб қўяди кесатганнамо Фароб университети ўқитувчиси Тошқин Баҳоий. – Туркча деб форсларнинг ўзи тан олиб турган сўзларни Ўзбек тили изоҳли луғатида форсий деб берганларига ҳайрон қоламан. Бу тилни талон-торож қилиш эмасми?! Масалан, қизил рангни ифода этувчи соф туркча “қирмиз” сўзини “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” муаллифлари форсийга бағишлаганлар, ваҳоланки, форсийда “қ” товуши билан тузилган сўзнинг ўзи йўқ. “луғатда остона” сўзининг ҳам ўзагини форсий деб кўрсатганлар. “Остон” соф туркий сўз ҳисобланиб, қўшма сўздан иборат. Ост-қуйи маъносини беради. Аксинча, “бўсаға” сўзини туркий сўз деб атаганлар. “Бўсаға” форсий сўз ҳисобланиб, унинг бўзаги – “бўсагоҳ” (шоҳлар ҳузурига борилганда ўпиладиган ер). “Бадарға” – тузилиши ва шаклидан ўзбекча сўз экани кўриниб турибди. Ушбу сўзни форсларга тақдим қилишга қани ҳужжат? “Бадарға” форсий сўз экани ҳеч бир қомусда берилмаган. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да бу сўзни форсий дейишга нимани асос қилишган, билмадим?!

Тил ҳақида гапирса, бир буюк қудрат ҳақида сўз кетаётганини уқиб, ҳаяжон билан айтади. Миллатни ҳимоя қилиш, асраб-авайлаш, урф-одат, анъаналарга содиқ қолиш, ўзликни сақлаш тил қўрғонини мустаҳкамлашдан бошланади. Тил бу – миллатнинг мақомини белгилайди, деб тушунади.

Улар курашиб ўрганган халқ. Бошқа миллатлар, бошқа тилда сўзлашувчилар ўзбек тилининг боғини гуркиратиб келяпти. Мана бу – жасорат! Бу йилдан Афғонистонда “Ўзбек тили куни” давлат байрамлари қаторига киритилиб, энди ҳар йили кенг нишонланадиган бўлибди. Улар бунга осон эришмади: туртилиб, йиқилиб, ниҳоят, зафар қучди. Бу ҳақда мақтаниб гапирганида, гўё лаблари эмас, кўзлари, кўзлари қаъридан юраги сўзлайди.

* * *

Халқимизнинг тўйлари қизиқ, талатўп билан ўтади. Каллаи саҳарлаб ўчоққа ўт қаланади. Бу жараёнда ошпазлар билан бирга кўпни кўрган маҳалла фаоллари ҳам иштирок этади. Тўйнинг энг сокин пайтида гурунг қизийди. Бир гал дўстим бошлаган маросимнинг шундай ажиб палласида даврага қўшилиб қолдим. Суҳбат мавзулари алмашиб қурилишга, архитектурага – тарихий обидаларимизга ўтди. Қадимдан қишлоғимизда уйларнинг жойлашуви, шакли, қурилиш ашёлари ҳам қолмади: эшик-дераза, ошиқ-мошиқ…

Кўп йиллар қишлоқ мактабида ўқитувчилик қилган, нафақада ҳам қишлоқдошлар ишончини оқлаб, оқсоқоллик қилиб юрган Ҳасан муаллим сўз очиб қолди:

– Сизлар айтадиган “ошиқ-мошиқ”нинг асл туркча номи бор, биласизларми? – Ҳамма елка қисди. Муаллим даврага бир кўз югуртириб гапида давом этди. – Турум! Яқингачаям шундай дарвоза-эшиклар бўларди, тепа ва қуйи қисмидаги ёғоч ўйилиб, тўқмоқдек тиқиб қўйилган, бу эшик-деразаларнинг очиб ёпилишини таъминлайди.

“Турум” сўзини ҳозир ҳам ишлатамиз, асл маъносида эмас, кўчма маънода. Ўз сўзида, лафзида турмайдиган кишиларга “фалончининг туруми йўқ экан” деб нисбат берамиз. Биз бўлса, турумни “ошиқ-мошиқ”қа, буниям қўятурайлик, ўрисча “часвок”ка алмаштириб олганмиз…

Шундай чиройли сўзимиз она тилимиздан тушиб қолаётгани ачинарли. Эҳ-ҳе, бу каби сўзлар қанча?!

“Кавказ асираси ёки Шурикнинг янги саргузаштлари” филмида бош қаҳрамон Шурик таътилдан фойдаланиб, халқ оғзаки ижоди намуналарини йиғиш учун олис қишлоққа боради. Бу воқеа бежиз яралмаган, бир пайтлар фолклоршунослар, тилшунослар қишлоқма-қишлоқ, овулма-овул кезиб юрган. Ўша манзил-у гўшаларнинг тупроғидек қадимий кекса бобо-момолар билан суҳбатлашиб, халқ тилидан сўз йиққан. Рус тили ёки бошқа ажнабий тиллардан сўзни осонгина ўзлаштириб олмаган. Даврлар ўзгаряпти, авлодлар алмашяпти, жадалликка маҳкум дунёда таҳдидлар ортаяпти, тиллар, сўзлар, атамалар, терминлар шаклида тилимизни емиряпти. Бугун унинг қаддини ростлаб қўймасак, кейин кеч бўлади, назаримда. Тилимизнинг луғатини ўз хазинамиз билан бойитиш мақсадида юқоридаги каби саёҳат-тадқиқотларни бугун ҳам ташкил этиш ўринли бўлар эди, деб ўйлайман.

* * *

– Шоир, интернетда тил ҳақидаги тортишувларни кўраяпсизми, – деб қолди поезд кузатувчиси бўлиб ишлайдиган танишим. – Бирор нарса қораламайсизми?

– Ҳа, кўриб бораяпман. Ўйлаб юрибман, нимадир ёзаман деб.

– Ёзинг, ҳаммасини айтиб ташланг! – Юзига қизиллик югуриб кетди. – Боласини ўрис мактабга етаклаб бориб, ўзбекчада яхши билим ололмайди деб ўзига, миллатига тош отиб юрганларини айтинг…

Адлия вазирлиги давлат тилида иш юритишни таъминламаган мансабдор шахсларга жавобгарлик белгилашни кўзда тутувчи қонун лойиҳасини ишлаб чиқиб, жамоатчиликка эълон қилди-ю, юртдошларимиз орасида катта муҳокамаларга сабаб бўлди. Долзарб мавзу атрофидаги баҳс-мунозаралар тошқини Ягона интерактив давлат хизматлари порталидан тошиб, ижтимоий тармоқларда ҳам учқун берди.

Ушбу қонун билан “Маъмурий жавобгарлик тўғрисида”ги кодекснинг 42-моддаси иккинчи қисм билан қуйидагича тўлдирилади:

“Давлат органлари ва ташкилотларида иш юритишда давлат тили ҳақидаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этмаслик, мансабдор шахсларга базавий ҳисоблаш миқдорининг 2 бараваридан 5 бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади”.

Албатта, бу русийзабон миллатдошларимизни чўчитиб юборди. Она сўзини ҳам боласига “мама” деб ўргатадиган (шундай бўлгандан кейин қандай қилиб Она тилини ҳурмат қилади) ва буни маданий ҳаёти даражасини юксак кўрсатади, деб тушунадиган айрим кишилар маъқул топмади. Соҳаларда яхши кадрларни бой бериш, ривожланишнинг йўлини тўсиш, миллатчилик қилиш важларини келтириб, тиш-тирноғи билан қаршилигини намоён этди. Албатта, қонун лойиҳасини маъқуллаган миллатпарвар зиёлиларимиз, юртдошларимиз кўпчиликни ташкил этди (афсуски, уларнинг ҳам аксарияти фарзандларини рус тилли мактабларда ўқитишни маъқул кўради).

Мамлакатимизда ҳам бир қанча давлатларнинг маданият ошёнлари ўз тиллари ва маданиятини тарғиб этиш бўйича фаолият юритади. Мақсад, сарҳадларидан ортиб, тилини, урф-одат ва анъаналарини, ижтимоий-сиёсий қарашларини кенг қулоч оттириб, илдизини замин узра ёйишдир.

Тил – номус, тил – ўзлик. Ўзлигини унутган миллат ўзга миллатларга эргашишга моил бўлади. Фақатгина моил бўлмайди, ўзганинг қўнжида кун кўришга мажбур бўлади. Ўзбек тили фақат Ўзбекистондаги ўзбекларнинг тили эмас, балки дунё ўзбекларининг ҳам она тилидир. Афғонистонлик туркшунос Ҳамид Тодошнинг ёзғириб айтган гапи ҳеч ёдимдан чиқмайди: “Таълим форсча, ўзаро муомала-муносабат форсча, Афғонистонда қанча-қанча ўзбек қишлоқлари форслашиб, форсча тутум ва удумларга эргашяпти. Улар яқин йилларда ўтмиши, тилини унутиб юборади”.

Бундан келиб чиқадики, биз ўз ватанимизда Она тилимизга ҳаминқадар муносабатда бўлсак, унинг қадр-қимматини қалбимизда, ҳаётимизда мустаҳкамламасак, хазинамизни бой бераётган бўламиз.

Давлат тил нарвонини қанча мустаҳкам ва баланд қўйса, мамлакат шунча юксалади, дунёда довруқ топади. Расмий ҳужжатлар – қонунлар, фармон-у қарорлар, хатлар ўзбекона қараш, фикр чорлови, бой тафаккур билан ўзбек тилида ёзилиши, идора қилиниши жоиз. Зарур ҳолларда бошқа тилларда таржима қилиш ўринлидир.

Айрим вазирлик ва идораларда, йирик давлат ташкилотларида ҳужжат ишларини юритиш рус тилида ёзилиб, кейин ўзбек тилига ўгирилади. Қарабсизки, жумланинг боши ё илдизини тополмай, мағзини чақолмай дилингиз хуфтон, таъбингиз тирриқ бўлади.

Яна бир гап. Ўзимизнинг тадбиркорлар ташкил этган, асосан, ўзбеклар ишлайдиган хусусий компаниялар идораларида бўлиб қолсангиз, ўзингизни бутунлай бошқа мамлакатдагидек ҳис этасиз: муомала-муносабатдан тортиб, ҳужжат юритишгача барчаси рус тилида. Улар берган эълон ва рекламалар, шартнома матнлари ҳам ажнабийча – ё русча, ё инглизча.

Масалан, автомашина ёки уй олмоқчи бўлсангиз, қўлингизга рус тилида ёзилган шартнома тутқазади. Унда эса томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, энг асосий жиҳатлар ёзилган бўлади. Эртага бир келишмовчилик бўлса, “шартномада ёзилган-ку” деб калтак ўзбекнинг бошида синади. Боғ қилиб, чорва ҳайдаб, далада меҳнат қилиб, яхши ният билан улов сотиб олувчи ўзбек русчани тушунмаган бўлади.

Бу қанақаси?! Ахир, Ўзбекистонда давлат тили ўзбек тили бўлса!!! Аҳолининг 90 фоизи ўзбеклар бўлса! Мижозлар ёки маҳсулот истеъмолчиларининг ҳам катта қисми, табиийки, ўзбеклар. Бизнес, аввало, ана шу аҳолига қаратилган бўлиши керак. Мансабдор шахслар элнинг етакчилари бўлиб, буни ҳис этишлари лозим. Инчунин, маъмурларимиз масъулиятини англамас эканлар, жавобгарликни ҳис этлишлари керак.

Дарахт ҳам қай диёрда униб-ўсса, ўша халқ, ўша миллат тилида шивирлайди. Демак, тилимизнинг қадр-қимматини, ҳурматини жойига қўйиш вақти келди…

Бола қалбимизни яшнатган “Ур тўқмоқ” эртаги ҳам ўзбек халқининг, ўзбек тилининг маҳсули. Айтмоқчиманки, зарур бўлса, “ур тўқмоқ”қа айлан, тилим!

ОНА ТИЛИМГА

Кошғарий лутф қилган табаррук калом,
Темур тузукларда муҳр этган маъни.
Сен Аршдан иноят, мозийдан инъом,
Навоий боғисан, Бобур чамани.

Қодирий кўзида қалқиб турган мунг,
Фитратнинг қалбида уйғонган исён.
Беҳбудий дардини сўзга солган сен,
Чўлпоннинг кўксида порлаган чўлпон.

Миллат тили – номус, миллат тили – шаън,
Инсон руҳин ўтда тоблагувчи куч.
Сени ранжитганлар – ён бермас душман,
Қанча ёғий бўлса, менга келсин дуч!

Энди тошларгамас, кўксимни ёриб,
Юракка ёзаман мангу бир битик.
О, онажон тилим, манглайинг ёруғ –
Асрлар қаддингни ростлаб турар тик.

Дунёда элат кўп, тил кўп шу қадар,
Ҳеч кимдан арзим йўқ, эътирозим йўқ!
Сиёҳ қуриб битса, оламда агар
Сени қоним билан айлайман қутлуғ!

Фахриддин Ҳайит,
Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси

«Ёшлик» журнали, 2020 йил, 3-4-сон