Топқирлик

Ўзбек халқининг севимли қаҳрамони Хўжа Насриддин афандининг фазилатлари кўп. Бу қаҳрамоннинг ўта билағонлиги, топқирлиги, сўзамоллиги, эпчиллиги, софдиллиги, одиллиги, дадиллиги, мардлиги, тантилиги тилларда достон! Жаноби Афанди нафақат ўзбек, усмонли турк, озарбайжон, қозоқ, туркман, қирғиз, қорақалпоқ, татар, бошқирд, уйғур ва бошқа туркий халқлар, балки форс, тожик, юнон, араб, болгар, серб ва бошқа туркий бўлмаган халқларда ҳам яшовчану курашчан қаҳрамон ҳисобланади. Афандига хос фазилатлардан бири, ҳатто бирламчиси –  бу, шак-шубҳасиз, топқирликдир. Чунки афанди латифаси ўз табиатига кўра топқирликнинг энг ёрқин кўриниши, яққол намойишидир. “Билган топиб гапирар, билмаган –  қопиб” деганларидек, Афандичалик мос сўзни топиб гапириш, ишнинг кўзини топиб қилиш чинакам санъат ҳисобланади. Ҳар қандай соҳада янги ғояни топиш, кашфиёт қилиш энг қийин ҳамда энг қадрли иш саналади. Хўжа Насриддиннинг латифаларини ўқиган ё эшитган одамнинг юзига кулги таралиб, Афандининг топқирлигига “Э, қойил!” деб тан бериши бежиз эмас. Кейинги етмиш етти йил мобайнида афанди латифалари ўзимизда жами тўққиз маротаба нашр этилган бўлиб, шулардан еттинчиси ва энг тўласи –  1990 йили чоп этилган “Афанди латифалари” тўпламига ажойиб олим Баҳодир Саримсоқов ёзган мухтасар сўзбоши “Ҳамиша ҳозиржавоб жанр” деб аталган. Латифага берилган энг қисқа таъриф бу! Камина латифага “Ҳамиша топқир жанр” дея таъриф беришни истардим. Сабаби, ҳозиржавоб сўзи изоҳли луғатда “берилган саволга, луқмага дарров, кўп ўйламасдан жавоб бера оладиган, керакли сўз ва гапни дарров топа биладиган” дея шарҳланган. Тўғри, Афанди ҳозиржавоб, яъни гап-сўзга уста, лекин у иш-амалга ҳам уста-да. Афанди аравани қуруқ олиб қочмайди, балки амалда кўрсатади, яъни фақат гапни эмас, ишни ҳам қойил қилади. Хўжа Нас­риддин афандидек жаҳон адабиё­тидаги беназир қаҳрамонни яратган топқир-топағон-топалоқ-топарман халқ “Топдим! (Эврика!)” дея хитоб қилса арзийди. Яратган ярлақаган қайси халқ яратган экан бундай жаҳонгашта элчи қаҳрамонни, дейсизми? Ўйлашимча, бу авлиёсифат зотни бир эмас, кўп (ўттиздан ортиқ) туркий халқлар кўплашиб-кўмак­лашиб яратган!

Тўғри, халқ оғзаки ижодининг сўз ўйинига асос­ланган айтишув, лапар ва аския каби бошқа оммабоп жанрлари билан ёзма адабиётдаги баҳри байт ва бадиа, хуллас, том маънодаги бадиҳа (импровизация) ўз табиатига кўра топқирлигу ҳозиржавоблик демак! Лекин бу жанрлардаги ҳозиржавобликни латифалардаги топқирликка таққослаб бўлмайди. Бордию таққосланса, ютуқ, сўз йўқ, латифада кетади. Ўзбек халқининг ўзингиз хоҳлаган латифасини олиб, унинг вазнини –  латифа замиридаги бадиият “юки”ни салмоқлаб қарасангиз, бунга тўла ишонч ҳосил қиласиз.

Мана, “Афанди латифалари”¹ китобида келтирилган “Дурустроқ одам топилмадими?” номли энг ихчам ва энг ҳикматли латифалардан бири: ёнқўшни жон қўшниси тўйига таклифномани бир бойга обориб беришни Афандидан илтимос қилган экан, бой таклифномани ола туриб нописандлик билан шундай кесатиқ қилибди: “Таклифнома олиб келиш учун сендан кўра дурустроқ одам топилмадими?” Бундай қитмирона саволга ҳар ким ўз феълига яраша жавоб қилади, албатта. Лекин Афандининг ҳозиржавоблиги барчасидан бир баҳя баландроқ туради: “Дурустроқ одамлар ҳам бор эди-ю, аммо улар дурустроқ одамларникига хат олиб кетдилар”. Шу биргина латифага олам-олам ҳикмат йўғрилган. Биринчидан, “Билган топиб гапирар, билмаган қопиб”, “Ёмонликни яхшилик билан енг”, “Эгилганга эгилгин бошинг ерга теккунча, кеккайганга кеккайгин бошинг кўкка етгунча” каби халқона ҳикматлар. Иккинчидан, беш кунлик дунёда ўзининг омонат бойлигига ишониб такаббурликка берилган ва ўзгаларга таҳқир назари билан қарашга ёмон ўрганган кимсани инсофга келтириб, инсонийликка даъват этишнинг афандиларча тўғри ва самарали усули. Учинчидан, бойнинг кесатиғига мос кесатиқ билан жавоб бера олиш маҳорати, яъни рақобатда ўзиб чиқиш малакаси. Тўртинчидан, Афандининг қора халқ билан давлат кишилари орасидаги элчилик-воситачилик юмуши, яъни улар орасида тинчлик-тотувликни, тенг ҳақ-ҳуқуқлиликни, адолатни таъминлаши ва ҳоказо.

Адабиёт илмида шундай бир ҳикматли гап бор: “Ҳикоя детал билан тирик”. Оламдаги энг қисқа ва энг гўзал ҳикоя бўлмиш латифанинг ҳам жони деталда, албатта. Келтирилган латифадаги деталлар –  “қўшни”, “тўй”, “таклифнома”, “бой” ва бу деталларнинг марказида уларни бирлаштириб турган бош қаҳрамон Афанди. Ўйлаб қарасангиз, ҳар бир деталь орқали кўп фикрлар уқтириляпти. Нега Афандининг қўшниси? Нега қўшни бойни тўйга таклиф қилмоқчи? Нега қўшни таклифномани ўзи элтмай, айнан Афандидан илтимос қилди? Нега Афанди элчиликка рози бўлди? Нега бой норози бўлди?.. Бу саволларга ҳар ким ўз билими, дунёқараши, ҳаётий тажрибаси, маънавиятига мос ҳолда жавоб топади, албатта. Бойнинг Афандига айтган кесатиғи тагзаминида ҳам бир қанча фикрлар бор. Жумладан, “Сендек анойи мендек обрўли бойга элчиликка мос эмассан”, “Сендек анқовни совға-саломсиз йўллаганига қараганда тўй ўзингга ўхшаган ялангоёқникида бўлаяпти-да”, “Сен ялангоёқларга тўйни ким қўйибди?” каби таъна-маломат ётибди. Бою камбағал билан қандай муомала қилишни яхши биладиган руҳшунос Афанди тагзамини яна-да пишиқ, асосийси, ҳақ-рост гапларни айтади, албатта: “Мен анойи эмасман, ҳаддингдан ошма, бўйнингни эгиб қўйишга қурбим етади”, “Сен кўпам кеккаяверма, сендан бойроқ, обрўлироқ одамлар ҳам бор, улар ҳам тўйга таклиф қилиняпти”, “Тўйда ҳамма тўяди, тўй –  халқники, бой-камбағал, ёш-қари, эркак-аёл, бола-бақра… –  кўпга келган тўй бу…” Умуман, сўз санъати тагмаъно билан иш кўради. Лекин бу санъатнинг энг нодир ва таъсирчан шакли ҳисобланган латифада, табиийки, тагмаъно (тагдор имо-ишора, қулоқ қоқиш, учуруқ…) нисбатан кўпроқ бўлади. Бинобарин, афандининг шу бир латифада топ­қирлик билан айтган гапининг мағзини ҳар ким ҳар хил чақади.

Афандининг топқирлиги тасодиф эмас, қонуният! Бошқача айтганда, Афандининг чинакам афандилиги (билгамишлиги, сўзга чечанлиги, қувлиги, уддабуронлиги…) айни шу топқирликда кўринади-билинади. Лекин топиб айтилган гап ё қилинган иш бир зумда ўз-ўзидан пайдо бўлмайди, балки ойлар, йиллар, ҳатто умр бўйи мияда ва қалбда обдон пишиб етилган ва айни лаҳзада беихтиёр тилга кўчган энг тўғри, энг адолатли, энг кулгили гап ё амалга ошган иш бўлади. Буни яна-да яққолроқ ҳис қилиш учун “Қозон ҳам ўладими” латифасини ўқиб кўрайлик: Афанди мингбошига қўшни экан. Уйига меҳмонлар келганида у бой қўшнисидан каттароқ қозон сўраб чиқибди. Мингбоши қозонини бера туриб тайинлабди: “Қозонимнинг ой-куни яқин эди, туғиб қолса, боласи билан қайтарасиз-да, а, Афанди?..” Бундай тагдор имо-ишора, қулоқ қоқишгина эмас, очиқ-ошкор масхара-калакага жавобан нима дейиш мумкин? Бу ерда энди шошқалоқлик билан ҳозиржавоблик кетмайди! “Теша тегмаган” тадбир қўллаш ва ишнинг кўзини билиш керак! Шунинг учун Афанди итоаткорлик билан “хўп” дебгина қолмай, эртасига катта қозонга ўзининг кичкина декчасини қўшиб олиб чиқибди: “Тўғри айтган экансиз, тақсир, мана, қозонингиз туғди!”. Одатда Афанди рақибини аҳмоқ қилишдан аввал ўзини ўтакетган аҳмоқ кўрсатади. Афандидан бундай аҳмоқона жавобни кутмаган мингбоши декчани олибгина қолмай, катта қозонини яна бир марта сўраб чиққанида қўшнисини тентак фаҳмлаб тағин қозонининг ой-куни яқинлигини уқтиради. Афанди тағин хўп деб олади-ю, бироқ бу гал, декча қўшиб қайтариш тугул, қозоннинг ўзини ҳам қайтармай юраверади! Мингбошининг “Нега қозонимни қайтармайсан?” қабилидаги кутилган саволига жавобан аввалдан ўйланган ва кутилмаган гапини айтади: “Қозонингиз туғолмай ўлди!” Ана ўшанда мингбошининг “Қозон ҳам ўладими?!” деган кўндаланг саволига юзаки қараганда ҳозиржавоблик намунаси бўлган, аслида, пухта ўйлаб, дил тўрида обдон пишитилиб, пинҳон сақланган гапини айтади: “Қозоннинг туғишига инониб, боласини олиб қоласан-у, ўлганига инонмайсанми?” Ҳақиқатан ҳам, қозон туғиши мумкин эмас, лекин ўлиши, яъни, синиб қолиши –  бу, албатта, мумкин! Фойда ундириш кўйида шу оддийгина мантиқни назар-писанд қилмаган калтабин кимса Афандининг мантиқи олдида нима қилади –  таслим бўлади-да!

Аввалги латифадаги тўй каби, бу латифадаги қозон шунақанги тагзамини теран деталки, унинг тагида ҳам, ичида ҳам, атрофида ҳам гап жуда кўп! Ёдингизда бўлса, буюк Ғафур Ғуломнинг “Шум бола” қиссасида эгасини рози қилиб пулини ўғирлайдиган киссавурнинг устомонлиги қаламга олинган. Мингбошини рози, яъни, таслим, мот қилган ҳолда унинг дошқозонига ўзининг декчасини айрибошлаш… бунинг учун одатда чинакам Афандининг ишбилармонлигию тадбиркорлиги керак бўлади!

Ўйлаб қарасангиз, бундай айрибошлаш ўтакетган адолатсизлик, ноинсофларча алдам-қулдам эмас, аксинча, чинакам адолатни қарор топтиришдир. Агар латифадаги мингбоши –  амалдорнинг, афанди –  халқнинг тимсоли эканини назарда тутсангиз, англашиладики, аслида, дошқозон –  халққа, декча –  амалдорга тегишли бўлиши керак! Бошқача айтганда, халқ амалдорга эмас, аксинча, амалдор халққа хизмат қилиши лозим! Амалдор ўзича “Қозончида ихтиёр –  қайдан қулоқ чиқарса”, деб дошқозонга ўзбилармонлик билан эгалик қилиб, халқнинг кунини декчага қолдирдими, буниси етмагандек, ана ўша декчага ҳам кўз тикдими, бас, бундай ноҳақлик-­адолатсизлик-ноинсофликка чек қўйиб, ҳақни қарор топтириш учун афандининг топқирлиги, устомонлиги, ақл-заковати ва, ниҳоят, шуларнинг қонуний ҳосиласи сифатидаги ҳозиржавоблиги керак! Эслатиб ўтиш ўринлики, буюк Соҳибқирон Амир Темур ҳазратлари саккиз хил маъдан қотишмасидан тайёрланган улкан дошқозонни ўзи учун эмас, халқ учун ясаттирган, шу боис ҳам у пири комили Аҳмад Яссавий шарафига ўзи қурдирган маҳобатли мақбара ичида –  халқнинг кўз ўнгида барчага ибрат бўлиб турибди. Бу оламшумул дошқозонни ҳам ўзининг томорқасига олиб келиб, омборига қулф-калит қилиб қўйишни истовчи кимсалар эса, кенг жаҳон айвонида ҳамиша кўплаб топилади! Шунинг учун ҳам Соҳибқирон бобомиз “Йўқсулларни бойларнинг зулмига топшириб қўйманг!” дея авлодларга васият қилган!

Буюк Ғафур Ғуломнинг афандиларча топқирлик билан мирзасига айтиб ёздирган каттакон латифаси –  ўзбек адабиётидаги энг гўзал ҳикоя “Менинг ўғригина болам” ёдингиздами? Бу ҳикояда ҳам қозон детали келтирилган. Уйда ҳолсизликдан сулайиб ётган кампир том бошида ўтирган ўғрига “Қутлуғ уйдан қуруқ кетасанми энди, менинг ўғригина болам? Анави қозонни олиб кетсанг-чи!” деганида ўғри бу “Ҳотамтойнинг онаси” деса дегудек меҳру саховат соҳибасининг таклифини кескин рад қилади. “Мен ўғри бўлсам ҳам бу қадар инсофсиз эмасман, онахон! Ҳали бу хонадонда ҳам улкан дошқозонлар осиладиган пайт келади!” дея ёруғ кунларга умид билан қарайди. Ана энди, оғизда “камбағалпарвар давлат!” дея жар солинган улкан салтанатдаги халқнинг хизматкори ҳисобланувчи амалдор девдек бир думалаб “халқ отаси”га айланса-чи? Бундай мисли кўрилмаган эврилиш ва ўтакетган ноҳақликдан юраги ўртанган ҳақгўй эса, “халқ душмани”га чиқарилса-чи?.. Мана шундай ҳам кулгили, ҳам фожиали ҳолатларни дил-дилдан теран ҳис қилган китобхонгина бизга замондош бўлиб яшаган буюк мутафаккиримиз Абдулла Ориповнинг, масалан, шундай бир тўртлигини кулибгина эмас, ўйлаб, тагмаънони англаб, шу боис йиғлаб мутолаа қилади: Кулма, кулма, нега куласан Хижолат чекканнинг ҳолига? /Нега қўл узатдинг камбағалнинг /Ўғрилардан қолган молига?!

Шўро тузумидаги амалдор зотининг олдига кўндаланг қўйилган чинакам афандиларча савол эди, аслида, бу тўртлик!

Кўриниб турибдики, латифа насргагина эмас, шеъриятга ҳам, оғзаки адабиётгагина эмас, ёзма адабиётга ҳам мансуб бўлиши мумкин! У фақат ҳикоя эмас, тўртлик ҳам, каттароқ шеър ҳам, масал ҳам, ҳаттоки мақолми-маталдек биргина ҳикматли гап ҳам бўла олади! Шундай латифасифат “қанотли” гаплардан бири, масалан, буюк ҳаким Абу Али ибн Синога тегишли: “Агар менки кофир ўлсам, бу оламда мусулмон йўқ!” Ўзини кофирликда айблаган калтабинларга шайхурраис берган чинакам афандиларча жавоб –  ҳозиржавобликнинг энг ёрқин намуналаридан бири бу!

Кейинги пайтларда газета ва журналларимизда жаҳон адабиётидаги энг қисқа ҳикоялар намуналари мунтазам чоп этиб қелинмоқда. Ҳатто яқинда “Драббллар (Дунёнинг энг кичик ҳикоялари)” деб аталган каттакон тўплам нашр этилди. Табиийки, “Драббллар” нима экан дея сўзбошига кўз ташладим. Бу инглизча сўз “парча”, “бўлак” деган маънони англатар экан. Рус тилидаги “дробление”, яъни, “бўлаклаш”, “майдалаш” маъносидаги сўзнинг ўзаги! Бу сўз ўзбек тили учун янги сўз бўлса бордир, лекин адабий жанрнинг номи сифатида ўзбек адабиёти учун мутлақо янгилик эмас, деб ўйлайман! Чунки “қисқа ҳикоя” тилимизда “латифа”, латифанинг энг кўп шов-шув қўзғаган шакли эса, “ҳангома” деб аталади. Юқорида тилга олинган “Афанди латифалари” тўплами сўзбошисида нуктадон олим Баҳодир Саримсоқов ўзбек ёзма адабиётидаги латифанавислик ва латифахонликларнинг энг ёрқин намуналари сифатида Авфийнинг “Жоме ул-ҳикоёт ва давомеъ ул-ривоёт”, Убайд Законийнинг “Рисолаи дилкушо”, Давлатшоҳ Самарқандийнинг “Тазкирот уш-шуаро”, Замахшарийнинг “Рабеъ ул-аброр”, Абдураҳмон Жомийнинг “Баҳорис­тон”, Али Сафийнинг “Латойиф ут-тавойиф” ва Хондамирнинг “Макорим ул-ахлоқ” китобларини тилга олади. Бу билан латифа жанрининг ўзбек халқ оғзаки ижодидагина эмас, ёзма адабиётда ҳам нақадар чуқур илдизларга эга эканини уқтиради. Сўзбошида алоҳида тилга олинмаган Отойи ва Лутфий шеъриятидаги “Мана, чинакам лутф-латифа!” дея кўрмас-кўролмас кўзларга ҳам нуқиб кўрсатса бўладиган шоҳбайтларни-ку, қўяверасиз –  бу алоҳида мавзу! Мазкур сўзбошида муаззам Шарқ адабиётшунослигининг назарий масалаларини ҳам пухта биладиган олим латифа жанрининг шундай лўнда таърифини беради: “Латифа халқнинг ақл-заковатини, меҳр ва нафратини, кулгиси ва пичингини лўнда, заминида назокат ётувчи соддалик билан диалог шаклида ифодаловчи бир эпизодли асардир”. Яъни, латифа кичик ҳикоя демакдир. Бу оламда латифадан қисқароқ ҳикоя йўқ! Айни чоғда, у бўлак эмас, бутун асар, тўлақонли асарнинг парчаси эмас, ана ўша тўлақонли бадиий асарнинг ўзидир! Бинобарин, “драббл” сўзига нисбатан “латифа” сўзи ҳодисанинг моҳиятини аниқроқ ифодалай олади. Агар асар латифа жанри талабларига жавоб бера олса, албатта. Ҳар қалай, адабиётшунослик илми латифа, ҳангома, қатра, лавҳа, мансура, қайирма, мана энди, драббл каби бир-бирига анча яқин жанрларнинг ички табиати, муштарак ва фарқли жиҳатлари, бу жанрлар ўртасидаги ўта нозик чегараларни аниқлаштириб олиши керакка ўхшайди.

Одатда ҳамма латифалар ҳам ҳангома бўлавермайди. Латифанинг ҳангомага айланиши учун у жамиятда сезиларли шов-шув қўзғаб, оғиздан оғизга, тиллардан тилларга кўчиб юриши керак. Масалан, бундан роппа-роса бир аср муқаддам шундай бир пурмаъно-пурҳикмат тўртлик ўз замонининг энг зўр латифаларидан бири оғиздан оғизга кўчиб бизнинг замонамизга қадар етиб келган: “Ҳангома талаб бўлсанг, маҳкамага йўрта кўр, Уч эчкини бир лўли афсун ила ўйнатур!” Лақаби “лўли” бўлган бир амалдор –  тарихий шахснинг лақаблари “эчки” бўлган уч амалдор –  уч тарихий шахс билан тарихий аҳамиятга молик муносабатлари тилга олинган энг қизиқ латифа, энг қисқа шеър, энг машҳур ҳангомалардан бири бу! Абдулла Орипов ва Эркин Воҳидовнинг шеърий ҳангомалари, яъни, ўзбекона ҳазил-мутойибага йўғрилган машҳур шеърларини ким билмайди дейсиз! Тилимизда “номалар, ҳангомалар” деган пурҳикмат ибора бор. “Ёзма адабиёт ва оғзаки адабиёт” дегани, аслида шу! Бошқача айтганда, “нома” –  хатга туширилган латифа, “ҳангома” –  оғзаки айтиладиган латифа демакдир. Номанинг ҳангомага айланиши осон эмас! Адабиётимизда ҳам нома, ҳам ҳангома, ҳам масал, ҳам мақол, ҳам матал, ҳам маъжоз…, қўйинг-чи, ҳам ёзма, ҳам оғзаки адабиётнинг энг беқиёс намунаси буюк мутафаккиримиз Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” фалсафий достонидан кейин мавлоно Муҳаммадшариф Гулханийнинг “Зарбулмасал” асари ҳисобланади. Айтиш мумкинки, ўзбек тилидаги сўз санъатида бу асардан йирикроқ латифа йўқ! Муқимий ва Аваз Ўтар ҳажвиялари, Завқийнинг “Аҳли раста ҳажви” шеъридек дурдона асарлар ҳам латифлик-латифалик бобида “Зарбулмасал” асари билан бўйлашолмайди. Зотан, муаллифга замондош бўлган тарихий шахслар ҳаёти ҳаққоний, кулгили ва ҳеч ким тирғалолмайдиган даражадаги юксак бадиият билан ёритилган, шу боис ўз даврида беқиёс шов-шув қўзғаган бошқа асар йўқ! Агар бор бўлса, у, аввало, буюк Абдулла Қодирийнинг ўз табиатига кўра афанди латифаларига ҳамоҳанг “Тошпўлат тажанг нима дейди?”, “Калвак махзумнинг хотира дафтаридан” сингари кичик насрий асарларидир.

Буюк Ғафур Ғуломнинг бутун ижодий фаолия­ти мобайнида яратган ҳикоялари ва айниқса, “Шум бола” қиссасида муаллифнинг табиатидаги ўйчанлик билан топқирлик ҳозиржавобликдан минг карра устунроқлигини аниқ-равшан кўрсатиб турибди. Бу асарларнинг қарийб барчаси Афанди латифалари асосида, айрим латифаларнинг мағзини чақиш ва уларга ижодий ёндашиш асносида дунёга келган! Агар ўхшатиш ўринли бўлса, тарихнавис адиб Миркарим Осим ўзининг гўзал тарихий ҳикоялари ва қиссаларини тарихий шахслар ҳақидаги мавжуд афсона-ривоятлар асосида яратганидек, Ғафур Ғулом нафақат “Афанди ўлмайдиган бўлди” билан “Афанди ва шайтон алайҳи лаъна” ҳикоялари, ҳаттоки “Ҳасан Кайфий”, “Ҳийлаи шаръий”дек бир қарашда афанди латифаларидан йироқдек туюлувчи асарларини ҳам латифаларга таяниб яратган! Бу ҳолни яна бир моҳир новеллис­тимиз Абдулла Қаҳҳор ҳикоя­ларида ҳам яққол кўришимиз мумкин. Масалан, Абдулла Қаҳҳорнинг энг машҳур “Ўғри” ҳикоясини Афандининг бир латифасига қиёсий таҳлил қилиб қарасангиз, бунга ўзингиз ҳам амин бўласиз. Мана, ўша “САВОЛГА ЯРАША ЖАВОБ” деб номланган латифа: “Афанди эшак ўғирлатганини эшитиб, узоқ-яқиндан ошна-оғайинлари келиб кўнгил сўрашди… Уларга ош-сув қилгани учун Афандининг эшак нархидан ўн ҳисса ортиқроқ пули кетди. Бу ҳам етмагандек бир эзма оғайниси келиб, Афандига ҳар турли саволлар бера бошлади: –  Афандим, эшагингизни бир киши ўғирладими, кўпчиликми? Эшакни миниб кетдими, етаклаб кетдими? Эшак остонадан чиқишда ўнг оёғи билан юриб чиқдими, чап оёғи билан чиқдими?.. Афанди жавоб берди: –  Янаги сафар эшак ўғирлатадиган бўлсам, сизни айтиб келаман, ҳаммасини ўз кўзингиз билан кўрасиз”. Бу латифа шунинг учун ҳам “Саволга яраша жавоб” деб аталганки, савол қанчалик тутуруқсиз ва ғашга тегадиган бўлса, жавоб ҳам шунга яраша мантиқсиз ва кулги қўзғайдиган. Ахир, ўғри шунинг учун ҳам ўғрики, у ўмараётган мулкнинг эгасига ўзининг қорасиниям кўрсатмайди-да. (Ҳаттоки “Менинг ўғригина болам” ҳикояси қаҳрамони ҳам кампирга ўз овозини эшиттиради-ю, қорасини кўрсатмайди –  қўрққанидан эмас, уялганидан!) Бинобарин, ўғри эшакни миниб кетдими, етаклаб кетдими, эшак уйидан қай оёғи билан чиқди, Афанди буни билмаслиги аниқ! Билмаслигини билиш учун ҳам катта ақл керак эмас! Била туриб тутуриқсиз саволлар билан ёнган юракка баттар ўт ёқиш-да бу! Ўт ёқарнинг ўзига ўт ёқиб, уни кулиб енгиш ҳамиша топқир-ҳозиржавоб афандига хос!.. Мана шу, аслида, ошна-оғайнилар ўртасидаги бирмунча енгил ҳазил-мутойиба, “Эшагидан тўқими қиммат” деган пурҳикмат мақолга асос бўлиб хизмат қилган латифалардан бирига Абдулла Қаҳҳор чинакам сўз санъаткори сифатида ижодий ёндашади. Адибнинг “Ўғри” ҳикояси мазмунини бу ерда эслатишга ҳожат йўқ. Унда ҳазилкаш Афандининг ўрнида бечора Қобил бобо, эшакнинг ўрнида ҳўкиз, ошнанинг ўрнида элликбоши! Саволлар ҳам ошнанинг саволларидан беш баттар тутуриқсиз ва калакаомуз: “Ўғри етакласа кетаверадиган қандай ҳўкиз эди у? Етаклаганга эргашиб кетаверма деб тайинлаб қўйилмаган экан-да, а?..” Сезилиб турибдики, буюк адиб латифадаги енгил кулгини аччиқ заҳархандага, ошна-оғайнининг шахсий муносабатларини ижтимоий ҳодисага, яъни, юморни сатирага айлантирган. “Ўғри ўғри эмас, бошингга мушкул иш тушганида кўмак беришнинг ўрнига, аксинча, қароқчидек ўғридан қолган-қутганини ҳам талон-торож қиладиган манавилар ўғри!” дея ўқувчига баайни нуқиб кўрсатади. Бу билан моҳир ёзувчи латифага ижодий ёндашишнинг ибратли намунасини намойиш қилади. Адиб қаламига мансуб йирик насрий асарларнинг энг гўзали –  “Ўтмишдан эртаклар” қиссасидаги ҳар бир ҳикоя ҳам “Ўғри” ҳикоясидан, демакки, ичакузди латифадан қолишмайди. Хуллас, Ғафур Ғулом ва Абдулла Қаҳҳор ҳикояларининг фавқулодда завқ-шавқ билан қайта-қайта ўқилишига бош сабаб уларнинг латифага энг яқин асар, том маънодаги ҳикоялар эканидадир.

Одатда латифанавислик билан латифахонликнинг олдига ўтиб бўлмас тўсиқ қўйиш мумкин, албатта. Лекин латифагўйликни ҳеч қачон ҳеч бир куч тақиқлаб-тўхтатиб қололмаган. Ғафур Ғулом ва Абдулла Қаҳҳорнинг унча-мунча латифадан қолишмайдиган “қанотли” гаплари адабий жамоатчилик орасида оғиздан оғизга ўтиб юргани барчага маълум. Ҳаттоки башарият тарихидаги энг мустабид шўро тузумида ҳам халқ оғзаки ижодининг энг гуллаб-яшнаган тури латифагўйлик, айниқса, сиёсий латифагўйлик бўлгани кўпчиликка аён. “Янгисидан эшитайлик!”, “Янгисидан бор!” қабилидаги хитоблар замирида достон, эртак, қўшиқ, ҳикоя, мақол-маталлар эмас, айнан латифа назарда тутилиши бежизми, ахир! Бу ҳол Афанди латифаларининг ва латифагўйликнинг, худди Афандининг ўзидек, нақадар ўлмас ва яшовчанлигини аён кўрсатиб турибди. Кейинги йилларда адабиётимизда Алишер Навоий даврида кенг қулоч отган латифанавислик анъанаси қайта жонланмоқда. Шу ўринда бир пайтлар “Ёшлик девони” билан мумтоз адабиётимиздаги ғазал жанрига янги нафас бахш этган ажойиб шоиримиз Эркин Воҳидов билан бу зукко, чинакам афандитабиат адибнинг муносиб издошларидан бири Шодмон Отабек номини яна бир карра тилга олишни истар эдик. Эркин Воҳидовнинг “Донишқишлоқ латифалари” шеърий туркуми билан Шодмон Отабекнинг “Дўрмон ҳангомалари” насрий тўплами қайта-қайта нашр этилаётгани ҳеч кимга сир эмас. Агар сир бўлса, бу сир ҳар икки адибнинг афандиларча топқирлик-ҳозиржавоблик намуналарини амалда намойиш этиб турган латифанавислик маҳоратидагина эмас, айниқса, ҳозирги ялпи китобхонлик даврида халқимизнинг латифахонлик иштиёқи латифагўйлик ҳавасидан минг карра кучлироқ эканидадир.

Камина “Теша тегмаган бир сўз ёхуд лутф-латифа қадри ҳақида” деган бир мақола 1997 йилнинг 13 июлида ҳафталикда эълон қилиниб, унда, жумладан, “Донишқишлоқ латифалари” билан “Дўрмон ҳангомалари”нинг илк нашрлари қизғин олқиш­ланган эди. Бугунги кунда афандиларча топқирлик-ҳозиржавобликнинг ёрқин намуналари бўлган ҳар икки латифалар тўпламлари халқимизнинг энг севимли китоблари қаторидан мустаҳкам ўрин эгалладики, уларни атрофлича таҳлил қилиш учун бошқа каттароқ мақола ёзса арзийди.

Модомики, Афанди латифалари халқ ижодининг энг ёрқин ва топқир жанрларидан бири экан, у халқ ижодининг бошқа жанрлари билан чамбарчас боғлиқ, албатта. Дейлик, латифаларда эртак ва ривоятларнинг ўзига хос “хамиртуруши” бор. Масалан, “Хабарчи ўғри” латифасини ўқиб кўринг: “Афанди бир куни қирқта ўғрига дуч келибди. Ўғрилар: “Юринг, Афанди, подшонинг ўрдасига ўғирликка борамиз, сиз ўрдадан хабар олиб чиқадиган бўласиз”, –  дейишибди. Афанди: “Бўпти, мен олдин кириб қоровулини ўлдириб чиқаман”, –  деб кириб кетибди. Томдан аста-секин бораётган вақтда хазинанинг туйнугидан тушиб кетибди. Хазина ичида айланиб юриб, кўзига болалар чаладиган қўшнай кўриниб қолибди. Афанди найни олиб чалиб юборибди. Подшонинг ясовуллари уйғониб қолиб қулоқ солишса, хазина ичидан қўшнай товуши чиқаётган эмиш. Секингина бориб Афандини ушлаб олишибди. Қирқта ўғри ҳам қўлга тушибди. Уларни сўроқ қилгани подшонинг олдига олиб боришибди. Подшо Афандидан: “Нима учун шундай иш қилдинг?” –  деб сўрабди. Афанди: “Эй, подшоҳим! Сизнинг ўрдангизга қирқ ўғри кираётган экан, сизга хабар қилгани қўшнайни чалдим-да”, –  дебди. Сизга бу латифа “Уч оға-ини ботирлар” эртагини эслатмаяптими? Эсингизда бўлса, эртакда тўнғич ботир аждарҳони (жаҳолат тимсоли), ўртанча ботир арслонни (нафс тимсоли), кенжа ботир эса, қирқ қароқчини (инсоний иллатлар тимсоли) енгади. Яна шуниси борки, эртакда ҳам кенжа ботир подшоҳ саройига қароқчилардан аввалроқ кириб олиб, сўнг бирин-кетин кирган ўғриларни қиличдан ўтказади. Бу жасорати ва хизмати учун подшоҳ уч қизини уч ака-укага беради-да, кенжа ботир тахт ворисига айланади. Қирқ ўғрини боплаб тузоққа тушириш –  мана буни топқирлик –  топиб қўлланган тадбиркорлик деса бўлади. Айтиш мумкинки, Афандининг йўриғи, яъни тутган йўли ҳар жиҳатдан ибратли: биринчидан, ўғриларнинг таклифига “йўқ, мен ўғрилик қилмайман” деб норози бўлмайди, сабаби, ўғирлик сирларидан хабардор бўлган “шерик”ни тирик қолдирмаслик­ларини яхши билган. Иккинчидан, “душманнинг ичида бўл” деганларидек, Афанди душманнинг ичида бўлиб, уни ичдан қўпормоқчи. Ҳамма замон ва маконлардаги урушларда кўпинча душманнинг сир-асрорини билган томон ютиб чиққан-да. Учинчидан, ўғриларнинг кўзича Афанди саройга айғоқчи, яъни ўғриларни хатардан огоҳлантирувчи сифатида яширинча киряпти, аслида эса, саройдагиларни ўғрилар хатаридан огоҳлантирмоқчи. Тўртинчидан, тўппа-тўғри сарой ясовулларига бориб хабар қилса, ўзи ҳам ўғриларга шерик сифатида жазоланиши мумкин. Шунинг учун Афанди хазина ичига тушгач, яъни мурод-мақсад манзилига етгач, сарой аҳлига хабар беряптики, бу билан асл мақсади хазинани ўмариш эмас, балки ҳақиқатан ҳам, ўғриларни тутиб бериш эканини билдирмоқчи. Бешинчидан, латифа подшонинг сўроғига Афандининг жавоби билан таққа тугаган. На подшонинг, на ўғриларнинг бўлган воқеага муносабатлари билдирилмаган, яъни қиссадан ҳисса чиқарилмаган. Бу, албатта, латифага хос энг муҳим хусусиятлардан бири –  муаммонинг ечими берилгач, уни қандай йўйиш ўқувчи ва тингловчига ҳавола. Масалан, подшонинг қанчалик оқил ё жоҳиллигига қараб Афанди сийланади ё қийналади. Ўғрилар ҳам Афандига эътироз билдиришолмайди, сабаби, у “нима қилай, хазинанинг ичига ағанаб тушиб қамалиб қолдим, шунинг учун сизларни ёрдамга чақирдим, қўлга тушгач эса, подшонинг жазосидан қутулиш учун сизларни сотишга мажбур бўлдим, барибир сизлар жазодан қутулолмайсизлар-ку?!” дея ўзини оқлаши мумкин-да… Қаранг, қисқагина латифага шунақанги катта ҳаётий ҳақиқатлар сингдирилганки, қо­йил қолади киши. Латифадаги болалар чаладиган қўшнай халқ оғзаки ижодидаги тўй, карнай-сурнай, қозон-товоқ каби юқорида келтирилган ва келтирилмаган кўпгина тимсоллардан бири бўлиб, унинг замирида ҳам теран маънолар бор. Қўшнай болаларча соддадиллик-беғаразлик-оқкўнгиллик билан сирни фош қилиш ва ҳақни қарор топтириш воситаси ҳисобланади. Машҳур ривоятдаги Искандарнинг шохини кўриб қолган сартарошнинг бу сирни ичига сиғдиролмай ташландиқ қудуққа айтгани, қудуқдан бир қамиш ўсиб чиққани, бир уста бу қамишдан най ясаб чалганида ундан “Искандарнинг шохи бор” деган гап атрофга таралгани бежиз эмас, албатта. Ривоятда ҳақиқат эртадир-кечдир ўзини кўрсатади, сир сирлигича қолиб кетмайди, қинғир ишнинг қийиғи қирқ йилдан кейин ҳам чиқади, деган маъно санъаткорона ифодаланган. Лекин Афандининг қўшнайи тўғрисўзлик-ҳақгўйликнинг мазкур ривоятдаги найга нисбатан икки карра кучлироқ тимсолидир. Зотан, унда катталарга, яъни, ривоятдаги сартарошга ўхшаб сир сақлашдан асар ҳам йўқ. Унда болаларча оқкўнгиллик-беғаразлик билан афандиларча топқирлик уйғунлашган ҳолда ўзига хос тарзда тантана қилади. Яна бир машҳур ривоятдаги Широқнинг ёлғиз ўзи бутун бошли эрон қўшинини боплаб тузоққа туширгани, шу мақсадда қулоқ-бурнини кесиб босқинчига пешвоз чиққани ёдингиздадир? Юқорида айтганимиздек, эртакдаги Кенжа ботир билан романдаги Отабек ёвларни ўлдириб, актив ҳаракат қилган бўлсалар, бу ривоятда Широқ ўзини қурбон қилиб, шаҳидлик йўлини тутмоқда, яъни, айтиш мумкинки, пассив ҳаракат қилмоқда. Нима бўлганда ҳам, Широқ эл-юртини босқинчилардан қўриган халқ қаҳрамони, Афандига хос топ­қирлик қилган қаҳрамон, алданганларини тушунган босқинчилар Широқни тилка-пора қилсалар-да, у халқ ёдида ҳамиша барҳаёт қаҳрамон, албатта. Бироқ чинакам Афанди ўлмас қаҳрамон, гарчи уни ўлдиришга кўп уринишлар бўлса-да, у ҳар қандай қалтис вазиятлардан омон-эсон чиқувчи, яшовчан қаҳрамондир. Шу нуқтаи назардан Хўжа Насриддин афанди бошқа ҳар қандай адабиий қаҳрамонга нисбатан қаҳрамонроқ, чунки уларнинг барчасига нисбатан топқирроқ, пишиқроқ, қувноқроқ, тўғрироқ, ишбилармонроқ, оқкўнгилроқ, яшовчанроқ, ўлмасроқ…

Хулосамиз шуки, Афандининг топқирлигию ҳозиржавоблиги ҳамиша бор бўлсин! Халқда афандилар кўпайсин! “Курашади икки тўлқин, қараб турайми?!” дея хитоб қилган эди буюк афандиларимиздан бири Ойбек. “Мен энди жим қололмайман!” деган эди яна бир буюк афанди. “Охиридан ёрлақасин” дейди донишманд халқ. Ижодий фаолиятини, ўзининг ҳақ эътиқодида собитликни афандиларча намойиш қилиш барча ёзувчиларга насиб қилсин! Намойиш мавриди келиб турганида ҳам, гапириш шарт бўлган пайт­да ҳам балиқдек жим туриш, айниқса, гапириш-­ёзиш имкониятидан мосуволик, яъни тилсизлик фожиа­сидан Тангрининг ўзи сақласин!.. Зеро, исломий ақидага кўра, киши ноҳақликни кўрса, қўл билан қаршилик қилсин, йўқса, тил билан қаршилик қилсин, ҳеч бўлмаса, дилида қаршилик қилсин, дейилиши бежиз эмас. Энг қувноқ қаҳрамонимизнинг айнан “Насриддин афанди” дейилиши ҳам бежиз эмас, албатта. “Насриддин” сўзининг туб луғавий маъноси “диннинг насри” демакдир. Ҳа, Афанди диннинг энг бирламчи ҳимоячиси, адолатпарвар, инсонпарвар, тинчликсевар, тараққийпарвар, қўйинг­чи, энг қутлуғ инсоний фазилатларни ўзида бирлаштирган, онг билан қалбни дин-диёнатга эш қилган энг севимли Қаҳрамонимиз Афанди латифалари кулиб-кулдириб-куйдириб адаб беради.

Тўғрилик

Ўзбек халқининг “Уч оға-ини ботирлар”, “Зумрад билан Қиммат”, “Ур, тўқмоқ” каби ҳикматга бой эртакларидан бири “Тўғри билан Эгри” деб аталади. Бу эртакда тўғрилик билан эгриликнинг нималиги бадиий воситаларда теран ёритилади. Умуман, эртакларда тўғрилик ва эгрилик, яхшилик ва ёмонлик, эзгулик ва ёвузлик, сахийлик ва бахиллик, ишчанлик ва ялқовлик каби тушунчалар ҳаётий мисолларда содда ва равон тилда тасвирланади. Шунинг учун бобо-момо, ота-она, ака-опаларидан эртак эшитиб ўсган бола ҳаётда тўғри йўлни топиб улғаяди. Эртак эшитиш бахтидан маҳрум бўлган, эртакларнинг ижобий қаҳрамонларига ҳавас билан қарамаган, келажакда уларга ўхшаб билимдон, ботир, меҳрибон, тўғри бўлишни орзу қилмаган бола эса, афсуски, келажак ҳаётида тўғри йўлини тополмай, эгри йўлларга кириб кетиши мумкин. Бироқ инсон ҳаётининг ҳар бир босқичида ўзига хос ва мос бадиий жанр­лар мавжуд. Дейлик, халқ достонларини катталар учун эртак, деб санасак бўлади. Достонларда ҳам тўғрилик ва эгрилик каби тушунчалар кенг миқёсларда кўрсатилади. Лекин халқ ижодининг шундай бир жанри борки, у етти ёшдан етмиш ёшгача инсонлар учун мос бўлиб, унда тўғрилик ва эгрилик каби тушунчалар ихчам ва асосийси кулгили йўсинда кўрсатилади. Зеро, асалнинг ози ширин, деганлар. Баайни асалдек озгинаю созгина асар, энг латиф ва энг жажжи жанр, албатта, латифадир.

Аввало, тўғри нимаю эгри нима? Изоҳли луғатларда тўғри сўзининг ўнга яқин маъно товланишлари берилган. Тўғрилик ва эгрилик шунақанги пурмаъно-пурҳикмат сўзларки, уларни нафақат бадиий воситалар, балки илмий тушунчалар орқали ҳам чексиз таҳлил ва талқин қилишга ақл-закоси етадиганлар янада бойитадиганлар кўплаб топилади. Қолаверса, тўғрилик ва эгрилик тушунчалари халқ мақолларида жуда таъсирчан айтилган: “Тўғри юрдим –  етдим муродга, эгри юрдим –  қолдим уятга”, “Тўғрилик нажот йўлига бошлар, Эгрилик ҳалок чоҳига ташлар”, “Тўғри бўлса ошин ер, эгри бўлса бошин ер”, “Тўғрига дуо ёғилур, эгрига бало ёғилур”, “Тўғри тил тош ёрар, эгри тил бош ёрар”, “Эгри кўчадан юрсанг ҳам тўғри юр”…

“Эгри” сўзи “эгмоқ” сўзидан ясалганидек, унга маънодош “букмоқ” сўзидан “букри” сўзи ясалган бўлиб, улардан “эгри-бугри” жуфт сўзи яратилган. “Букурни қабр тўғрилайди” деган ҳикматли гапда ҳам жисмоний, ҳам руҳоний маънолардаги букурлик назарда тутилади. Букурни тўғрилаш суякни синдириш билан баравар бўлганидек, руҳий букурликни тўғрилаш, дейлик, асли табиатан ёмон одамни яхшига айлантириш иложсиз ишдир. Туя­дан “нега бўйнинг эгри?” деб сўрасалар, “қаерим тўғри?” деб жавоб берган экан. Мана бу латифадаги тўғрилик ва эгриликнинг энг қисқа тасвири. Афанди латифаларида бундай тас­вирни истаганча топиш мумкин.

Юқорида эртакнинг бола тарбиясидаги ўрни ҳақида гапирдик. “Афанди латифалари” китобида келтирилган “Афандининг насиҳати” латифасида ҳам бола тарбияси ҳақида гап кетади: “Афанди қизини узатди. Келинчакни олиб кетаётганларида одамлар Афандига: “Қизингизга фотиҳа беринг, эҳтимол, айтадиган насиҳатингиз бордир”, –  де­йишди. Афанди қизининг ёнига келиб қулоғига шивирлади: –  Борган ерингда чок-пок тикадиган бўлсанг, ипнинг учини тугиб қўйишни унутма, агар ундай қилмасанг, ип чокда сира турмай, меҳнатинг зое кетади”. Аввалига Афандининг бу антиқа гапини эшитган одам энсаси қотиб, унинг устидан кулиши мумкин. Лекин бу гапни чуқурроқ ўйлаб қараган одам беихтиёр “Э, гап бу ёқда экан-ку?!” деб қойил қолиши тайин. Гап шундаки, тикиш-бичиш, пишириш-тушириш, супуриш-сидириш, артиш-суртиш каби уй-рўзғор ишлари асосан хотин-қизларнинг зиммасида. Одатда қизини узатаётган онаизор “бахтли бўл, борган жойингда тошдек қот, сув келса симир, тош келса кемир” каби тилак билдиради. Тикканда ипнинг учини тугиб қўйиш тилаги ҳам одатда отадан эмас, онаизордан чиқиши керак. Модомики, Афанди шундай тилак билдиряптими, демак, у қизининг тарбиясида, яъни рўзғор юритиш уқувида бевосита қатнашган. Қолаверса, ота қизига ўзи тушунадиган тилда насиҳат қилиб, тўғри йўл-йўриғини беряпти. Бунинг устига, гап фақат тикиш ҳақида эмас, балки ҳар қандай иш –  қайнота-қайнонанинг ҳурматию хизматини жойига қўйиш борми, эрнинг кўнглига қараш борми –  рўзғор ишларини қойиллатиш борми, қўни-қўшни билан хуш муомала қилиш борми, барча-барчасини маромида қилиш ҳақида кетяпти. “Ҳар бир сўзни мих қилиб қоқиб, қалпоғини учириб юбориш керак, токи уни ҳеч ким суғуриб ололмасин” деган эди улуғ сўз санъаткорларимиздан бири. Аммо бу ҳикматли гап Афанди латифасичалик кучли ва мантиқан асосли эмас, чунки қалпоғи йўқ мих бирлашган ёғочларни етарлича мустаҳкам ушлаб туролмайди, шундай эмасми? Худди ипнинг тугуни кийимни тутиб тургани каби михнинг қалпоғи қурилмани тутиб туради-да. Одатда “топармон-тутармон”даги биринчи сўз оиладаги эркакка, иккинчиси эса, аёлга тааллуқли. Онанинг тутиб туриши, тутуми, “тугуни” отанинг топишидан кам аҳамиятга эга эмас, ҳатто буниси унисидан муҳимроқ! Шунинг учун халқимиз “Эрни эр қиладиган ҳам, қаро ер қиладиган ҳам хотин” деган ҳикматли гапни яратган. Кўриниб турибдики, Афандининг қизига насиҳати бемаъни эмас, аксинча, ўта бамаъни!

Оила бошлиғи сифатида Афандининг тўғрилигини “Сенинг гапинг ҳам маъқул” латифасида кўрасиз: “Афандининг олдига биров келиб, ёмон кўрган бир одами устидан арз қилди. Афанди, гапингиз маъқул, деб жўнатиб юборди. Эртасига бошқаси келиб, ундан шикоят қилди. Афанди унга ҳам, гапингиз маъқул, деб чиқариб юборди. –  Эркак бўлмай қолинг, –  деди Афандининг хотини, –  ҳар иккаласига ҳам, гапинг маъқул, дедингиз. Дунёга келиб сиз ҳам “Йўқ, гапинг номаъқул” десангиз-чи! Афанди ўйлаб туриб: –  Хотин, сенинг ҳам гапинг маъқул, –  деди.” Ҳаётда одамни тўғри йўлдан оздираман, туясини адаштираман, балога йўлиқтираман дейдиган уришқоқ-бузуқилар, балохўрлар, ғийбатчию ярамаслар ҳар қадамда учрайди. Бундай кимсаларнинг қутқуларига учмай, ўзи ва яқинларининг бошларини омон сақлаш катта ҳикмат ва тўғриликнинг белгисидир. Бундай балохўр ва ғийбатчи одамлар билан муомаланинг энг тўғри йўли, “сен яхши, сендан ит яхши” деганларидек, бетараф туришдир. Сабаби, бундай қалтис вазиятларда уришқоқларнинг орасига тушиб одам барака топмайди. Афанди худди шу муомала маданиятини, тўғри йўл-йўриғини хотинига, у орқали болаларига уқтирмоқда. Кулгили латифанинг оғир юки мана шунда. Тиббиёт тилида гапирсак, аччиқ дорини ширин сув ёки ширин сўз билан ичириш мана шундай бўлади.

Нима тўғрию нима эгри эканини баъзан Афандидек билгамиш одам ҳам билолмай боши қотиб қолади. “Маломат” латифасида шундай: “Афанди бир куни ўғлини эшака миндириб, ўзи пиёда кетаётган эди, одамлар масхара қилиб: “Анави тентакни қаранглар, сўлақмондай ўғлини эшакка миндириб, ўзи пиёда кетяпти”, –  дейишди. Афанди ўғлини эшакдан тушириб, ўзи миниб олди. Бироқ йўлда одамлар яна масхара қилишди: В-а-а, анави кишини қаранглар, болани пиёда қуйиб, ўзи эшакда кетяпти. Афанди ўғлини мингаштириб олди, лекин одамлар бунга ҳам кулишди: “Анави ноинсофни кўринглар, кичкина бир махлуққа жабр қилиб, иккови миниб олибди. Афанди дарҳол эшакдан тушди, ўғлини ҳам туширди, одамларга қараб: “Мана, шундай қилсам, маломатдан қутуламанми?” –  деб эшагини опичиб олди. Ундай қилса ҳам –  ёмон, бундай қилса ҳам –  ёмон, ўтирса –  ўпоқ, турса –  сўпоқ, деб шунга айтадилар-да. Қани энди танқид ва масхара қилувчи одам тўғри йўлини айтиб маслаҳат берса. Афсуски, шундай ярамас, балохўр, ноинсоф одамлар борки, улар тўғрини эгри, эгрини тўғри, деб тураверадилар. Абдулла Ориповнинг “Шарқ ҳикояси” шеъри мана шу латифа асосида яратилган. Агар латифада Афанди эшакни опичлаб олиш маломатдан қутулишнинг энг сўнгги чораси деб билса, шеърда бошқачароқ мантиқий хулоса чиқарилади –  бир эшак сабаб ота билан ўғилнинг ораси бузилгани айтилади. “Эшакка юк тушмасин” латифасида Афанди азбаройи одамларнинг маломатидан қутулиш учун ўзича тўғри, чинакамига афандиларча тағин бир йўлини топади: “Афанди бир куни бир қоп юкни эшагига ортиб, устига ўзи миниб олиб кетар эди. Йўлда бир одам учраб: “Афанди эшакка жуда жабр бўлибди-ку, юк ортиб, тағин унинг устига ўзингиз миниб олибсиз”, –  деди. Афанди, сенинг айтганинг ҳам тўғри, деб эшагидан тушиб, қопни ўз устига олиб, яна эшагини миниб олди. Ҳалиги киши яна учраб қолиб: “Бу нима қилганингиз, Афанди?” –  деди. Шунда Афанди: “Эшакка енгил бўлсин дедим-да”, –  деб бамайлихотир йўлида давом этди.” Бу латифани эшитган ё ўқиган одамнинг кулгисини қистатадиган нарса, албатта, Афандининг тўғрилиги билан соддалиги. Унга “Ҳой, Афанди, модомики қоп билан сиз эшакка ортилар экансиз, қайси тартибда бўлишнинг фарқи йўқ, юк ўша-ўша бўлади-ку” дегингиз келади. Аммо Афанди қопни ўз устига ортиб олган экан, демак, у ҳам эшакка қўшилиб жони қийналяпти-ку, унинг дардига ҳамдард бўляпти-ку, дея ўйлаб қолсангиз ажабмас.

Бугунги ахборот асрида ҳам худди ўтмишдаги каби мунажжимларга ишонадиган одамлар талайгина. Ҳатто тўй кунини белгилаш борми, иш ҳафтасининг режасини тузиш борми –  мунажжимлар маслаҳатига қараб иш тутадиган одамлар учраб туради. Осмонда булутлар ҳаракати, ҳаво босимининг ўзгариши, шамол ва сувнинг ўзаро муносабатига қараб об-ҳавони башорат қилиш мумкин, албатта, лекин одамнинг омадини, тақдирини башорат қилишга фақат Яратган қодир. Шундай экан, мунажжимнинг, яъни юлдузларга қараб башорат қилувчи одамнинг гапи тўғрилигига ҳеч қандай кафолат йўқ. Хўш, Афандига мунажжимликни таклиф қилсалар, яна кимсан –  мамлакат ҳукмдори таклиф қилса, тўғриликка ўрганган Афанди нима қилсин, қандай тўғри йўл тутсин, сихни ҳам, кабобни ҳам қандай куйдирмасин? Буни “Афанди –  мунажжим” латифасидан ўқиб биламиз: “Подшо бир куни Афандидан сўради.

–  Саройбон мунажжимни истаб ҳеч ердан тополмаяпман. Сиз мунажжим бўлиб қўя қолмайсизми?

–  Шоҳим илтифот қилсалар, хотиним иккаламиз бўлар эдик.

–  Нега энди?

–  Чунки, –  тушунтира бошлади Афанди, –  мен хотиним билан сўзда, ишда сира муроса қилолмайман. Мен бир хил гапирсам, у тескарисини айтади. Мен, бугун ёмғир ёғади, десам, у, ёғмайди, дейди. Мана, узоқ йиллардан бери синайманки, ё менинг ёки унинг айтгани бўлади, учинчиси бўлмайди. Шунинг учун хотиним иккаламиз мунажжим бўлсак, ҳамма нарса бизнинг айтганимизча бўлади.” Қалай, Афандининг ақлига қойилмисиз? Қозоқчасига айтганда “Жамғир жағса жағар, жағмаса жўқ” дегани бу.

Афанди ҳамиша тўғриликдан, тўғри йўлдан адашмаган, ҳамиша ғурурини баланд тутган. “Нега қуллуқ қиларканман?” латифасини ўқиб бунга гувоҳ бўламиз: “Афанди яшаб турган қишлоқда бир катта бой бор эди. У бировларнинг ўзига қуллуқ қилишини ҳаммадан ҳам яхши кўрарди. Қўл остидаги барча хизматкорларини ҳар куни уч маҳал қуллуқ қилишга мажбур этарди. Кунлардан бирида шу бой кўчада кетаётиб, Афандига дуч келиб қолди. Афанди унга салом ҳам бермай, қандай келаётган бўлса, шундай ўтиб кетаверди. Бой уни тўхтатиб:

–  Мулла Насриддин, менинг кимлигимни билмайсизми? деди.

–  Биламан, нега билмас эканман энди.

–  Бўлмаса нега менга қуллуқ қилмайсиз?

–  Нега энди сизга қуллуқ қиларканман? Бой бўлсангиз ўзингизга. Минг қуллуқ қилганим билан, барибир бойлигингизни менга бермайсиз. Нима қиламан ўзимни паст тутиб?!

–  Агар бойлигимнинг учдан бирини берсам, қуллуқ қиласизми?

–  Йўқ. Сизга икки ҳисса қолсин-у, менга бир ҳиссаси ўтсин-да, яна сизга қуллуқ қилайми? Бу инсофдан эмас.

–  Хўп, яхши, бўлмаса сизга бойлигимнинг ярмини бераман. Аммо шу шарт биланки, менга ҳамма вақт қуллуқ қилиб юрасиз.

–  Йўқ, бўлмайди. Бойлигингизнинг ярмини берсангиз, иккаламиз тенг бўламиз. Шундай бўлгандан кейин, нега энди сизга қуллуқ қиларканман? –  Оббо Афанди-ей! Бойлигимнинг ҳаммасини берсам, қуллуқ қиларсиз. –  Йўқ, унда мен бой бўламан-у, сиз камбағал бўлиб қоласиз. Бойнинг камбағалга қуллуқ қилганини ҳеч қаерда кўрганмисиз?” Хуллас, Афанди ҳар қанақасига бойга бош эгишга рози эмас. “Пул қўлнинг кири” деганларидек, Афанди истаса ҳар қандай бойдан бойроқ бўла олади, лекин ҳар қандай бой ҳар қанча чиранмасин Афандидан ақллироқ бўлолмайди. Бас, шундай экан, ақлли одамнинг ақли камроқ одамга бўйин эгиши бемаъниликдир. Афсуски, ҳаётда ўз ақли, виждони ва тўғрилигига эмас, бойлик, шон-шуҳрат, мансабга қуллуқ, яъни қул бўлган одамлар кўпчиликни ташкил қилади. Муқаддас китобларда жонсиз бут ва санамларга сажда қилишдан қайтарилиб, тўғриликка, яъни Ҳақ таолога сажда қилишга даъват қилиниши бежиз эмас, албатта.

Жоҳил ва золим одамларнинг “Олдингдан тўғрисўз одам билан илон чиқса, аввал тўғрисўзни ўлдир” деган маслаҳати бор. Нега? Сабаби, улар тўғрисўз одамдан ўлгудек қўрқади ва уни ўзларининг бош душмани деб ҳисоблайди. Афанди шунақанги тўғрисўзки, “Бошингга қилич келса ҳам рост гапир” деганларидек, тўғри сўзни ҳатто подшога ҳам топиб айта олади. “Ким бахтсизлик келтиради?” латифасини ўқинг: “Подшо эрталаб овга борар эди, рўпарасидан Афанди чиқиб қолди. Афандининг кўриниши анча хунук бўлганидан подшо ўз одатича ходимларига буюрди: –  Овнинг бошидан шундай бадбашара одам учради, бугун ов юришмайди, олиб бориб уни зиндонга ташла, ҳали овдан қайтганда гаплашаман у билан! Олиб бориб Афандини зиндонга ташладилар. Аммо шу куни подшонинг ови жуда яхши юришди. Подшо овдан қайтгач, Афандини чақиртириб, деди: –  Агар бугун овим юришмаганда, сени ўлдирар эдим, бахтинг бор экан. –  Бир савол сўрасам, майлими? –  деди Афанди. –  Сўра! –  Бахтсизлик келтиради, овим юришмайди, деб мени эрталаб қаматдингиз, аксинча, овингиз юришиб кетди. Мен ҳам бола-чақамнинг шу бугунги тирикчилиги учун бир парча нон топгани чиққан эдим, кечгача зиндонда ётиб, тиричкиликдан қолдим, бола-чақамнинг ҳоли нима кечганини билмайман. Қани, айтинг-чи, иккаламиздан қайси биримиз бахтсизлик келтирар эканмиз?” Етарлича далил келтириб, айб­ланувчининг бўйнига қўйиш, уни ўз айбига иқрор қилдириш, сўнг тегишли жазо тайинлаш ҳар қандай адолатли суд тизимининг бош вазифаси ҳисоб­ланади. Тўғрисўз Афанди шундай инкор қилиб бўлмас далил келтириб, саволни кўндаланг қўйяптики, подшо ҳар қанча жоҳил ва золим бўлмасин, агар ғирт аҳмоқ, жинни ёки бефаросат бўлмай (ундай бўлса, подшо бўлолмасди!), зиғирча мантиғи ва фикрлаш қобилияти бўлса, бу тўғри гапни тан олмаслиги мумкин эмас. Бу латифа бойлиги, юқори мансаби, обрўли таниш-билишларига ишониб истаган қинғирликдан қайтмайдиган ноинсоф одамларнинг қиёфасини яққол чизиб кўрсатади. Афанди ана шундай одамларни бизга танитиб, уларни қандай тергаш кераклигини ўргатади!

Юқорида суд тизими ҳақида гапирдик. Суд тизими адолат ва тўғрилик посбонидир. Афанди халқ ҳаётининг барча жабҳаларида ана шундай тўғрилик қўрчиси-қўриқчиси, десак муболаға бўлмайди. “Афанди –  маликушшуаро” латифасини ўқиб кўринг: “Афандининг хотини ҳаммомга борган эди, ҳаммомчи маликушшуаронинг хотини келди, деб ҳаммомга қўймади. Хотин қайтиб келиб Афандини хафа қилди: –  Сиз ҳам шоирман деб юрибсиз-да! Бўладиган бўлсангиз, маликушшуаро бўлинг, бўлмаса жавобимни беринг! Афанди энг яхши шеърларини бир чўнтагига, энг ёмон шеър­ларини бир чўнтагига солиб саройга, маликушшуаро олдига борди: –  Мен ажойиб шеърлар ёзиб келдим. Сиз манзур қилсангиз, кейин хонга ўқиб берсам… Маликушшуаро ўзи пўстаки шоирлардан бўлса ҳам, эшитганини эсдан чиқармайдиган одам эди. Шунинг учун улуғ шоирлар ёзиб келган шеърни бир ўқишда ёдлаб олиб, қўлёзмани қўлига қайтариб берар, шоир кетганидан кейин хонга ўқиб бериб, инъом олар эди. Бу сирни яхши билган Афанди чап чўнтагидан тутуриқсиз шеърларни олиб ўқиди, кейин маликушшуародан сўради: –  Бу шеър сизга манзур бўлдими? Маликушшуаро мақтади: –  Шеър деган шунчалик бўлади, мана буни хонга ўқиб берсангиз, арзийди. Қани, саройга!.. Маликушшуаро Афандини қабулхонага қўйиб, ўзи хоннинг олдига кирди: –  Насриддин Афанди ўғри шоир десам, менинг сўзимга ишонмаган эдингиз. Шеър ёзиб келган эмиш. Қабулхонада ўтирибди. Ижозат берсангиз, кириб ўқиб берса-ю, кейин менинг даъвом ҳақлигига ишонсангиз. Афандининг ўткир шоир эканини билган хон ижозат берди. Афанди кириб, пойгакдан жой олди ва ўнг чўнтагидаги яхши шеърларни олиб ўқий бошлади. Ҳар бир шеърни ўқиб тугатганидан кейин, маликушшуарога қараб: “Бу шеър ҳам сизникими?” деб қўяр эди. Ортиқ хурсанд бўлган хон Афандига тўн кийдириб, инъомлар бериб бўлганидан кейин сўради: –  Ҳар бир шеърни ўқиб бўлганингиздан кейин маликушшуарога қараб, бу ҳам сизникими, деганингизнинг боиси нима? Афанди қўл қовуштириб жавоб берди: –  Сизга ўқиб бериб, манзур қилиб, маликушшуаро бўлиб юрган яхши шеърлар маликушшуароники эмас, менга ўхшаган фуқаро шоирларники. Агар мен бу шеърларимни олдин маликушшуарога ўқиб берганимда, сизнинг ёнингизга киришдан маҳрум бўлар эдим. Хон тушунди, маликушшуарони бекор қилиб, ўрнига Афандини тайинлади. Афанди саройдан чиқиб, ўпкаси оғзига тиқилиб, уйига борди: –  Хотин! Хотин! Ҳаммомга боравер, Афанди –  маликушшуаро! –  деди.” Тасаввур қиляпсизми, маликушшуаро эр, аслида шеър ўғриси (кўчирмакаш, нусхакаш…), унинг хотини –  ер ўғриси, яъни ҳаммомда ўзи хон, кўланкаси майдон! Афандининг усталиги билан ўғри шармандали қувилиб, тўғри унинг ўрнини, яъни ўзига муносиб мавқени эгаллади. Адолат ва тўғриликнинг тикланиши шу эмасми?! Лекин ҳаётда бундай тикланиш ва адолатнинг қарор топиши латифадагидек оппа-осон рўй бермайди. Натижада ҳаётда, дейлик, Абдулла Ориповнинг “Нусхакашга” деган шеърида ёзилганидек, маликушшуаро ҳам “Асл нусхаман деб дод солмасанг бас!” дея илтижо қилишга мажбур бўлиб қолади гоҳо. Нақл қилишларича, Чарли Чаплинга тақлидчиларнинг танлови ўтказилганида буюк қизиқчининг ўзи ҳам яширинча иштирок этган ва сўнгги ўринлардан бирини базўр эгаллаган эмиш! Бундай трагикомик ҳолатларга муносабатда ўзбек халқининг бир ҳикматли гапи бежиз айтилмаган: “Эшак ўз эгасини ортига мингазмайди”, ҳолбуки, эшакнинг асл эгаси –  жаноби Афанди!..

Шеъриятда ҳам, бошқа санъатларда ҳам, умуман, ҳаётда, айниқса, савдо-сотиқ ишларида ҳалоллик ва тўғрилик ўта муҳим, айтиш мумкинки, ҳал қилувчи аҳамиятга эга. “Сотувчи тўлайди” латифаси айнан шу ҳақда: “Афандини қозилик лавозимига қўймоқчи бўлдилар. Уни подшо олдин уламолар ўртасида имтиҳон қилиб кўриш керак эди. Афандини чақириб келишди. –  Фараз қилайлик, бир одамнинг эчкиси бор, –  деди подшо Афандига. –  Уни бозорга олиб борди. Бир одамга “бор барака” қилиб сотди. Ҳали пулини олгунча бўлмай, эчки қўлидан чиқиб қочди. Бир одам уни ушлайман деган эди, эчки сузиб, унинг кўзини чиқарди. Энди бунга хунни ким тўлайди? Сотувчими, олувчими? Афанди довдираб қолди. Кейин таваккалига: –  Сотувчи… –  деб юборди. –  Сабаб? –  Чунки эчким сузонғич, қочганда тутаман деган кишининг кўзини чиқазиб кўр қилади, деб аввалдан айбини айтмаган.” Кўриниб турибдики, Афанди довдир бўлса бордир, лекин тўғри, топқир, ҳозиржавоб, пишиқ… Шунинг учун унинг таваккал айтган гапи ҳам тўппа-тўғри бўлиб чиқаверади! Нарса сотганда ундан фойдаланиш қоидаларини, эҳтиёт чораларини, айниқса, унинг айбини айтиб сотиш тўғри ва ҳалол ҳисобланади. Ўша айби учун нархини тушириш янаям тўғри. Ҳозирги кунда товарлар қутилари устига турли йўриқномалар ёзилади ёки чизилади. Дейлик, синувчан, ёнувчан, намдан сақланг, қуёш нуридан сақланг, муайян ҳароратда сақланг, бу ердан очинг, думалатманг ва ҳоказо огоҳлантиришу тавсиялар берилади. Ҳайвонларни эса, масалан, итларни махсус бўйинбоғ ва тумшуқбоғларда олиб юриш шарт. Шунинг учун эчки сотувчи эҳтиёт чораларини кўрмадими, мендан кетгунча, эгасига етгунча, қабилида иш тутдими, демак, у айбдор! Латифада мана шу тўғри ва адолатли қоидалар кулгили ва таъсирчан ёритилган. Яна шуни қўшимча қилиш мумкинки, қонунчиликка кўра экинзорлар пайҳон қилинган жойда ушланган чорва моллари (масалан, қўй, сигир) маҳалла фуқаролар йиғинларига топширилади ҳамда улар фақат чорва моллари эгасига нисбатан маъмурий жазо (масалан, жарима) чоралари қўллангач ва етказилган зарар тўлиқ ундириб олинганидан сўнг эгасига қайтарилади. Эътибор берсангиз, юқоридаги латифада сотувчи ҳали пулни олиб улгурмаган, демак, расман унинг эгаси ҳисобланади. Жавобгарлик унинг бўйнида-да!

Қонун барчага баробар бўлмоғи керак. Баъзида шундай бўладики, кичкина жиноят, дейлик, майда ўғирлик қилган камбағал катта жазо олади-ю, катта жиноят, йирик ўғирлик қилган бой кичкина жазо олади ё олмай, йўлини қилиб қутулиб кетади. “Ўғри” латифасида Афанди ана шунга нозик ишора қилади: “Афанди ҳокимнинг маҳкамасида ўтирган эди, ўғрини тутиб келишди. Ҳоким ўғрини таниб: –  Баччағар, сен қандай беномус ўғрисан? Шу билан менинг маҳкамамга саккизинчи келишинг! –  деб дашном берди. Ҳокимнинг бу сўзига Афанди кулиб юборди. Ҳоким қаҳрланиб Афандига қаради: –  Менинг сўзимга нега куласиз? Афанди жавоб берди: –  Маҳкамангизга бу ўғри саккиз марта келган бўлса нима қилибди, ҳар куни келадиган ўғрилар ҳам бор-ку!” Гап эгасини топади, деганларидек, бу ерда гап ташқаридан тутиб олиб келинадиган ўғрилар эмас, ичкарида хизмат қиладиган қинғир, порахўр, тамагир ўғрилар ҳақида кетмоқда. Ташқаридан тутиб келинадиган майда ўғриларга қараганда ичкаридаги йирик ўғрилар хавфлироқ. Яъни, тузатиш ва тозалаш ишларини, аввало, ўша адолат қўриқчилари ичидан чиққан балолардан бошлаш кераклигига ишора қилмоқда Афанди жаноблари. Нега дейсизми? Мана, масалан, “Бир мардлик қилмайсанми?” латифасидаги қинғирликни ўқиб кўринг: “Афанди шаҳарда қозилик қилар эди Миршаблар қайнонасини ўлдирган бир қотилни тутиб келтирдилар. Афанди миршаб­ларни хонадан чиқариб юбориб, сўроқ бошлади: –  Нега одам ўлдирдинг, ноинсоф? –  Қизини мендан чиқариб олиб, бир бойваччага бермоқчи бўлди. Шунча ялиниб-ёлвордим, амин, элликбоши, оқсоқолларга арз қилдим, натижа чиқмади. Ночор ўлдирдим, қандай жазо берилса, розиман, –  деди у. –  Ўлимдан қўрқмайсан, шундайми? –  Худди шундай! Ўлиминг олдидан бир мардлик қилмайсанми? –  Мен ҳар қандай ишга тайёрман! –  Сен барибир ўлимга маҳкумсан. Ҳозир қўйиб юборсам, менинг қайнонамни ҳам биратўла ўлдириб келмайсанми?” Ҳайрон бўляпсизми “Афандининг ўзи қинғир-ку!” деб? Хулоса чиқаришга шошилмаслик керак. Бу латифани турлича йўйиш мумкин. Биринчидан, Афанди қозиликни тўкис бажаряпти, яъни жиноятчининг асл ниятини, феъл-атворини, илмий тилда айтганда “шуурли (тузалар)” ёки “шуурсиз (тузалмас)” эканини аниқламоқчи. Билса ҳазил, билмаса чин, деганларидек, агар жиноятчи Афандининг таклифига кўнса, демак, у ашаддий қотил. Агар кўнмай, Афандига эътироз билдирса, демак, унда онг-шуур бор, виждони буткул йўқолмаган. Оиласини сақлаб қолиш учун минг бир чора қўллаган бечора куёв ўз қайнонасини ўлдиришдан бошқа иложи қолмаганини айтиб ҳасрат қилди. Бундан чиқди, у Афандининг таклифига кўнмаслиги тайин. Иккинчидан, бу латифада тўғри Афанди ва бечора куёв ўрнида ўғри қози ва ўғри (жон ўғриси) куёв бўлиши ҳам мумкинлигига ишора қилинмоқда. Яъни, ўғри-муттаҳам қози одатда ўз атрофига таптортмас шотирлар ва ёлланма қотилларни тўплаб, улар ёрдамида ўз қинғир ва қабиҳ ишларини амалга оширади. Афсуски, “жиноятингни яшириш эвазига жонингни менга сот” дегувчи шайтон қозилар (жон ўғриси) ҳам, қандай бўлмасин, адолатли жазодан қутулиб қолишга уринувчи жиноятчилар ҳам ҳамма замон ва маконларда бўлган. Бу маънода ҳам латифа ибратли ҳисобланади. “Ўйнашмагин арбоб билан, арбоб урар ҳар боб билан” деганда арбоб бевосита эмас, билвосита, яъни ўзининг ўнлаб-юзлаб шотирлари ёрдамида уриши назарда тутилади-да.

Тўғри йўлдан адашиш, яъни, эгриликнинг бук­рилик қадар тузатиш ўта мушкул бир “тури” борки, у халқона тилда “қўли эгри” дея таърифланади. Бу ерда гап тўғриликнинг том маънодаги зидди бўлмиш ўғрилик ҳақида кетмоқда. Жисмоний маънодаги эгри қўлни тўғрилаш суякни синдириш бўлганидек, ўғрининг табиатан эгриликка мойил қўлини кесиш қадимдан ота-боболаримиз томонидан ўғриликка барҳам беришнинг энг тўғри йўли сифатида қаралган.

Турфа эгриликлар, яъни, Ҳақ йўлидан озиш, Адолатни тан олмаслик, иймон, виждон, инсоф, диёнат ва тавфиқ каби энг муқаддас қадриятларни менсимаслик, мунофиқлик, риё, алдам-қулдамлар авж олган жамиятда, табиийки, ўғрилар ҳам ўз-ўзидан кўпаяди. Натижада турли тоифалардаги эгри-бугрилар билан ўғрилар қуршовида қолган тўғриларнинг ҳоли танг бўлади. Уларнинг Тўғри Йўлдан ё ўнгга, ё сўлга оғиб кетмай тўғри юриши тобора мушкуллашиб бораверади. Натижада инсоний жамият таназзулга юз тутади. Аксинча, турфа эгриликлар билан ўғриликларга ўрин қолдирилмаган инсоний жамият ва ҳуқуқий демократик давлатда тўғрилар униб-ўсиб, тўғрилик тантана қилади. Бундай етук жамият ва давлатни буюк мутафаккир боболаримиздан бири Абу Наср Форобий “Фозил одамлар шаҳри” дея таърифлаган эди. Ғофиллар, жоҳиллар, разиллар буткул йўқолиб, етти ёшдан етмиш ёшга қадар барча инсонлар фозил одамлардан иборат бўлган шаҳар (жамият, давлат)ни ўзингиз тасаввур қилинг! Табиийки, оламдаги энг обод шаҳар (жамият, давлат) бўлади-да у!

Севимли қаҳрамонимиз Хўжа Насриддин афанди ва унинг пурҳикмат латифалари ана ўша,  “фозиллик”, “тўғрилик” тантанаси йўлида беминнат хизмат қилади. Шунинг учун ҳам Афанди латифаларининг анчагина қисми бевосита тўғрилик билан ўғрилик ўртасидаги муносабатларни атрофлича ёритади.

Қаранг, Афанди ва ўғри муносабатларига боғлиқ латифалар туркумидаги биронта латифада Афанди ҳам, унинг мулкига кўз олайтирган қўли эгри ўғри ҳам бой эмас, балки ҳар иккиси камбағал-йўқсул бўлади. Хусусан, ўғрининг мақсади бойлик орттириш эмас, яшаш учун курашиш! Ўғри тушган уй ҳам бойнинг кошонаси эмас, камбағалнинг кулбаси! Нега? Бунинг бир сабабини, масалан, Ғафур Ғуломнинг “Менинг ўғригина болам” ҳикояси қаҳрамони айтади. Ҳикояда уй эгасининг “Нега ҳеч вақоси йўқ менинг уйимга ўғирликка тушасан-у, анави бойнинг уйига тушмайсан?” қабилидаги кўндаланг саволига жавобан ўғри қизишиб тушунтирадики: “Бойнинг уйига ўғирликка тушиш осонми, онахон, қўша-қўша бўрибосар итлари, баланд-баланд пахса деворлари!..” Гап фақат бойнинг уйига ўғирликка тушиш ўта қийинлигида эмас, асосий гап ўғрилик билан камбағалликнинг худди бир жуфт кавушдек бир-бирига ўта мос ва хослигида! Аввало, ўғриликнинг ўзи маънавий-руҳий қашшоқликдан –  турмуш машаққатларига чидаёлмай, тўғри йўлдан юришга қийналиб, қинғир йўлга киришга мажбур бўлганликдан келиб чиқади. Ҳеч бир ўғри ўғрилик ортидан оламшумул шон-шуҳрат ва довруғ қозонай ва ё ҳамма бойлардан ҳам бойроқ бўлиб кетай деган ниятларда бу қинғир кўчага қадам қўймайди, балки тирикчилик-тирриқчилик важидан, тўғри йўлда юришга қийналганидан шу йўлга киради. Ҳиндистон аҳолисининг катта қисми ўта қашшоқ яшайди. Ҳатто кўчада туғилиб, кўчада улғайиб, кўчада ўладиган одамлар оз эмас. Масалан, ҳинд киносаноатининг энг ёрқин юлдузи Раж Капур бош ролни ўйнаган “Дайди” фильмини эсланг. Унда одамлар тўда-тўда бўлиб қоқ кўча-кўйда оғир аҳволда яшаши кўрсатилади. Ўқиб, таълим-тарбия олиш бу ёққа турсин, кунини ўтказишга қийналади улар. Шу сабабли улар ўлиб қолмай яшаш учун майда ўғирлик қилишга мажбур. Бош қаҳрамон Раж –  кўчада яшовчи дайди ва киссавур, у кўнгил қўйган қиз эса –  прокурорнинг боқиб олган жияни, ёш адвокат ҳамда мактаб ўқитувчиси. Ўғрилик ва тўғриликнинг тўқнашуви санъаткорона очиб берилган кино асари бу! Энг қизиғи, аксарият ҳолларда ўғри ураётган камбағал ўғрилик кўчасига кирган камбағалдан ҳам камбағалроқ бўлиб чиқади. Чунки ўғрилик ва босқинчилик ҳам зўравонликнинг бир тури бўлиб, зўравон одам одатда ўзидан ожизроқ одамга кучини кўрсатади. Шу боис бир латифада уйига ўғри тушганида Афанди сандиққа кириб беркинади. Ўғрининг “Хўш, сандиқнинг ичида нима қилиб ётибсан?” деган саволига жавобан: “Уйда сенбоп ҳеч нарса йўқ, шунга хижолат бўлганимдан бекиниб олдим” дейди. Яна бир латифада “Афанди, туринг, уйга ўғри кирди” деган хотинига у шундай деб шивирлайди: “Жим ёт, мен уйғоқман. Овозимизни эшитиб ўғрилар қопни кўтариб қочиб қолмасин. Мен қопдаги буюмни мўлжаллаб турибман”. Учинчисида хотинига “Тур, хотин, чироқни ёқ, кўчада нима ғавғо бўлаётганини билиб келай” дея елкасига чопонини ташлаб чиқиши билан ўғрига чопонини олдириб қайтган Афанди “Ҳамма ғавғо менинг чопоним устида экан! Чопонни олишди-ю, ғавғо босилди” дейди. Тўртинчи латифада эса, Афанди ярим кечаси “Дадаси, туринг, уйга ўғри кирди” деб уйғотган хотинига “Жим-жим! Овозингни чиқармай жим ёт! Ўғри уйни хўп кўрсин, ҳеч нарса тополмаса, бизга раҳми келиб, бирон нарса ташлаб кетар” дей­ди. Бешинчисида уйидан ҳеч нарса тополмасдан чиқиб кетаётган ўғрининг ортидан Афанди: “Бир нима бериб кетинглар, қуруқ чиқиб кетаверасизларми?“ деб қичқиради…

Бу латифалардан мурод-мақсад эса, ўғриликнинг ҳам, муҳтожлик-камбағалликнинг ҳам қанчалик кулфат, бири-биридан оғирроқ фожиа эканини кўрсатиб, шу орқали ўғрини тўғриликка, инсофга чақиришдир! Зеро, “ўғри бўл, ғар бўл, инсофли бўл” деб бежиз айтилмаган.

Маълумки, инсоний жамиятнинг қанчалик униб-ўсгани, аввало, унда муҳтож-камбағал билан ўғри-киссавурнинг йўқлигига узвий боғлиқ. Одатда камбағаллик муҳтожликни оширади, муҳтожлик эса, ўз навбатида, ўғриларни кўпайтиради. Ҳар иккисини камайтириш, иложи бўлса, буткул йўқотиш ҳар қандай инсоний жамият ҳамиша интилиб келган энг олий юксаклик ҳисобланади. Масалан, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараққиёт Дастури 170дан ортиқ мамлакат ва ҳудудларда қашшоқликни йўқ қилиш, адолатсизликка барҳам бериш ва тенг ҳуқуқлиликни таъминлаш каби соҳаларда ўз фаолиятини олиб боради. Ўзбекистон БМТга 1992 йил аъзо бўлди. 1993 йили эса, Тошкентда БМТнинг Тараққиёт Дастури ваколатхонаси очилди. Бу ташкилот мамлакатдаги давлат ва нодавлат ташкилотларига иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларни самарали амалга оширишда, халқ тинчлиги ва фаровонлиги учун зарур билим, тажриба ва салоҳиятни орттиришда бевосита ҳамкорлик қилиб келади… Халқнинг маънавияти ва ҳуқуқий саводхонлигини оширишда, нима тўғрию нима нотўғри эканини тушунтиришда, ўғрилик, порахўрлик, зўравонлик, ноинсофлик каби ижтимоий иллатларга қарши курашишда Афанди латифаларининг ҳам озми-кўпми ўз ҳиссаси бор. Афандининг ўғри билан боғлиқ латифалари, қолаверса, айни шу хилдаги латифалар таъсирида яратилган ўзбек нас­ридаги ҳар икки гўзал ҳикоя –  Ғафур Ғуломнинг “Менинг ўғригина болам” асари ҳам, Абдулла Қаҳҳорнинг “Ўғри” асари ҳам мавжуд жамиятнинг нотўкислиги ва замоннинг носозлигини тўғри акс эттириб, ана ўша энг олий юксакликка даъват қилиши билан алоҳида қадрлидир. Биринчи ҳикояда ўғри билан муҳтожнинг замоннинг оғирлашиб бораётгани ҳақидаги сидқидил ҳас­ратлашувлари, иккинчи ҳикояда эса, ўғри урган муҳтожни қароқчилар қандай ўлганнинг устига тепгандек қилиб талон-торож этишгани санъаткорона кўрсатилади… Навбатдаги “Афандининг баҳоси” латифасини ўқиб, ана шундай ноинсоф ва ҳаддидан ошган ўғрию қароқчиларнинг башараларини аниқ-равшан кўргандек бўламиз: “Афанди бозордан эчки олиб, унинг бошбоғини эшакнинг эгарига боғлаб, етаклаб келар эди. Уч ўғри унинг изига тушди. Бири пайт пойлаб эчкининг арқонини ечиб олиб қолди. Бир оздан сўнг иккинчи ўғри Афандига салом бериб: –  Нега бозордан қуруқ қайтдингиз? –  деб сўради. Афанди орқасига қараса, эчки йўқ. Афанди фарёд қила бошлаган эди, ўғри: –  Хафа бўлманг, бува, мен ҳозир эчки етаклаб кетаётган одамни кўрдим. Тез боринг, қайтариб оласиз, мен эшагингизга қараб тураман, –  деди. Афанди пешингача эчкини қидирди, қайтиб келса, эшаги ҳам йўқ. Афанди уйга кетаётган эди, қудуқ тепасида йиғлаб ўтирган одамни кўрди-да: –  Нима мусибат тушди, нега йиғлаяпсан? –  деб сўради. –  Ер-сув, ҳовли-жойларимни сотиб, бир хуржун қилиб, шаҳарга кўчиб келаётган эдим. Шу ерга келганда хуржуним қудуққа тушиб кетди. Тушиб олишга қўрқиб, бирорта художўй одам келишини кутиб турибман, –  деб жавоб берди у. Афанди ҳам унинг ёнига ўтириб йиғлай бошлади. –  Нега йиғлайсиз? –  деб сўради у. Афанди унга бўлган воқеани айтиб берди. –  Йиғининг фойдаси йўқ, –  деди у. –  Туринг, иккаламиз салламизни бир-бирига улаймиз, сиз қудуққа тушиб хуржунни олиб чиқасиз. Мен сизга шунча тилла бераманки, унга бир неча эшак, бир сурув эчки сотиб олишингиз мумкин. Афанди ечиниб қудуққа тушиб кетди. У одам учинчи ўғри эди. Афанди қудуққа тушиши билан салланинг учини катта тошга боғлади-да, Афандининг ҳамма кийимларини олиб қочди. Афанди қудуқдан ҳеч нарса тополмай қайтиб чиқди. Қараса, уст-бошлари йўқ. У ўғридан ўзини ҳимоя қилаётгандек, қўлига калтак ушлаганча, уйига қараб чопди. Йўлда бир тўда одамлари билан шаҳар ҳокими келаётган экан, уларга калтак ўқталиб қичқирди. –  Кетинг, кетинг! Сизни бир ёқли қиламан. –  Нима бўлди? –  деб сўради ҳоким. –  Нима бўлди эмиш-а, талмовсирашини қара! –  Жавоб берди Афанди. –  Дўстларингдан бири эчкимни, иккинчиси эшагимни, учинчиси эса уст-бошимни олиб қочди. Мени ўғирлашга энди сенинг ўзинг келдингми? Қўл-оёғимни боғлаб бозорга олиб чиқсанг, беш-ўн тангалик бўлишингга ақлинг етади-да, а?! Энди мени алдаб бўпсан, шу калтак билан бир урайки, ўғри бўлганингга юз марта пушмон егин.” Ҳа-а, бу латифани ўқиб кулишни ҳам, йиғлашни ҳам билмайди киши. Афандининг нақадар тўғрилиги, оқкўнгиллиги, тантилиги, ишонувчанлигини қаранг-у, бечора Афандини бир эмас, икки эмас, уч марта кетма-кет чув тушириб, бор буд-шудини талаб, йўқсулга айлантирган ўғриларнинг нақадар ноинсоф ва ярамаслигини қаранг. Қайта-қайта панд еявергач, ҳар қандай тўғри одам ҳам асабий, жиззаки, гумондор, борингки, уришқоқ, қинғир, шумга айланиши ҳеч гап эмас. Лекин кўр кўр билан қоронғида топишади, қарға қарғанинг кўзини чўқимайди, деганларидек Афанди шаҳар ҳокимига “дўстларинг” деб жуда тўғри ва топиб айтаяпти. Гап шундаки, ҳоким бевосита ўша ўғриларни йўлламаган бўлса ҳам, уларнинг қинғир ишларига тўсиқ қўймай, Афандига ўхшаган тўғри одамларни талатиб қўйибдими, демак, бош ўғри –  ўғрибоши шаҳар ҳокимидир. Масалан, Амир Темур салтанатининг жаҳоншумул барқарорлиги ва тараққиёти бу салтанатда ўрнатилган тартиб-интизом, қонун-қоида, тинчлик-тотувлик, қўйинг-чи, кишилик жамиятининг униб-ўсишига зарур шарт-шароит яратилганининг шарофатидир. Ривоят қилишларича, бир болакай бошига бир лаган тиллани қўйиб салтанатнинг у бошидан бу бошигача юриб ўтса, ҳеч ким тиллага кўз олайтирмаган экан. Демак, юқоридаги латифа нафақат ўғриларни, балки бошлиқларни ҳам тўғриликка, сергакликка, қаттиққўлликка ундайди.

Афанди латифаларида ўғри урган муҳтож Афандини кўплаб учратишингиз мумкин, бироқ муҳтожнинг уйига ўғирликка тушган Афандини кундузи чироқ ёқиб қидирсангиз ҳам тополмайсиз! Бу ҳол Афандининг, демакки, халқнинг табиатида ўғрилик хоҳиши йўқлигини кўрсатувчи энг ёрқин аломатдир. Лекин бу “Афанди ҳеч қачон ўғрилик қилмаган!” дегани эмас. Мана, Афандининг ўғриликка қўл урганини яққол кўрсатувчи “Энг осон йўли” деган латифа: “Афандининг бировда пули бор эди. У пулга зориқиб, пул олган одамнинг олдига борди. Бироқ Афандидан пул олган одам ёнида бир чақа ҳам йўқлигини билдириб, бирон ҳафтадан кейин келишни айтди. Афанди ноумид бўлиб уйига жўнади. Йўл узоқ, чўнтагида бир ти­йин йўқ эди. Қорни ниҳоятда очди. Йўлда бир нов­войхона учради. Новвойхона олдида бир саватда тўла нон турар, новвойнинг ўзи новвойхонанинг ичкарисида эди. Афанди сават олдида тўхтаб, осмонга қаради ва икки қўлини кўтариб, Худога арз қилган бўлди: –  Парвардигори олам, ўзинг биласан, менда ҳозир бир тийин йўқ, насия ҳам унмади, қорин оч. Ҳозир мен шу саватдан иккита нон оламан. Бунинг ҳақини сенинг ўзинг мендан қарздор бўлган одамдан олиб, новвойга бериб қўясан. Шундай деб саватдан бир нечта нонни олиб, кавшаб жўнади.”

Хўш, чинакам ўғри ким: Афандими ёки қарзини қайтармаган одамми? Тўғри, қарздор одам бевосита ўғирлик қилмади-ку, дея эътироз билдириш мумкин. Лекин ўғирликнинг турлари кўп: омонатга хиёнат қилиш, бировнинг жуфти ҳалолига кўз олайтириш, Яратганнинг немаътига куфр келтириш, ваъдасида турмаслик, сотқинлик… Афанди-чи: у дўппи тор келганда бировнинг дўпписини бировга кийдиряпти, холос. Сирасини айт­ганда, бу латифа жуда ўткир муаммони кўтариб чиқяпти. Гап шундаки, бир корхона ўз ишчиларига маошни ўз вақтида бермаса, ишчилар нима қилсин? Ёки ўз омонатларини сақлаган банк таназзулга учраб ёпилиб қолса, омонатчилар нима қилсин? Қарз олган одам қарзини беришдан бўйин товласа, қарз берган одам нима қилсин? Бундай вазиятларда энг тўғри ечим –  келишув ёки кафолат қоғози, албатта. Дейлик, қарздор одам Афандига ўз қарзини бермаса, демак, Афанди келишув қоғози ёрдамида ўз қарзини қонун йўли билан ундириб олиши ёки у қарзни бошқа одам ё ташкилотга сотиши мумкин. Латифада Афанди Худога мурожаат қилар экан, аслида, айнан мана шу қонунчиликка ишора қилмоқда. Бу мурожаат унинг Худога ишонишини, Худодан умидвор эканини, Худодан қўрқишини, яъни том маънодаги ўғри эмаслигини кўрсатиб турибди. Агар латифада қаҳрамоннинг қанчалик муҳтожлиги, қарзга берган пулини қайтариб ололмай, узоқ йўлдан овора-сарсон бўлиб қайтгани, жуда очқагани батафсил айтилмаганида эди, афандининг шу ишини ўғирлик дея талқин қилиш мумкин эди. Қолаверса, у гадойнинг тўрвасидан ўғирлаётгани йўқ, новвойнинг саватда кўз-кўз қилиб қўйган бир даста нонидан бир жуфтини ўзича “ҳалоллаб” оляпти, холос. Энг муҳими, Ҳақ таолонинг ҳамиша ҳақни қарор топтиришига астойдил ишонгани учун шундай қилмоқда. Мабодо, кўнг­лида Унинг Қодирлигига шубҳа туғилгудек бўлса, новвой билан қарздордан бу “қарз”нинг узилган-­узилмаганини аниқлаштиришга, агар узилмаган бўлса, узишга ҳам тайёр у!

Фикримизнинг қанчалик тўғри эканини “Кетмон билан қумғонни ўғри олиб кетди” деган яна бир латифа ҳам аниқ кўрсатиб турибди. Латифада тўғрилик билан ўғрилик ўртасидаги ўта нозик муносабатлар таъсирчан ёритилади. Унда далага ишлагани кетаётган Афандига отаси тайинлайди: “Ўғлим, кетмон билан қумғонни бирон жойга кўмиб кел, ўғри олиб кетмасин!” Дили тўғри, кўнгли тоза, содда-беғараз, тўғрисўз, хуллас, чинакам Афанди даладан қайтаётганида маҳалладаги масжид олдида бир тўда одамлар билан гаплашиб турган отасига ўзининг тўғри сўзини баралла айтади, албатта: “Дада-дада, кетмон билан қумғонни ёнғоқнинг тагига кўмиб келдим”. Табиийки, нуроний ота уйга қайтганида соддадил ўғлини койийди: “Яширган нарсани ҳам бақириб айтадими киши!” Отасининг бу койишини ўзича тушунган Афанди эртасига тағин масжид олдида одамлар билан суҳбатлашиб турган отасининг ёнига келиб, секин қулоғига шивирлайди: “Дада-дада, кетмон билан қумғонни ўғри уриб кетибди”. Мазкур латифадаги кетмон билан қумғон худди аввалги латифадаги бузуқ қўл машинаси каби мағзи тўқ деталки, унинг замирида олам-олам маъно бор! Деҳқоннинг энг муҳим иш қуроли билан тирикчилик воситаси нима? Албатта, кетмон билан қумғон-да. Унисида меҳнат қилади, бунисида чой қўйиб ичиб, тановул қилиб, чанқоғини босади. “Ошинг ҳалол бўлса, кўчада ич” деган гап бор. Отасининг насиҳатига амал қилиб, шу энг муҳим иш қуроли билан тирикчилик воситасини ёнғоқнинг тагига кўмиб келганини, диққат қилинг, айнан мачитнинг олдида турган одамларга эшиттириб айтган бўлса, аслида, бунинг нимаси нотўғри, хўш? Шу иш айб­ми?! Аслида, мачитнинг олдида туриб, Афанди билан отаси ўртасидаги оилавий сирни билган ва бундан усталик билан фойдаланиб, бечоранинг энг муҳим иш қуроли билан тирикчилик воситасини ўғирлаб кетган ноинсоф маҳалладош­лардан бирида эмасми айб?! Нега кетмон билан қумғонни яшириб келганини баралла айтган Афанди энди улар ўғирланганини отасига шивирлаб айтяпти? Отасининг койишидан тегишли хулоса чиқаргани учун шивирлашга ўтдими? Латифанинг мана шу авж нуқтасини ўқиган ё эшитган одам, “ҳа, мана энди ақли кирибди” деб кулади. Лекин бу ерда бош­қа чуқурроқ гаплар бор! Биринчидан, “Ўзингни эҳтиёт қил, қўшнини ўғри тутма” деганларидек, Афанди эҳтиёткорлик қиляпти. Ким билсин, балки, “Болага иш буюр, кетидан ўзинг югур” деганларидек, отаси у буюмларни уйга олиб келиб қўйгандир. Иккинчидан, “Жиноятчи жиноят жойига, албатта, қайтиб келади” деганларидек, Афанди ўғрилик ҳақидаги сирни ошкор қилмагани маъқул. Дарҳақиқат, тергов-суриштирув қоидасига кўра, то жиноят тўла фош этилмагунча, тергов тафсилотлари ошкор қилинмайди. Учинчидан, ҳақиқат баралла айтилмайдиган, башарти айтилгудек бўлса, мачитнинг олдида турган одамки ундан усталик билан фойдаланиб маҳалладошининг энг бирламчи иш қуроли ва тирикчилик воситасини ҳам ўғирлашдек қинғир ишга қўл урадиган бўлса, бундай ноинсофлик, ноҳақликлар одатда шивирлаб, қулоққа айтиладиган бўлади-да! “Айтсам –  тилим, айтмасам –  дилим куяр”. Баралла айтиш мумкин бўлмаса, шивирлаб айтилади-да, Ҳақ Сўз қай шаклда бўлса-да, айтилиши керак! Ўтган-йитган шўро тузуми даврида кўп ҳақиқатларни рўй-рост айтишнинг имкони бўлмагани, бу ёқда эса, ҳар қадамда ўғрини қароқчи ураётганини кўриб-билиб турган одамлар нима қилсин, ўзаро шивирлашади, пичирлашади, ҳасратлашади, турфа хил қинғирлик­ларга барҳам беришнинг энг тўғри йўлларини биргаликда зимдан қидиришади-да!

Афандидек адабий ва абадий қаҳрамон учун эса, бу табиий ҳол. Агар табиатан тўғри Афандининг ашаддий рақибларидан бири ўғри бўлса, иккинчиси, ёлғончи-алдамчидир. Юқорида келтирилган латифада отанинг буйруғини ночор-ноилож бажариб, кетмон билан қумғонни яширган Афандининг бу сирни барчага ошкор қилиши замирида отага итоат, лекин алдамчиликка қарши исён ётибди. Лекин отанинг ўзи алдам-қулдамга йўл қўйса-чи? Бундай пайтда ҳам отага итоат қилиб, унинг алдам-қулдамларига шерик бўлиб юравериши керакми? “Алдагани бола яхши” дейдилар, лекин у боланинг ўзига эмас, уни алдаб турган катталаргагина яхши! Аслида, болани алдамаслик керак, чунки бу оламдаги ҳеч бир куч бола кўнглини алдов ва ёлғон қадар жароҳатлаёлмайди. Табиатан тўғрисўз Афандининг бола кўнгли ҳар қандай алдов, сохталик, айниқса, отасининг ёлғонини кўтаролмайди. Бундай пайтда отага бўйсунишдан унга қарши чиқиш тўғрироқдир. Мана, “Бу пул бўлмай нима?” деб номланган латифа! “Афанди болалигида отаси бировдан икки юз танга қарздор эди, ана-мана деб қарз берган кишини овора қилар эди. Бир куни у келиб пулини қистаган эди, отаси: –  “Жоним билан берар эдим-у, бир чақа ҳам пулим йўқ, сабр қиласиз, биродар”, деб турган эди, Афанди уйдан бир ҳамён тангани кўтариб чиқиб: “Дада, бир чақа ҳам йўқ дейсиз, бу пул бўлмай нима?!” деди-да, ерга тўкди”.

Агар ота азбаройи муҳтожлик сабаб қарзини қайтаролмаётганида эди, бола Афанди унга хайрихоҳ, ҳамдард ва ҳатто кўмакдош бўлиши тайин эди. Лекин елкасидаги қарз юкидан қутулиш имконига эга бўла туриб бир пайтлар ёрдам қўлини чўзган қарз берувчини ҳадеб овора-сарсон қилавериш ва ошкора алдаш инсофданми?! Ота ошкора ноинсофлик қилаётганини кўра-била туриб жим қолиш мумкинми?! Йўқ, чинакам Афанди учун бу мумкин эмас, чунки у табиатан тўғри ва тўғрисўз!

Суд маҳкамасида гувоҳлик берувчи одам тўғри ва рост гапириши шарт. Афанди бу маънода энг ишончли гувоҳ бўла олади. Нега дейсизми? Буни “Замзам” латифасини ўқиб билиб оласиз: “Афандини қози гувоҳликка чақирди. Сўроқ навбати келганда, жавобгар томон қозига мурожаат қилди: –  Тақсир, қозим! Бу кишининг гувоҳлигини қабул қилмайсиз, чунки бу кишининг етарли миқдорда моли бўлса ҳам, ҳажга боришдан қочиб юрибди. –  Бу киши бекор айтади! –  деди Афанди қозига. –  Мен ҳаж қилганман. Қози Афандидан сўради:

–  Агар ҳажга борган бўлсангиз, айтинг-чи, замзам қудуғи Каъбанинг қайси томонида? Афанди жавоб берди:

–  Мен ҳажга борганда бир тўда араблар, замзам қудуғини қаердан кавласак экан, деб жой қидириб юрган экан”. Афанди жаҳонгашта ва умрибоқий қаҳрамон ҳисобланади. У барча замон ва маконларда яшаган, одамларни кулдирган, тўғри йўлни кўрсатган. Демак, бундай одам энг ишончли гувоҳ бўла олади-да! Юқорида Афандининг йигирмадан ортиқ халқларнинг қаҳрамони эканини таъкидлагандик. Жумладан, у арабларда ҳам кенг тарқалган. Демак, Афанди араб диёрини обдон кезган қаҳрамон, ҳаж қилган қаҳрамон. Кези келганда қизиқ бир маълумотни айтсак: бир афандитабиат рус тилшуноси “ҳаж” сўзини русча “ходит, хождение” сўзи билан ўзакдошлигини фараз қилган эди… Шундай сафар-саёҳатларнинг бирида Афанди ўз ҳамкасби, борингки, рақиби Алдаркўса билан учрашиб қолади-да, у билан сўзда беллашади. Тафсилотларини “Рўза тутиш вақти” латифасида ўқиймиз: “Бир куни Афанди билан Алдаркўса учрашиб қолибдилар. Афанди Алдаркўсадан сўрабди, рўзани қачон тутиб, қачон очса бўлади, деб. Алдаркўса бундай дебди: –  Агар осмонга тош отсалар, кўринмаса шу ҳолгача рўзани тутиб очиш мумкин, –  дебди. Буни эшитган Афанди:

–  Борди-ю, куппа-кундуз куни ҳам икки тоғнинг оралиғига кириб, қоронғи ерида овқат еб чиқса ҳам бўлаверар экан-да, –  дебди”. Афанди рўза тутиш қоидасини билмагани учун сўраяптими ёки синаш учунми? Ҳойнаҳой, кейингиси. Алдаркўсанинг жавобига эътироз билдиряптими, демак, унинг жавобидан тўла қониқмаган, яъни уни синашда давом этяпти. Бу латифани ўқиган ё эшитган одам асл қоидани билишга қизиқиши тайин. Маълумки, рўзада оғиз қуёш чиққунча ёпилиб, қуёш ботгач, очилади. Муқаддас Қуръоннинг Бақара сураси 187-оятида: “Тонг пайтида оқ ип қора ипдан ажрагунча еб-ичаверинг. Сўнгра рўзани кечасигача батамом қилинг”, дейилади. Алдаркўса айтгандек, тош отиш қоидаси йўқ, демак, Алдаркўса Афандини алдамоқчи, эҳтимол, у ҳам Афандини ўзича синамоқчи бўлган.

Хулоса ўрнида айтишимиз керакки, Афандининг ўзи тўғри, сўзи тўғри, иши тўғри, нияти тўғри… Афанди латифаларида бундай тўғриликларни топиб ўрганиш барчамизга фойдали. Топганга эса, Афандининг совғаси бор. Қандай совға дейсизми? Буни “Шафтоли эканини ким айтди” латифасидан ўқиб тўғри жавобни ўзингиз топинг: “Афанди бир халта шафтоли кўтариб, кўчада борар экан, бир тўда болаларга қараб: “Халтадаги нима эканлигини топсаларинг, битта шафтоли бераман”, –  деди. “Халтангиздаги шафтоли”, –  де­йишди болалар. “Шафтоли эканлигини сизларга қандай бадбахт айтди?” деди Афанди ажабланиб”…

Пишиқлик

Латифаларнинг бир туркумида Афанди ўзини атайин ғирт аҳмоққа солади. Мақсади – ўз рақиби ё ғанимини чув тушириш. Масалан, “Ғирвайди” деган латифани ўқинг: “Афанди кечаси бир ухлаб туриб, ойдинда туйнукдан қараб турган ўғрини кўриб қолди.

– Хотин, хотин, – деди, – биласанми, боя мен қандай қилиб уйга тушдим?

– Билолмадим, – деди хотини.

– Эшикни шунча тақиллатдим, уйғонмадинг. Шундан кейин томга чиқиб, “Ғирвайди” деган дуони уч марта ўқиб, ойга дам солган эдим, туйнукдан тушиб турган ойнинг нури ипак арқонга айландию, шундан осилиб тушдим. “Ё туйнукаллази юмалабан ва тутибан ва мустаҳиқул жазо, суф!” Афанди хотинига ўргатиш баҳонасида бу дуони уч бор баланд овоз билан ўқигандан кейин: – Энди бас, қолганини эртага ўргатиб қўяман, ҳозир ухлайлик, – деди, лекин ўчоқ олдига бориб, катта косовни икки қўллаб ушлаб турди. Томдаги ўғри Афандидан ўрганиб олган дуони уч марта ўқиб, ойнинг нурига осилган эди, гурс этиб уйга қулаб тушди. Афанди эса, “Ё туйнукаллази”, деб уни савалай кетди.” Кўриниб турибдики, Афандининг гаплари алжираш эмас, балки пишиқ-пухта ўйланган режанинг бир қисми, яъни ўзини атайин довдир кўрсатиб, ғаними – ўғрини қўлга тушириш. Ҳатто ўз режасини дуосида айтиб турибди: “Туйнукдан юмалаб тушади ва тутаман ва мустаҳиқ (муносиб) жазо бераман, суф”. Афандининг тескари маслаҳатига кирган ўғри ростдан ҳам юмалаб тушадию тегишли жазосини олади. Одатда ҳеч бир касбнинг бошини тутмаган, ялқов ва текинхўр одамлар ўғриликдек қабиҳ ишга қўл уради.

Назаримда, бу латифада ҳаётдаги яна бир ҳолат танқид қилинмоқда. Турли дардларига шифо истаб ўқиган мутахассис-шифокорнинг олдига эмас, фирибгар дуохонлару фолбинларнинг олдига борувчи оми ва ишонувчан одамларнинг кулгили ҳолати кўрсатилган. Бу латифа Афандининг пишиқлиги ва содда-муғомбирлигини-ю ўғри ва унга ўхшаган оми одамнинг хом ва анқовлигини кўрсатади.

Нафақат Афандининг ўзи, балки унинг отаси ҳам пишиқ бўлган. “Нўноқ” деган латифани ўқиб бунга ишонч ҳосил қиламиз:           “Афанди доим онамнинг жойи жаннатда бўлсин, деб юрар эди. Бир куни ундан сўрадилар: – Афанди, доим онамнинг жойи жаннатда бўлсин, деб дуо қиласиз, отамнинг жойи жаннатда бўлсин, деганингизни эшитмаймиз. Бунинг сабаби нима?” Афанди жавоб берди: – Отамдан кўнг­лим тўқ, у киши муғомбир ва пишиқ одам эдилар. Отам гўрга кирганда мункарнакирларни алдаб, жаннатга аллақачон кириб кетган бўлсалар керак. Аммо онам гапга нўноқ, содда хотин эди, мункарнакирнинг сўроқларига жавоб тополмасдан, қўлга тушиб қолдимикан, деб қўрқаман. Шунинг учун доим: “Онамнинг жойи жаннатда бўлсин”, деб юраман”. Шу бир латифада олам-олам маълумот бор. “Ювошдан йўғон чиқади” деганларидек, Афандининг онаси гапга нўноқ, содда хотин бўлгани билан, унинг ўғли Афанди гапга уста ва уддабурон бўлиб улғайган.

Одатда пишиқ одамни ҳеч ким алдаб-лақиллатолмайди. Мана, “Мушук қани?” деган латифа: “Афанди бир куни бозордан уч қадоқ гўшт олиб келди-да, хотинига: – Кечқурун яхшилаб чучвара қил, – деб тайинлади. Хотини гўштни ўзи қовуриб еди-ю, кечқурун Афандининг олдига ёвғон угра қўйди. – Чучвара қани? – деб сўради Афанди. – Гўштни мушугингиз еб қўйди, – деб жавоб берди хотини. Афанди мушукни ушлаб торозига қўйган эди, роса уч қадоқ келди, хотинидан сўради: – Агар бу мушук бўлса, гўшт қани, агар бу гўшт бўлса, мушук қани?” Афандининг кўндаланг саволинию бу саволнинг мантиғини қаранг! Фалсафада “бўлак бутундан каттароқ бўлолмайди” деган аксиома, яъни оддий ҳақиқат бор. Афанди ана шу ҳақиқатни хотинига, хотини орқали ўқувчига уқтириб турибди. Фалсафа ва мантиқ фанларида ана шу аксиомани талабаларга тушунтирганда Афандининг мана шу латифаси мисол тариқасида айтилса борми, ҳам дарс жонланади, ҳам талабалар бу аксиомани яққол тасаввур қиладилар, шундай эмасми? Нега барча замонларда камбағал ва бечоралар Афандига талпинган, бой ва амалдорлар ундан қочган? Сабаби, Афанди ноинсоф ва очофат бой ва амалдорларнинг барча кирдикорларини фош қилган-да. Афандининг хотинига ўхшаб бой ва амалдорлар камбағал ва бечораларнинг мулкини қинғир йўллар билан ўзлаштиришга ҳаракат қилган чоғда Афанди уларга тўғаноқ бўлган. Ҳозирги кунда ҳам нафси ҳакалак отган, авом халққа қуюқ ваъдалар бериб, амалда халққа шафтоли қоқиниям раво кўрмайдиган амалдорлар йўқ эмас. Шундай амалдорларнинг қинғирликларини фош қиладиган Афандиларга эса ҳамиша эҳтиёж катта.

Тасвирий санъатнинг “мозаика” деган бир жанри борлигини биласиз, албатта. Сон-саноқсиз ясси тошчалар жамланмаси, яқиндан қарасангиз, ҳеч нимани англатмайди, маълум бир масофадан қарасангиз, кўз олдингизда ажиб манзаралар намоён бўлади. Худди шундай, Афандининг алоҳида олинган бир латифаси гоҳида оддийгина ясси тошчадек жўн кўриниши мумкин. Бироқ бу “тошлар қурами”ни яхлит олиб қарасангиз, кўз олдингизда ажиб манзаралар намоён бўлади. Мана шу манзаралар иқлимида энг севимли миллий қаҳрамонимиз Хўжа Насриддин афандининг ўзбек адабиётида ҳам, жаҳон адабиётида ҳам беқиёс сиймоси, ёрқин қиёфаси бор бўйи билан рўй-рост кўринади. Демоқчимизки, Хўжа Насриддин афанди бирламчи ҳаётий ва ҳаққоний қаҳрамон, реалистик насрнинг ўзига хос сарчашмасидир. Бу қаҳрамон бир қарасангиз – ғоят ақлли, бир қарасангиз – ўтакетган аҳмоқ, бир қарасангиз – рақибини алдаб чув туширади, яна бир қарасангиз – ўзи баайни ёш боладек алданиб қолади. Бир қарасангиз – анойи, думбул, хом, яна бир қарасангиз – шу қадар пишиқ-пухтаки, ернинг тагида илон қимирласа билади ва бурганинг кўзини кўра олади! Унинг касб-кори ҳам битта эмас, мингта! Бир қарасангиз – деҳқон, бир қарасангиз – ҳунарманд-косиб, яна бир қарасангиз – зиёли, қозикалон, имом, муфтий, домла ва ҳоказо. Энг ақлли одам, ҳаттоки донишмандликда беназир аллома ҳам гоҳида шунақанги аҳмоқона вазиятларга тушиб қоладики, ундан ўз ақлига муносиб йўл топиб чиқишга қийналади. Мана шундай энг мушкул ҳолат ва танг вазиятларда афандидек тадбиркорлик ва ишбилармонликда беназир қаҳрамон ҳам қай тарзда “қовун тушириб”, ўзини ўтакетган анойи, овсар, гўл, тентак, аҳмоқ кўрсатганини достон, роман, қисса, ҳикоя, ҳаттоки энг улкан эпопеяларда ҳам учратмаслигингиз мумкин, бироқ Афанди латифаларида уларни истаганингизча топа оласиз.

“Насиб қилса, эрингман” латифасини қаранг: “– Хотин, бир палов қилсанг. Тўйиб еб, мазза қилардик-да, – деди Афанди бир куни хотинига. Хотини хўп деб, дарров палов дамлаб, сузиб, дастурхонга келтириб қўйди. Афанди лаганга қараб: “Бугун паловхонтўрани тўйгунча еб, маза қиларканмиз-да” деб қўлини ишқалаб қўйди. – Насиб қилса, денг, – деди хотини.

– Ие, сени қара-ю! Зарур кептими унақа де­йиш?! Тайёр ошни насиб қилса ҳам еймиз, насиб қилмаса ҳам, – деб ошга энди қўл узатувдики, эшик кетма-кетига тақиллаб қолди. Ташқаридан: “Оч! Оч тезроқ!” деган овоз келди. Афанди чиқиб эшикни очса, подшонинг икки сипоҳи турибди. – Хўш, хизмат? – Қани, юр бу ёққа! – дедилар-да, Афандининг, тўхтанглар, қўлимни артиб чиқай, деганига қарамасдан, икки қўлини орқасига қайириб, олиб кетдилар. Борса, подшо зерикиб ўтирган экан, шунга чақиртирибди. Подшо уни алламаҳалгача гапга солиб ўтирди, ярим кечада аранг жавоб берди. Афанди қутулганига шукр қилиб, югурганча уйига келди-да, эшикни тақиллатди. – Ким-м? – деди хотини ичкаридан. – Очавер, насиб қилса, эрингман, – деб жавоб берди Афанди.” Бу латифада Афанди худога шак келтиргани учун таъзирини еб, ҳаёт зарбасидан пишгани қойилмақом қилиб тасвирланган. Юқорида “Насриддин” сўзининг туб луғавий маъноси “диннинг насри” эканини таъкидлаган эдик. Худога имон келтириш кераклигини узундан-узоқ ваъз ўқигандан мана шундай қисқа ва таъсирчан мисолда кўрсатилса, самаралироқ бўлади, албатта. Муқаддас Қуръони каримнинг Каҳф сурасида Аллоҳ таоло: “Зинҳор бир нарсани “Буни эртага албатта қилгувчиман”, дема. Магар: “Аллоҳ хоҳласа”, дегин. Қачонки унутсанг, Роббингни эсла ва: “Шоядки Роббим мени бундан яхшироққа яқин бўлишимга ҳидоят қилса”, дегин” деб марҳамат қилган. Шунинг учун ҳам насронийлар тановулдан олдин худога мурожаат қилиб, шукроналик билдирадилар. Мусулмонлар тановулни “Бисмиллоҳир Раҳмонир Раҳийм”дан бошлаб, дуои фотиҳа билан тугаллайдилар. Латифадаги Афандининг паловга қўл узатиши билан подшо сипоҳларининг эшикни тақиллатиши тасодифан бир вақтга тўғри келиб қолдими ё бу ерда муайян қонуният, Худонинг қудрати бўй кўрсатиб турибдими? Чунончи, Қодир Аллоҳ шу шаккок бандасини тавбасига таянтириш учун унинг оёғини ерга теккизмай олиб келиш фикрини подшонинг дилига солдими? “Яхши отга бир қамчи, ёмон отга минг қамчи” деганларидек, буни даҳрий шунчаки тасодиф, мўмин белги-аломат деб тушунади, албатта. Зеро, латифадаги кулги қўзғовчи чўққи гап, яъни қиссадан ҳисса, “Насиб қилса эрингман” деган гап. Афанди шу даражада тавбасига таяниб, қўрқиб-чўчиб қолдики, худди олдида турган ошидан ажраб қолганидек, энди хотинидан ҳам ажраб қолмаслик учун Яратганга шукрона келтиряпти.

Юқоридаги латифага ўхшаш мана бу “Худо хоҳласа…” деган латифага қаранг: “Бир одам Афандидан сўради: – Ҳар иш худодан, худо хоҳласа бўлади, деган бир ихлос бор. Шунга сиз нима дейсиз?

– Мен ҳам худо хоҳлагани бўлади, дейман. Мен хоҳлаган бўлса, аллақачон мачитни бузиб, қишга ўтин ғамлаб олар эдим.” Бу латифани ҳам халқ эмас, ўтакетган нўноқ ва уқувсиз бир кимса ғаразли ниятларда яратгани кўриниб турибди. Нега энди халқнинг севимли қаҳрамони халқ учун муқаддас жой – мачитни бузишни хоҳлар экан? Аксинча, бу жойни ҳар қандай бузғунчилардан ҳимоя қилиши керак эмасми у? Бир томондан худо хоҳлагани бўлишини тан оляпти-ю, бошқа томондан худонинг хоҳлаганига қарши чиқяпти, яъни мунофиқлик қиляпти. Ахир, айнан мана шу мунофиқлиги учун шайтон лаънатланмаганми? Афанди ҳар қанча қув ва муғомбир бўлиши мумкин, лекин уни мунофиқ ва шаккок деб тасвирлаш кимга нима учун керак?! Мунофиқ ва шаккоклар учун, албатта. Шунга ўхшаш аломатларга зийраклик билан эътибор бериб қарасангиз, мазкур латифа, аслида, Афандининг латифаси эмас, Рақибнинг ғаразли мақсадларда бичиб-тўқиган уйдирмаси экани англашилади. Бундай уйдирмалар худосиз шўро тузумида маълум бир мақсадлар ва муайян сиёсат талаби билан атайин урчитилган ҳам. Масалан, шўро тузуми даврида Соҳибқирон Амир Темур ҳазратларининг ўтакетган қонхўрлигини “исботловчи” озмунча сафсаталар латифа сифатида бичиб-тўқилганми! Хўжа Насриддин афандидек авлиёсифат зотни, ҳаттоки Бобораҳим Машрабдек авлиёи киромни худосиз – даҳрий сифатида кўрсатишга уринишлар ҳам озмунча бўлганми! Бундай уйдирмалар вақт-соати билан ўз-ўзидан унутилиб, халқ хотирасидан ўчиб, изсиз йўқолиб кетаверади, албатта. Халққа қолса ўзининг энг севимли қаҳрамонига хос топқирлик, тўғрилик, пишиқлик, қувноқлик, ишбилармонлик, тадбиркорлик, зийраклик, зукколик ва бошқа кўпдан-кўп фазилатларни аён кўрсатувчи латифаларни сақлаб қолади.

Бу ерда масаланинг бошқа бир жиҳати ҳам борлигини эслатиб ўтиш керак. Афандининг анойилиги, лақмалиги, довдирлиги, овсарлиги, анқовлиги, нодонлиги, аҳмоқлиги… шулар каби беҳисоб нуқсонларию иллатларини аён кўрсатувчи латифаларнинг ҳаммаси ҳам ғаразли мақсадларда бичиб-тўқилган эмас. Уларнинг камида қоқ ярмини афандининг, демакки, халқнинг ўзи яратган! Нима учун? Одам боласига хос жамики нуқсону иллатларни қатрадаги қуёш аксидек аниқ-равшан кўрсатиб, тингловчини улардан халос бўлишга ундаш учун! Шундай латифаларга асосланиб, “Афанди ростдан ҳам анойи, довдир, овсар, анқов, нодон, аҳмоқ…” дея юзаки хулоса чиқариб бўлмайди. Аслида, Афанди бундай нуқсону иллатлардан холи бўлгани ва ҳар қандай айбловлардан зиғирча қўрқмагани учун одам боласининг табиатидаги жамики мавжуд нуқсонлару иллатларни ўзига олмоқда! Афанди халқнинг энг севимли фарзанди сифатида унинг дардини ўзига олиб, шу йўл билан дардга даво қидирмоқда! Бу нафақат ўзбек, балки рус, инглиз, француз, италян ва бошқа барча халқлар учун ҳам хос. Мана, масалан, рус фольклорида бир хил исмли “Иван шаҳзода” билан “Иван тентаквой” сиймолари бор бўлиб, аввалгиси ўзида билгамиш­лик, ботирлик, қувлик, эпчиллик, пишиқлик ва бошқа фазилатларни жамлаган бўлса, кейингиси билмаслик (балбес), анқовлик, лақмалик ва бош­қа иллатларни жамлаган. Рус халқи табиатан кулгига мойилликда ва кулдириш маҳоратида Хўжа Насриддин афанди латифаларини жамланган улкан бир тўпламни (аввал “Двадцать три Насреддина”, сўнг “Двадцать четыре Насреддина” номли) бир неча маротаба нашр эттирган! Яъни, жаҳондаги ҳеч бир халқ, ҳаттоки Хўжа Нас­риддин афанди сиймосини яратган халқлар ҳам қилмаган-қилолмаган иш амалга оширилган!?

Рус таржимонлари ва олимлари жаҳоннинг йигирма тўрт халқига мансуб Афанди латифалари жамланган “Йигирма тўрт Насриддин” тўпламини қарийб бир аср мобайнида тайёрлаб нашр этганини юқорида алоҳида таъкидлаб ўтдик. Рус ёзувчиси Леонид Соловьев қаламига мансуб “Очарованний принц” (“Маҳлиё шаҳзода”) ва “Возмутитель спокойствия” (“Безовта қалб туғёнлари”) деб номланган оламга машҳур қўш қиссада Хўжа Насриддин афандимизнинг инсоний қиёфаси ғоят жонли чизиб кўрсатилган. Айниқса, рус киноусталари яратган “Афоня” комедияси ва унинг афандитабиат бош қаҳрамони Афанасий!.. Мен сизга айтсам, Афандининг феъл-атвори ва инсоний табиатини, биринчи галда унинг нақадар қувноқлигини жаҳонга кўз-кўз қила оладиган “Афоня” бадиий фильмидаги Афанасийдек жонли яратилган табиатан хушчақчақ қаҳрамон жаҳон уммонига менгзагулик жаҳон кино санъатида ҳам камдан-кам топилади. Аминманки, сиз ҳам бу бадиий фильмни томоша қилсангиз, “Афоня” ва “Афанасий” сўзларининг “афанди” сўзи билан ўзакдошлиги бежиз эмас, деган хаёлга боришингиз тайин.

Қувноқлик

Бу оламда энг юқумли нарса нима деган саволга “кайфият” деб жавоб бериш мумкин. Ёнингиздаги одам ҳадеб эснайверса, сиз ҳам беихтиёр унга қўшилиб эснайсиз. Худди сиз еб, у қуруқ қолгандек тўмтайиб, қовоғидан қор ёғиб турган одамни кўрганингизда, беихтиёр юрагингиз сиқилади. Аксинча, самимий табассум қилиб турган одамни кўрганингизда эса, бу кулги сизга ҳам “юқади”. Ўзи кулолмайдиган, кулганни кўрганида тумшаядиган ичи тор, табиатан хомуш одамлар йўқ эмас, албатта. Унақаларни қитиқлаб ҳам кулдириб бўлмайди. Хўжа Насриддин афанди, табиийки, ҳар қандай қизиқчилардан минг карра кучлироқ қизиқчидир.

Одатда, одамни табиатига кўра икки тоифага – некбин (оптимист) ёки тушкун (пессимист)га ажратишади. Афанди, табиийки, некбин одам. Бунга “От” латифасини ўқиб ишонч ҳосил қиламиз: “Афанди кўчада битта тақа топиб олиб, жуда хурсанд бўлиб бораётган эди, бир ошнаси сўради: – Ҳа, Афанди, мунча хурсандсиз? Афанди қўлидаги тақани кўрсатиб деди: – Битта тақа нақд, яна учта тақаю усти бут бўлса, битта от деган гап. Чу!..” Борига барака тилаб, топган-тутганига қаноат қилиб, келажакка умид билан қараш шунчалик бўлади-да! Қадимдан “отлиқ” ибораси бойлик рамзи бўлиб, “отлиққа ҳам йўқ” ибораси “бойларга ҳам топилмайди” маъносини англатган. “Қаторда нори бор” деган иборадаги “нор” карвондаги туяни англатади. Қолаверса, “қатордаги нор” одамнинг ўғил-қизини ҳам анг­латади. Демак, одамнинг оти ёки туяси бўлса, юки ерда қолмай, ошиғи олчи бўлади. Шунинг учун одамлар эшик ва дарвозаларига тақа осганларки, бу “бой, ўзига тўқ хонадон” демакдир. Латифада Афандининг тақа топгандаги суюниши унинг оилали ва бой бўлишга интилишини ўта самимий ифодалайди. Аммо шундай қаноатсиз ва очофат одамлар борки, улар нафақат отнинг тақаси, балки қўша-қўша отлари бўла туриб ҳаётидан нолийди, ўзини гўё бахтсиз ҳисоблайди.

Афанди ҳар қандай оғир ва иложсиз ўринларда ҳам кўнглини чўктирмайди, асабини буз­майди, балки қийин аҳволдан чиқиш йўлини қидиради, ҳар ёмоннинг бир яхшиси бўлади, деганларидек, ҳар бир ёқимсиз нарсадан ёқимли жиҳатни излайди. “Сузма” латифасини ўқиб кўринг: “Афанди уйига қорни очиб келиб, хотинига: – Хотин, бироз сузма билан нон олиб кел. Сузма кўп яхши нарса, иштаҳани очиб, меъдани бақувват қилади, – деди.

– Сузма кеча тамом бўлган эди, – жавоб берди хотини.

– Тамом бўлгани яхши бўлибди, – деди Афанди.

– Сузма тишга ва қоринга зиён қилади.

– Бу сўзларингизнинг қайси бирига ишонай? – деди хотини.

– Бўлса – аввалгисига, бўлмаса – кейингисига, – деб жавоб берди Афанди.” Юзаки қараганда, Афанди телба-тескарига ўхшаб кўриниши мумкин. Чуқурроқ ўйлаб қарасангиз, у ҳақ. Сузма йўқ экан, деб куйиб-пишишдан, асабини эговлашдан ёки хотини билан жанжаллашишдан нима фойда. Ҳар қандай ҳолатда ҳам кайфиятни чоғлаб, борига барака деб, Яратганга шукр қилиш керак. Зеро, одамнинг соғлиғи ҳам, оиладаги тинчлик-тотувлик, файз-барака ҳам шунга боғлиқ. Барча касалликларнинг асабга боғлиқ экани бежиз эмас. Афанди нафақат ўзини тетик ва қувноқ тутади, балки бошқаларнинг ҳам кўнгилларига ҳамиша йўл топиб, уларни хурсанд қилади. “Афанди дипломат” латифасини ўқиб бунга амин бўламиз: “Подшо туш кўрди. Тушида бир одам келиб, унинг ҳамма тишларини битталаб суғуриб олди. Подшо чўчиб уйғонди. Эрталаб вазиридан кўрган тушининг таъбирини сўради.

– Ҳамма бола-чақаларингиз ўлиб кетиб, ўзингиз омон қолар экансиз, – деб жавоб берди вазир. Подшо вазирини ўлимга буюрди. Шу маҳал ўрдага Насриддин афанди кириб келди. Подшо Афандига тушини айтиб бергандан кейин, таъбирини сўради.

– Ҳамма бола-чақаларингиздан кўра узоқроқ умр кўрар экансиз, – деди Афанди. Подшо хурсанд бўлиб, Афандига тўн кийгизди.” Иккала таъбир ҳам бир маънога эга. Лекин уларнинг айтилиш йўсинида осмон билан ерча фарқ бор. Биринчиси, ўлим ҳақида шумхабар айтиб подшони куйдирса, иккинчиси, ҳаёт ҳақида хушхабар айтиб подшони қувонтиряпти. Юқорида некбинлик (оптимизм) ва тушкунлик (пессимизм) ҳақида айтгандик. Ярим коса сутни некбин одам – ярми тўла, тушкун одам – ярми бўш кўрганидек, Афанди – некбин, вазир – тушкун. Шунинг учун ҳам подшо саройда Афандини ўзига яқин тутган. Ўз юртига ҳам, ўзга юртларга ҳам Афандини элчи қилиб йўллаган. Чунки Афанди ўйнаб гапирса ҳам, ўйлаб гапиради, топиб гапиради, кўнгилларни чўктириб эмас, кўтариб, қувонтириб гапиради.

Баъзида “қувноқ” сўзига “қитмир” сўзини қўшиб “қувноқ қитмир” ибораси қўлланилади. “Чанқаган чўнтак” латифасида Афанди айнан шундай тасвирланади: “Афанди бир куни тўйга борди. Унинг ёнида ўтирган бир савдогар очофатлик қилиб еганига қаноатланмай, дастурхондаги қанд-қурслардан олиб, чўнтакларини тўлғазди. Афанди буни кўриб ёнида турган чойнакни олди-да, секин унинг чўнтакларига қуя бошлади. Савдогар пайқаб қолиб, жаҳл аралаш Афандидан сўради: – Нега чўнтагимга чой қуйяпсиз? – Чўнтагингиз қанд-қурсни кўп еб чанқаб қолгандир, – деди Афанди.” Қаранг, Афанди ҳаддидан ошган, очофат савдогарнинг хурмача қилиғини кўриб: “Олса олаверсин, менга нима, бўлсаям бировники-ку!” дея лоқайдлик қилмаяпти. Ёки “Ҳой, уят эмасми, қани жойига қўйинг-чи” деб таъна ҳам қилмаяпти, сабаби, савдогар “Сенга нима, бойникини бойтеват қизғанибди, деганлари шу-да” дея жеркиб ташлаши мумкин-да. Шундай экан, Афанди қувноқ қитмирлик йўлини танлайди, яъни савдогарга дастурхондаги ширинликларни ўмаришига кўмаклашган киши бўлади-ю, аслида, боплаб унинг таъзирини беради. Бу латифа орқали очкўз, баднафс, ебтўймас одамлар ўзларининг тегишли жазоларини олишига ишора қилинган, албатта. Шунинг учун улар ҳақда “Нафси бузуқ байрамда ўлади”, “Нафсим менинг ёмондир, ёнган ўтга солодир”, “Ўзи тўйса ҳам, кўзи тўймайди”, “Беш бармоғини оғзига тиқади”, “Ҳаром луқма тешиб чиқади” каби кўпдан-кўп ҳикматли гаплар яратилган.

Афанди латифалари орасида ғам-қайғу, йиғи-сиғи, оҳ-нола, дод-фарёд ва таркидунёчиликни тарғиб этувчи биронта латифани кундузи чироқ ёқиб қидирсангиз ҳам тополмайсиз! Ҳаттоки Афандимиз ошкора аюҳаннос солиб, дод-вой қилиб турган чоғида ҳам, аслида, йиғламаётган, аксинча, ич-ичдан кулаётган бўлади. Бу ҳол, табиийки, сизни ҳам йиғлатмайди, аксинча, кулдиради. Масалан, мана, “Дод, қайси бирингни оламан!” деб номланган латифада тасвирланган Афандининг руҳий ҳолатига диққат қилинг! “Хотини вафот қилганида Афанди ҳовлини айланиб юриб йиғлар эди: – Дод, энди кимни хотин қиламан! Бу сўзни жуда кўп такрорлаганидан уялиб, қайинсинглиси келди-да, қулоғига: – Почча, ундай деб йиғламанг, айб бўлади, агар юрту элдан сизга хотин топилмаса, мен тегарман, – деди. Афанди яна додлайверди: – Дод, энди мен кимни хотин қилиб оламан! Бир бева қўшниси бор эди, у Афандини секин бир чеккага чақириб: – Афанди, кўп куйинманг, агар муносиб хотин тополмасангиз, мен тегарман, – деди. Афанди яна баландроқ фарёд кўтарди: – Вой-дод, қайси бирингни оламан!”.

Ушбу латифа сизни кулдирибгина қолмайди, балки айни чоғда, одам боласининг феъл-атвори хусусида жиддий ўйлашга ундайди. “Одамнинг оласи ичида” дейдилар. Латифада ана ўша “ичдаги ола” баайни кўрпанинг авра-астари ағдариб кўрсатилганидек, рўй-рост ва ҳар томонлама кўрсатилади. “Кампирнинг дарди ғўзада”, “Азага келган хотин ўз дардини айтиб йиғлайди” сингари истеҳзоли мақоллар бежиз яратилмаган. Ўзингиз ўйлаб кўринг! Нега хотини ўлганига аза тутиб, нола чекаётган Афандини, дейлик, маҳалланинг нуроний оқсоқоли, кайвони кампири ва ё қадрдон дўст-биродари эмас, айнан қайинсингил билан бева қўшни овутяпти? Нега улар “Ошинг ҳалол бўлса кўчада ич” деган нақлга амал қилган ҳолда барчага баралла эшиттириб эмас, ими-жимида бири Афандининг қошига келиб, иккинчиси уни бир чеккага бошлаб чиқиб шивирлаб гапиряпти? Нега Афандининг икки марта айтилган “дод”и бу икки шивирлашдан кейин икки баравар кучайиб, “вой-дод”га айланди? Ҳамма гап – фожианинг илдизи шундаки, қайинсингил ҳам, бева қўшни ҳам, аслида, Афандининг ўлган хотини ва ё ўзига зиғирча ачиниб, ҳамдардлик билдираётгани йўқ, фақат ўзларини ўйлаб, ўз фойдаларини кўзлаб турибди! Бировнинг кулфатидан ўзининг бахтини қидириб турибди! Табиийки, бундай худбин хотинни олиш Афанди учун хотини ўлганидан ҳам оғирроқ кўргилик, кулфат, фожиа! “Дод”нинг “вой­­дод”га айланишига асосий сабаб мана шунда!

“Мен йиғламай ким йиғласин” деб номланган латифада ҳам шунга яқинроқ манзарани кўрамиз: “Бир ой ичида Афандининг ҳам хотини, ҳам эшаги ўлиб қолди. Хотини ўлганида Афанди бир-икки кун йиғлади-ю юпанди. Эшаги ўлганида эса у йиғидан ҳеч тийилмади. Буни пайқаган қўшниси сўради: – Афанди, хотинингиз ўлганида кўп йиғламаган эдингиз, эшагингизга нега бунчалик куясиз? Афанди жавоб берди:

– Хотиним ўлганда маҳалла йиғилиб “Қўйинг, хафа бўлманг, уйлантириб қўямиз” деган эди. Эшак ўлганида эшак олиб берамиз деган гап ҳеч кимнинг оғзидан чиқмади. Мен йиғламай ким йиғласин!”.

Одам боласининг табиати шундайки, у аксарият ҳолларда яхшиликни самимий-беғараз, “Худо йўлига” қилолмайди, чунки ўша яхшиликнинг замирида шахсий манфаат, ўз фойдасини кўзлаш, ғаразли ният ётган бўлади. Юқоридаги латифада қайинсингил билан бева қўшни афандига гўёки ҳамдардлик билдириш орқали, аввало, ўз манфаатларини кўзлаганларидек, бу латифада маҳалла аҳлининг Афандини уйлантириб қўйишдек “хизмат-беминнат”ни таклифу тавсия қилишдан кўзда тутилган пировард мақсади ўзларининг бирон ишончли кишиси, хеш-ақрабосини афандига умр йўлдоши, демакки, улкан оилага бека қилиш, албатта. Лекин ўлган эшакнинг ўрнига Афандига эшак олиб беришнинг кимга қандай фойдаси бор? Эрта бир кун шу эшакда Афандига мингашиб юролмайди-ку, тўғрими? Мингашган тақдирда ҳам, от билан туя бўлса эканки, обрўсига обрў қўшилса, улов қуригандек эшакка мингашиш… бунинг фойдасидан зарари кўпроқ, албатта!.. Тушуняпсизми, афанди “Мен йиғламай ким йиғласин!” дер экан, аслида, йиғлаётгани йўқ, одам боласи табиатидаги худбинлик-манфаатпарастликдек иллатлар устидан қаҳ-қаҳ отиб кулмоқда! “Ниҳояти яна эшаклик бўлишида беғараз кўмаклашишни хаёлига келтирмай турганлар нега уни уйлантириб қўйишмоқчи, офтоб қаёқдан чиқиб қолди?” деб ўйлашга, шунчаки ўйлаш эмас, бу ҳолдан куйиш-куйинишга, албатта, ҳақли-да Афанди!

Юқорида “қувноқ қитмир” иборасини айт­гандик. Бунинг устига “қувноқ” сўзи “қув” сўзига маънодош ҳамда ўзакдошдир. “Қув одам” деганда, одатда кўз олдимизга кўзлари олазарак, ним табассум қилган қувноқ, эпчил, тиришқоқ, жўшқин, ўйноқи ҳамда айёр, муғомбир, ичидан пишган, шум одам келади. Қувлик-шумликни билмайдиган одам эса, аксинча, бўшашган, ланж, боқибеғам, қовоғи солиқ, анқов бўлади. “Бола бўлса шўх бўлсин, шўх бўлмаса, йўқ бўлсин”, “Ўғил бўлсин, қиз бўлсин, қўл-оёғи тез бўлсин” деган иборалар боланинг аввал-бош­дан ҳаракатчан, тиришқоқ, ерга урса, кўкка сапчийдиган бўлишига ишора қилади. Афанди латифаларининг бир туркуми ана шундай қувлик-шумлик ҳақида бизга ёрқин тасаввур бера олади. “Афандининг ўғли” латифасини ўқинг.

Бир куни подшо Афандининг ўғлини ҳузурига чақирди. Боланинг қадди-қомати, қош-кўзи худди отасиникига ўхшар эди. Унинг ақлини ҳам отасиникига ўхшаш-ўхшамаслигини синаш учун болага бир тилла берган эди, у пулни сира олмади.

– Нега тиллани олмайсан?

– Онамдан қўрқаман, у бегона одамдан пул олмагин деган.

– Яша! – хурсанд бўлди подшо.

– Мен онанг айтган бегона одам эмас, ҳукмдоринг бўламан, ола бер!

– Мен подшо эканлигингизни биламан, онам бунга барибир ишонмайди-да.

– Нима учун?

– Ҳайрон бўлди подшо. Агар подшо пул берса, бир тилла эмас, кўпроқ берар эди, дейди-да! – жавоб берди бола.

Болакайнинг бу гапидан кейин подшонинг ҳолатини тасаввур қилиб кўринг. Ҳайратдан ёқасини ушлаб қолгандир. Алдагани бола яхши, деб у Афандининг ўғлини чандиб қўймоқчи бўлгандир. Эҳтимол, Афандининг қувлик-шумлигидан ҳамиша панд еб келган подшо ўзича унинг ўғлини синаш баҳонасида уни боплаб мот қилиб ҳузурланмоқчи бўлгандир. Эҳтимол, бир тилла бериб болани қўлга олмоқчи бўлгандир. Лекин, кўрадики, бола муштдек боши билан кимсан мамлакат подшосини ўйнатиб турибди. Ҳатто вазирлару сарой мулозимлари подшо олдида дағ-дағ титраб, “Бир қошиқ қонимдан кечгайсиз”, деб ялиниб-ялпизланса, Афандининг ўғли ўзини дадил тутиб, подшони истаса ёзиб чалпак, истаса букиб чучвара қилади. Бола Афанди шундай бўлгач, қария Афанди ундан оширади, албатта. “Битта “За”га минг танга” латифасини ўқиб ўзингиз ўйланг: “Афанди қариб қолган чоғида мевали дарахт кўчатларини ўтқазаётган эди, подшо келиб қолди: – Ҳой, чол! – деди подшо.

– Сен пири фоний бўп қолибсан. Бу экаётган дарахтларингнинг мевасини ейман деб ўйлаяпсанми?

– Ўтганларнинг экиб қолдирганларидан биз фойдаланяпмиз. Энди бизнинг экканларимиздан келгусидагилар фойдалансинлар, деб экяпман. Бу гап подшога ёқиб кетиб: “За”, деб юборди. Унинг за дегани офарин дегани эди, подшо ҳар гал за деганида минг танга инъом берилиши шарт эди. Подшонинг ёнидаги хазиначи дарҳол Афандига минг танга санаб берди. Афанди қуллуқ қилиб:

– Мана, кўрдингизми, подшоҳим, меваларим ҳозироқ ҳосил берди, – деди. Подшо янаям хурсанд бўлиб: “За”, деди. Хазиначи яна минг танга санаб берди. Афандининг таъби очилиб кетди: – Аслида мевали дарахтлар йилда бир марта ҳосил беради. Лекин подшоҳимнинг пой-қадамлари шарофатидан икки марта ҳосил берди. Подшога бу гап хуш келиб, яна: “За”, деб юборди. Хазиначи Афандига яна минг тангани санаб берди-да, секин подшонинг қулоғига шивирлади: – Э, подшоҳи олам, агар бу ердан тезроқ кетмасак, бу чол хазинангизни буткул қуритади”.

Қойилмисиз? Бу иккала латифадаги бир жиҳатга эътибор беринг. Унисида ҳам, бунисида ҳам Афанди аслида одоб-ахлоқ ва эзгуликни тарғиб қиляпти. Бола Афандининг онаси ўғлига бегоналардан пул олмасликни тайинлагани ёки қария Афандининг ўтган аждодлар экканларидан фойдалангач, келгуси авлод учун мевали дарахт экиши юксак тарбия ва яхшиликнинг энг гўзал намуналаридир, шундай эмасми? Аслида ҳар икки латифада подшо пулни мана шундай юксак қадриятлар учун тўлайди. Модомики, латифа халқ ижоди экан, латифа бошқа халқ ижоди жанрлари билан узвий боғлиқ экан, шундай мотивларни эртакларда ҳам учратамиз. Масалан, эртак ва ривоятларда кўчада ҳикматли гап сотиб ўтирган одам бўлади-да, эртак қаҳрамони ўша ҳикматли гапдан битта ёки учтасини сотиб олади, сўнг ўз мурод-мақсадига етишиш йўлида ўша ҳикматли гап асқатади. Бу латифаларда ҳам билса ҳазил, билмаса чин қабилида Афанди мамлакат ҳукмдорига ҳикматли гап сотяпти. Подшо нима қилади бу ҳикматли гапни, дейсизми? Мамлакатни ривожлантиришда, яъни шу қадрият­ларни тарғиб қилишда фойдаланади, тегишли қонун-қоидалар, ислоҳотлар, чора-тадбирларни қўллайди-да. Аммо эртак ва ривоятлардан фарқли равишда латифада қув­ноқлик, яъни Афандининг қувлиги ҳам бор. Эртакдаги одам ҳикматли гапни қуруқдан-қуруқ сотса, юқоридаги латифаларда Афанди подшони мақтаб туриб, яъни кўнглига йўл топиб сотади. Дарҳақиқат, бола Афанди подшони таниши, лекин онаси подшо бир тилла эмас, кўпроқ пул беришини айтгани орқали, аслида, онаси подшони сахий одам, одамларга меҳрибон деб санашига ишора қилиняпти. Подшога саховатли эканини айтишса, эримайдими? Умуман, подшолар ўзларига хушомад ва лаганбардорлик қилишларига ўрганган, шундай эмасми? Қария Афанди-чи, “подшоҳимнинг пой-қадамлари шарофатидан икки марта ҳосил берди” дейиши ҳам худди шундай, Афандининг қувлиги ва қувноқлиги, қолаверса, хушомад орқали ҳам кўнгилга йўл топиш маҳоратидан яққол далолатдир.

Одатда қувноқ ҳамда қув одамнинг юрагида ўти бўлади. Шунинг учун имиллаган, бўшашган, сўлғин одамларга “жонинг борми, мунча сувга тушган нондек бўшашасан?” деб койиймиз. Айниқса, одам катта жамоа олдига чиқиб гапирганда ёки бирор ишни биринчи бор қилганда ҳая­жонланади ҳамда асабийлашади. Шундай пайт­ларда одам ўзини йўқотиб қўйиши, довдираб қолиши, ҳатто йиғлаб юбориши ҳам мумкин. Лекин Афанди шунақанги қувноқ ҳам қувки, катта жамоа бўладими, подшоҳ бўладими, керак бўлса, ҳар қандай одамни довдирата олади.. “Эшак – сиз” латифаси бунга исбот: “Бир ўтиришдаги аскияда подшо Афандига эшак деган лақаб қў­йиб чандий бошлади: – Сизни тегирмончига сотсаммикин ёки девона, атторга берсаммикин? – Тақсир, мени кўринганга бериб юбора берсангиз, охири эшак – сиз бўлиб қоласиз-да, – деб жавоб берди Афанди”. Битта гапда, юзаки қараганда, “Эшагингиздан ажраб қоласиз”, аслида – тагзаминда “Ўзингиз эшак бўлиб қоласиз” деган фикрни уқтириш, ҳамсуҳбатининг, халқона ибора билан айтганда, “оғзидан чиққанини ёқасига ёпиштириш”… топ­қирлик ҳам, пишиқлик ҳам, қувлик-қувноқлик ҳам, беихтиёр кулдирувчи гўзал сўз ўйини ҳам мана шу! Афандининг Хўжа Насриддин эканини, “насриддин” сўзи “диннинг насри” эканини таъкидлаган эдик. Сирасини айтганда, “наср” арабча сўз бўлиб, “син” ёки “сод” ҳарфлари билан ёзилишига қараб адабий жанр “наср”ни ёки “ёрдам бериш”ни (масалан, “насоро”) англатади. Афандининг насри ҳар икки маънода ҳам ўринли. Шундай экан, Афанди тил қонун-қоидаларини (синтаксис ва морфология) мукаммал билади. Шунинг учун билса – ҳазил, билмаса – чин, деганларидек, “Эшак – сиз” латифасида Афанди гўё “эшак” сўзига “сиз” бўлишсизлик қўшимчасини қўшиб “эшаксиз” деяпти, аслида “эшак” сўзи билан учинчи шахс бирлик олмоши “сиз” орасига “тире” тиниш белгисини қўйиб, подшони “сиз эшак бўласиз” деб масхаралаб турибди. Ёзувда бўлса-ку, маъноларни фарқлаб олиш мумкин эди, лекин оғзаки нутқда буни фарқлаш, яъни афандини “тилидан илинтириш” қийин-да. Худди шундай сўз ўйини машҳур русча иборада, яъни ҳукмда ҳам кўзга ташланади: “Растрелять, нельзя помиловать” (“Отиш, кечириш мумкин эмас”) ёки “Растрелять нельзя, помиловать” (“Отиш мумкин эмас, кечириш”). Биргина вергулнинг ўрнини алмаштириш орқали маъно тескарисига ўзгариб кетяпти… “Сиз аҳмоқ – одам эмассиз” латифасида ҳам худди шундай сўз ўйини ишлатилган: “Афанди бир куни гаплашиб ўтириб, аъламни, сиз аҳмоқ одамсиз, деб қўйди. Аълам уни подшонинг олдига судради. Подшо Афандига бир қанча пўписа-сиёсатлар қилгандан кейин: – Дарров узр айт, сиз аҳмоқ одам эмассиз, кечирасиз, дегин, йўқса, ҳозир жаллодни чақираман! – деди. Афанди аъламга қараб деди: – Сиз аҳмоқ – одам эмассиз? Кечирасиз!..” Бундай латифаларда жаноби Афандининг ҳар қандай қизиқчидан қизиқчироқ кулги устасигина эмас, аввало чинакам сўз санъаткори сифатидаги сўз устаси, сўз ўйинининг устаси экани яққол кўриниб туради.

Курашда кўтариб уриш деган усул бор. Бу усул фақат аввал осмонга кўтариб, кейин ерга уришни англатмайди, балки бир қўлда кўтариб туриб, иккинчи қўлда уришни, гўёки улуғлаган бўлиб, аслида, ер билан битта қилишни англатади. Бундай усулни унча-мунча паҳлавон қўллаёлмайди. Курашнинг бундай усулини қўлловчи паҳлавон худди Паҳлавон Маҳмуддек мисли кўрилмаган куч-қудрат соҳиби бўлмоғи керак, албатта. Афанди подшонинг чидаб бўлмас даражадаги калакаси, таҳқир-масхарасига жавобан шу усулни моҳирона қўллайди. Эътибор беринг, афанди гўё мақтанади-мақтайди, аслида эса, “Мени эшак ўрнида кўриб турган ўзинг эшаксан!” деган гапни, тағин, юқоридаги латифада бўлгани каби, пардалаб эмас, очиқ-ошкор уқтириб айтиб турибди! Бундай мисли кўрилмаган ҳақгўйлик, шартакилик, бетгачопарликни кўриб-билиб турган рақиблар қандай талқин қилдилар-у, подшо нима қилди? Подшо “Аслида, айб ўзимдан ўтди-да! Мен ўзим таҳқирлаб бошлаганимдан кейин бечора афанди шунга яраша жавоб қилди-да!” дея “масала”га бағрикенглик ва кечиримлилик нуқтаи назаридан кулиб қарадими ё “Сен нима деяпсан, ҳой афанди?!” дея жаҳл отига миниб, уни жаллоднинг қўлига топширдими? Латифада буниси айтилмайди – “масала”нинг бу томони тингловчи билан ўқувчининг тасаввурига ҳавола этилади. Ҳар қалай, латифадан англашилиб турибдики, афанди табиатан ўт билан ўйнашиш ва ё арслоннинг мўйловига тегиш (сичқоннинг ўлгиси келса, мушук билан ўйнашади, деганлар) қадар қизиқ-қизиққон, яъни ҳар қандай қизиқчидан минг карра қизиқроқ қизиқчидир! Ҳар қадамда бошини гаровга қўйиб, жонини жабборга топшириш учун одатда одам боласи қип-қизил афанди бўлмоғи керак! Афандининг қувноқлиги ҳар лаҳзада ўта қимматга тушиши мумкин бўлган, ўзининг ширин жони билан ўлпон тўлаши эҳтимолдан холи бўлмаган қувноқлик-да! Мана шундай юзаки қараганда, ўта қувноқ-хушчақчақ, аслида, юрак-бағри таҳ-батаҳ қон бўлиб, таши кулиб, ичи йиғлаб, тилда енгилгина ҳазил-мутойиба қилиб, дилда эса одам боласининг феъл-атворини ўнглаш ва халқнинг аҳволини яхшилаш ғамидан бошқа ғами бўлмай турган чинакам афандиларгина одатда ҳукмдорларга лаганбардор эмас, асл маслаҳатгўй бўла олади! Агар ҳукмдор унинг ҳақ сўзига чидай олса!

Афанди афанди бўлганидан кейин ҳукмдор билан муносабатда шунчаки енгил аския, сўз ўйини, ҳатто калакага яраша калака билангина кифояланиб қолмайди, балки худди Юсуф Хос Ҳожиб ва ё “Ўткан кунлар” романидаги мушовир (маслаҳатчи) Юсуфбек ҳожидек унинг энг мушкул саволларига ҳам тўғри жавоб қайтариб, тўғри йўл кўрсата олади. Масалан, “Жанжал нимадан чиқади” деган латифада афанди подшонинг саволига мантиқан асосли, чинакамига донишмандона жавоб қайтарадики, афандининг топқирлиги, пишиқлиги, қувноқлиги, қўрқмаслиги, донишмандлиги, том маънода мушовир (маслаҳатчи)лик маҳоратига беихтиёр қойил қоласиз: “Бир куни подшо афандидан сўраб қолди: – Шу одамларга ҳам ҳайронман-да. Доим бир-бирлари билан жанжаллашганлари жанжаллашган. Жанжал нимадан чиқаркин-а, Афандим?

– Одамлар бир-бирларига бехосдан аҳмоқ бўлма деб юборадилар. Жанжал шундан чиқади.

– Бўлмаган гап! Шу арзимаган гапдан ҳам жанжал чиқадими?

– Чиқади.

– Чиқмайди!

– Чиқади.

– Чиқмайди!

– Аҳмоқ бўлманг! – деди Афанди жўрттага.

– Жаллод! – деб қичқирди подшо азбаройи жаҳли чиқиб кетганидан.

– Ана, айтмадимми, тақсир, битта “аҳмоқ бўлманг”га жанжал тугул, ўлим чиқди-ку! Боринг бўлмаса, аҳмоқ бўла қолинг!”

Гапининг ҳақ-ростлиги ва теран тагмаънога эгалигини бир лаҳза – бир жумлада жонли мисол орқали кўрсатиб беришга Афандидек Юсуф Хос Ҳожиб билан Юсуфбек ҳожи даражасидаги чинакам давлат маслаҳатчисигина қодир! Бу ўринда нафақат подшо, балки етти ёшдан етмиш ёшгача – барча одамларга у ёки бу даражада хос бўлган бир иллат – қайсарлик, ўжарлик, энг бамаъни панд-насиҳат ва йўл-йўриқнинг ҳам тескарисини қилиш иштиёқи санъаткорона очиб кўрсатилган. Зотан, одам боласининг табиати шундайки, у кўп ҳолларда “Аҳмоқ бўлма” десангиз аҳмоқ бўлади, “Бор, ана, аҳмоқ бўла қол!” десангиз, аксинча, бирданига “ақли кириб”, ақлли бўлиб қолади! Етти яшар болакайнинг ҳам, етмиш яшар подшонинг ҳам феъл-атвори-да бу! Сирасини айтганда, “адабиёт” сўзининг ўзаги “адаб” экан, у инсонларни адабга ўргатишга хизмат қилади. Адаб ва тарбиянинг эса, асосан, икки усули бор: мақтов ёки койиш. Масалан, “бундай қилсанг, яхши бўлади (ёки ақллисан), бундай қилсанг, ёмон бўлади (ёки аҳмоқсан)” дейиш мумкин-да. Яхши отга бир қамчи, ёмон отга минг қамчи деганларидек, баъзи одамлар яхши гапни, тушунтиришни тўғри қабул қилади, баъзилар эса, яхши гапни тушунмайди, уларга фақат ёмон гап таъсир қилади. Одам боласининг феъл-атворига хос бундай нозик қирраларни яхши билган афанди ҳамма билан, ҳатто ҳукмдор билан ҳам феълига яраша муомала-муносабатда бўлади. Латифада, айниқса, ҳар қандай жанжал ва ҳатто қатлу қирғинларнинг туб сабаби – аҳмоқлик экани санъаткорона очиб кўрсатиладики, айрим уқувсиз ёзувчи бу ишни шапалоқдеккина латифада эмас, йирик насрий асарда ҳам уддалаши қийин!

Афанди йигирмадан кўпроқ халқларнинг бирламчи адабий қаҳрамони эканини таъкид­лаган эдик. У ўзбекларда Хўжа Насриддин (лақаби Афанди), туркларда Хожа Насриддин, қозоқларда Хўжа Носир, озарбайжонларда Мулла Насриддиндир. Бундан ташқари, қозоқларда Алдар кўса, қорақалпоқларда Умрибек лаққи, уйғурларда Салой чаққон, тожикларда Мушфиқий епби афандитабиат қаҳрамонлар бор. Қолаверса, арабларнинг Афандиси Жоҳа (эҳтимол, хожа сўзининг тескарисига ўқилишидан ҳосил бўлган), русларнинг Афандиси Иван (эҳтимол, Афанди сўзининг қисқарган шакли) деб аталади. Худди денгизда наҳанг лаққа балиқларни ютиб юборганидек, Афанди бирламчи қаҳрамон сифатида бошқа иккиламчи қаҳрамонларни ютиб юбора олади. Яъни Афанди бошқа қаҳрамонлардан топқирроқ, пишиқроқ, қувноқроқ, устомонроқ. Мана, масалан, “Афанди ва Алдаркўса” латифасини ўқиб кўринг: “Бир куни Афанди билан Алдаркўса ҳарифона ош қилишди. Алдаркўса Афандини алдамоқчи бўлиб: – Ош дам егунча жиндай мизғиб олмаймизми? – деди. Афанди кўнди. Ётишди. Афандини ухлатмоқчи бўлиб Алдаркўса ўзи ухлаб қолди. Афанди секин туриб ошни сузди ва пок-покиза еб, қозонга сув қуйиб қўйди. Алдаркўса уйқудан кўзини очиши биланоқ Афандини уйғоқ кўриб, мақтана кетди.

– Қизиталоқ пошшо тушимда ҳам мени тинч қўймай, саройга судраб борди. Зиёфат устига зиёфат…

– Ҳа, – деди Афанди, – ўша тушингизга мен ҳам кирган эдим, қарасам: оғиз-бурнингиздан овқат тиқишаётибди. Менга ҳеч ким қарамади. Қайтиб келдиму ошни ғарибчасига сузиб, ғарибчасига едим. Қорнингиз тўқ келарсиз деб, сизга аччиқ чой дамлаб қўйган эдим, олиб келайми?” Эътибор беринг, аввало, Алдар кўса Афандини алдамоқчи бўлди. Лекин у шохида юрса, Афанди баргида юрибди. Қолаверса, Алдар кўса ўзини пошшонинг ҳурматига сазовор қилиб кўрсатиб мақтаняпти, тўғрироғи, алдаяпти. Афанди унинг қуролини, яъни алдовини олиб ўзига қарши ишлатяпти. Унинг мақтовига мақтов қўшиб, яъни барча ҳурмат-эътибор унга бўлгани, бунга эса, ҳеч ким боқмаганини айтиб, ўзини ғариб кўрсат­япти. Ўзини ғариб кўрсатган ҳолда энг уста алдоқчини ҳам алдаб чув тушириш маҳорати фақат Афандида бўлади!

Маълумки, яҳудийлар кўп минг йиллик тарихга эга, мусавийлик ва исавийлик динлари нозил бўлган қадимги халқ бўлиб, кўпгина латифаларда уларнинг донолиги, қувлиги, пишиқлиги ва бошқа фазилатлари тараннум этилади. Модомики, Афанди кўп халқларнинг умумий ва бирламчи қаҳрамони экан, у ҳар қандай халқнинг ҳар қандай жамоасида ўзининг ақл кучи ва руҳий қувватини аниқ-равшан кўрсата олади. “Нодон жамоа” латифасини ўқиб кўринг: “Афанди бир куни яҳудийларнинг катта бойлари орасига бориб бундай деди: – Мени танийсиз, Мулла Насриддин Афанди бўламан. Ҳозир мусулмончиликдан кўнглим совиб турибди, агар сиз қирқ кунгача мени яхшилаб зиёфат қилсангиз, сизнинг динингизга кираман! Яҳудий бойлари бу таклифга рози бўлишиб, Афандини қирқ кун зиёфат қилдилар. Охири улардан бири: – Энди ваъдангизга вафо қилсангиз, хайрли иш кечикмаса, – деди.

– Эй, нодон жамоа! – деди Афанди.

– Қирқ йилдан бери мусулмонларнинг зиёфатини еб, ҳалигача тузук-қуруқ мусулмон бўлганим йўғ-у, қирқ кунлик зиёфатингизга мусойи бўлайми?” Эътибор беринг, Афанди яҳудийларнинг катта бойларига мурожаат қиляпти. Бойлар Афандининг таклифига рози бўлишдими, демак, уларнинг дин ҳақидаги тасаввурлари чекланган! Бойликни ҳар нега қодир деб билган бу бойларни нодон жамоа деса дегудек-да! Лаззатли таом, моддий бойлик, ўткинчи дунё матоҳига қизиқиб динини белгилайдиган одамга ишонч йўқ, бундай одамда чин имон ҳам йўқ. Латифада Афанди ҳар икки тоифадаги одамлар устидан кулмоқда. Афсуски, бугунги кунда эътиқодни бойлик билан ўлчайдиган одамлар бойлик учун ҳар нарсага, ҳатто жонини гаровга топширишга тайёр одамлар, турли дин миссионерларининг ёлғон ваъдаларига ва моддий садақаларига эргашиб кетаверадиган одамлар йўқ эмас, ҳатто улар кўпчиликни ташкил этади. Ғалвирни сувдан кўтариб, яхшилаб суриштириб қаралса, кўпчилик чин эътиқодда собит эмас, балки мунофиқ, фосиқ, каззоб, фирибгар, тамагир, тилёғлама, ғаразўй ва ҳоказо экани кўринади-қолади. Аммо буни аниқлаш ва мутлақ ҳукм чиқаришга фақат Яратган қодир. Юқоридаги латифа эса шундай инсонларга ойна тутиб, бизни кулдиришга, тўғрироғи, аччиқ заҳарханда билан кулишга, сўнг ҳазил таги зил деганларидек, зил тагмаънони жиддий ўйлашга ундайди. Шу ҳолга алоҳида эътибор берингки, ҳар икки латифада Афанди Алдар кўса билан яҳудий бойларига таҳқир назари билан камситиб қараётгани йўқ, балки уларнинг феълига яраша муомала қиляпти: ёлғонга асосланган сохта алдовга ҳақиқий алдовни, моддий бойликка эса, маънавий бойликни қарши қўймоқда ва улардан иккинчисининг биринчисидан афзалроқлигини кўрсатмоқда.

Хуллас, афанди латифаларини топқирлик, тўғрилик, пишиқлик, қувноқлик, оқкўнгиллик ва шулар каби кўпгина фазилатлардан бизга ўгит берувчи ўзига хос йўл-йўриқ, энг қисқа дас­туриламал, энг ихчам қўлланма, дейишимиз мумкин. Улар фақат кулдириш (хурсанд қилиш, димоғ чоғлаш, баҳр очиш) учунгина яратилмаган. Бош мақсад ўйлашга ундаш, латифага сингдирилган чуқур тагмаъноларни йўриб-очиб кўрсатиш, тўғри тушуниш ва тушунтириш малакасини эгаллашдир. Тагмаънони яхшироқ тушунганимиз сайин завқимизга завқ, ақлимизга ақл қўшилиб, эл яратган ўлмас қаҳрамонимиз ва унинг ичакузди латифаларига қизиқишимиз тобора ошади. Бизнинг ушбу бадиани ёзишдан мақсадимиз эса, йўриқни йўришгина эмас, шу орқали одам боласининг феъл-атворини англаб етиш, ундаги иллатларни йўқотиб, фазилатларни шакл­лантириш йўлларини излашдир. Буюк тилшуносимиз Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит-турк” мумтоз асарида “йўриқ” сўзининг “феъл, феълу хўй, муомала” маънолари изоҳланган (“Девону луғотит-турк”, “Мумтоз сўз” нашриёти, 2016, 3-жилд, 12-бет). Ўзбек тилининг изоҳли луғатида эса, “йўриқ” сўзининг “иш-ҳаракат тарзи, усули, чора, тадбир, йўл” маънолари тилга олинган (М., 1981, 1-жилд, 354-бет). Ҳар икки изоҳли луғатда бу қадим туркий сўзнинг ўта пурмаъно-пурҳикмат экани яққол кўриниб турибди. Лекин, ўйлашимча, “йўриқ” сўзининг маънолари шугина эмас! Бу сўзни тўлароқ йўриш учун “йўр” ўзагидан ясалган “йўрма”, “йўрға”, “йўргак” сўзларининг маъноларини ёдга олиш керак. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида “йўриқ” сўзидан кейин “йўрма” сўзи “каштачиликда қўлланиладиган чок турларидан бири” деб изоҳланган. “Йўрға” эса, “майда қадам ташлаб тез юрадиган (от, эшак ҳақида)” ва “Бешикнинг бир текисда осон тебраниши учун унинг орқа ва олд оёқлари остига кўндаланг ўрнатилган ёйсимон ёғоч мослама” деб кўрсатилган. Бир маромда қимирлаш нуқтаи назаридан у йўрға билан бу йўрға бир-бирига жуда ўхшаб кетади, лекин мазкур сўз от билан эшакка нисбатан сифат, бешикнинг бўлагига нисбатан эса, от вазифасида келиб, биринчисида “қандай?”, иккинчисда “нима?” сўроғига жавоб бўлиб турибди. АҚШдаги йирик шаҳарлардан бири Нью-Йоркнинг номида келган “Йорк” сўзининг кельт тилидан лотин тилига, ундан инглиз тилига ўтгани ҳақида манбаларда айтилган. Бу сўзнинг келиб чиқиши бўйича турли фаразлар мавжуд. Шулардан бири – бу сўз туркий “йўриқ” сўзи билан ўзакдош бўлиб, бу сўзда юқорида келтирилган маъноларнинг барчаси (феъл, феълу хўй, муомала, иш-ҳаракат тарзи, усули, чора, тадбир, йўл, кўрсатма,…) ўз ифодасини топган, айни чоғда, бу сўз “бошқарув (администрация)” маъносида ҳам қўлланади!.. Бас, шундай экан, Афандининг йўриғи нима? Афандининг юқорида саналган ва саналмаган барча маънолардаги йўриғи бу, албатта, унинг латифасидир! Латифада афандининг феъл-атвори ҳам, йўл-йўриғи ҳам, муомала маданияти ҳам, топган чораси, тадбири, ечими, кўрсатмаси, бошқаруви…, қў­йинг-чи, бутун борлиғи ўз аксини топган! Бинобарин, даст аввал латифага берилган иккита таъриф (“Энг ҳозиржавоб жанр” ва “Энг топқир жанр”)га нисбатан яна-да қисқароқ, атиги иккита сўздан иборат таърифни бадиа сўнгида келтиришимиз мумкин: “Афандининг йўриғи”.

Энг севимли миллий қаҳрамонимиз Хўжа Насриддин афандининг йўриғи бўлган латифа шу кеча-кундузда ҳам бу жаҳон айвони бўйлаб энг учқур тулпордек дам йўрғалаб-йўртиб, дам қушдек қанот боғлаб учиб-қўниб, бутун башарият­нинг кўнглини хуш, кайфиятини чоғ қилиб, кулиб-кулдириб юрибди! Бу оламда Афандичалик жаҳонгашта сайёҳ йўқ! Эшак миниб бўлса-да, не бир учқур тулпорлару арғумоқлар жиловидан тутган моҳир чавандозларни ҳам жаҳоний пойгада ортда қолдириб, бадиий насрнинг энг мухтасар, энг пурҳикмат, энг гўзал жанрини амалда яратган энг зўр адиб ва жаҳон адабиётининг энг ўлмас қаҳрамони – Хўжа Насриддин афанди баайни Хўжаи Хизрдек то қиёматга қадар ўлмаслиги ва жаҳонгашталиги, бу жаҳон айвонининг барча қитъаларию юртларида ўзлигини кўп ва хўп кўрсатиб, ошини ошаб, ёшини яшайвериши тайин!

Йўлинг ҳамиша оқ бўлсин, эй улуғ бобомиз, азиз отамиз, қадрдон оға-инимиз, жонажон қўшнимиз…

5 ноябр 2018 йил

«Ёшлик» журнали, 2018 йил, 11-12-сонлар