Биринчи кун

…Қишлоққа кириб бораркан йўл ёқасидаги таниш дарахтлардан бирортаям қолмаганлигига кўзи етгач дами ичига тушиб кетди…
Бир вақтлар шохлари шамолда гуриллаган, эпикинда солланишган, шохлашишган шохларнинг соялари бир бирини қувалаган, шохдан-шохга учган-қўнган қушлар ғужуридан, остида бир майдон ўтирган одамнинг баҳри дили яйрайдиган, ғубори кетадиган йўл ёқалаган дарахтзордан иримигаям қолмаганидан ақли шошди. Неча йилдирки бола тугул отагаям иш топилмаслиги, сиёсат сиёҳига тегиб кетмасин деб гудранганда бекорчилик, одамлар орига тегиб кетмасин деб талмовсиралганда иложсизлик ортидан, одамларни ўзи эккан бўлсада, ўзлариники бўлмаган дарахтларни кесишга, эгалик қилишга, кесгандаям кесаётганлигининг гуноҳлигини билиб туриб, бир-биридан яширинча, ярим кечада кесиб, ўғринча ўтинни ўғринча уйга ташиганига, уйдагиларниям ўғриликка шерик бўлганига гувоҳ бўлган Каттайўлнинг икки бети ўтинни судраб ўтгандан қолган чандиқлар қачон битишини, қачон аввалгидай бўлиб кетишини икки кўзи осмонга қадалганча кутиб ётгандай кўринади. Кўзда кўрингандан кўра хаёлида кўринган хушни шоширади.
Каттайўлдан Жаркўчага буриларкан, буримдаги бир вақтлардаги, дарахтлар орасидаги ариқдан қолган дўнгликда кетни қуриқ ерга бериб, сал кам кўкраккача қайрилиб келган тиззалар кўзи устига қўлларни осилтириб, чотни катта кериб, бошни осилтирганча мардикор ўтиришда қаторлашган, бири нос, бири тутунни хуморида тизилишган, носу-тутундан йироқлар, тўрт қадам нарида чордона қурган қишлоқдошларини чангда қолдирмаслик учун олдинроқдан секинлатилган машина тупроқ оралаганча сал ўтмай тўхтайди. Ҳол сўрашишга қўзғалган қурга юзма-юз юради. Кўплари тенгқур. Юзма юз келган юзлар худди бундан қирқ йил олдин шу кўчаларда юрган оталарнинг тус нуқси. Болалар оталарнинг суратига кирган қўйган. Яқинлашиш учун ташланган тўрт-беш қадамда хаёлдан ўтган хомчўтича оталарнинг ёши қурда турганларникидан анча катта эди. Эрта қариган тенгқурларнинг фақат кўзлари ўзлариники эди чоғи. Шаҳарлик кўрганидан, сезганидан сесканиб кетди. Қишлоқ одамидан ҳеч нарсани яшириб бўлмайди. Яна кўриб турган бўлса. Кўрганларидаям, ҳамма нарсани билиб турганларидаям ўзларини сезмаганга, билмаганга оладилар, холос. Ҳокисор. Билганга хор, билмаганга сор.
– Келинг, энди бир бағримга босай, авожон. Бўйинггизга бир тўяйлик. Яна қачон кўришамиз. Келсамми келмасамми деб турган шамолни иси кимники десак, сизники эканда…
Бу Бозорбой авонинг овози. Ота касб, этикдўзлик қилади. Бирда айтган эди: қулоқ терлаб этик тикиш, бурин пишнаб махси тортиш қаёқда. У кунлар ўтиб кетган, авожон. Кун йиртиқ, ямоққа қолган. Қишлоқда ўқимаган китобим қолмади. Сизда зўрларидан бор, авожон, биламан. Биттасини ташлаб кетасиз. Янгамнинг йиртишидан теккан таварикка ўраб ўқийман. Бу кэганингизгача ёдлаб қўяман…
Энди китоб тегиши нақдлигини ҳамма билади. Орага янгани оти тушди. Авонинг янгаси шаҳарликни опаси. Туққани.
Кела-келгунча, мошинада ўғилчаларига йўлма-йўл мақтаниб келган, бир вақтлар болаликда, ёзги таътилда меҳмонга келган, қишлоқча айтганда қидириб келган, шаҳарлик бўлиб кетган холаларнинг болалари – бўлалар Жаркўчанинг икки елкасида осмонни суяб тургандек баландан баланд теракларнинг ҳайратидан ҳаяжонланганча “қалъа деворларига ўхшаркан” деган тераклар ҳам холасиникига кетган кўринади.
Ер қуриқшиб, қақраб, қақшаб ётган эди.
Худо меҳрибон бўлди. Нам ташлади.
Босилган из қолар-қолмас қор тушган ҳовлининг кун чиқар этагидаги дарахт шохида совуқ заҳридан паналабгина, увишибгина, мунғайибгина, мўлтирабгина турган назарни илғади. Қадим таниш ва юклик ўринади. Қарашнинг ёши, бўйи-басти борга ўхшайди. Йиллар билан ўлчанмайдиган, ўзига ўхшаган хотиралар, ўлмайдиган хотиралар билан ўлчанадиган, хаёлни паққос эгаллаганда кўкайни орзиқтирадиган хотиралар билан қаричланадиган, тарозига қўйилганда, зирқиратар хотиралар билан тош босар ўйнайдиган, ўлчанадиган, энига титроқлар билан саржинланадиган, бегона кўрмаслиги шарт кўз ёшлари билан чошланадиган, гардиям элакларга, ғалвирларга, қулочларга сиғмайдиган, оғир келадиган, мана-ман деган елкалар кўтаролмайдиган, не бир катта кўзлар кўрмайдиган, кўролмайдиган, кўриши буюрилмаган, не бир катта телпакли, саллали, шляпали каллалар остидаги ақллар илғамайдиган, илғаш насиб қилмаган, насиб қилмайдиган заррадеккина юки бўлади. Бўйининг тотини Кунчиқарда туриб тотса, Кунботарда сайрланиб туйса ҳам бўлади. Одам зоти қалам билан сурат солса уифор билан, бўй билан сурат солади. Суратни ҳавога, осмонгасолади. Дидларга, димоқларга солади. Кўнгилларга солади. Кўкайларга, кўзни кўзига солади. Солган суратидан ҳам иси келиб туради. Ҳам болалик, ҳам ўсмирлик, ҳам ёшлик, ҳам кексаликнинг иси баб-баравар келиб туради.Уларга қўл қанча узун бўлмасинетмайди.Ота ҳовлининг кеч куз болтасидан ўтиб, япроқлар билан омонлашиб, қўшни дов-дарахтлар билан хайр-хўшлашиб,қор босган боғнинг адоғидаги пешонасига бир чимдим қор қўндирган кўк олмаларнинг бетидаги доғлар қайси бир жонўртар хотираларни, сепкилдай нуқта-нуқта хатлари не бир юзлардаги холларни, кўз ёшларга беланиб титраган холлик юзларни, холларни қучоқлаб тўкилган кўз ёшларни, болаликнинг, ўсмирликнинг исталган кунини куни кечагидек ёдингга йўлдош, қаватингга қадрдондай тикка турғизиб қўймайди. Керак бўлса қўл ушлатиб қўяди. Бир вақтлар қалин жўранг бўлган-у, кейин ҳаромни қозони қайнаб, узилишиб кетиб, амаллашга берилган амал хайр – маъзурни насия қилиб кетгач, юк енгиллаб,яна топишгандек. Кўк олма… Ҳаётларининг бир чеккаси,чегараси шу олма эди. Ундан кейин ариқ. Ариқнинг нари лаби қўшниники…
Қор устидан юриб эски танишдарахт танасига қўл теккизар экан, дарахт титраб кетдими, ўзими ҳайтовур билмади. Лекин, шундай бўлди. Йўқ! Сескангани йўқ!. Аъзойи-бадани бирданига бўшашди, кўзига мунғайган ва эганинг ўғли келишини кутгандай кўринган, ўзини не бир кўзуқўллардан асраган кўримсизгина олмани узиб, шошганча, эта,ҳишторовлаганча киссасига солди. Биров кўрмасин деган хаёл кўнглидан ўтмаган бўлсаям, нимагадир шундай қилди. Совқотганидан исисин, дедими, совуққа қолдирганидан ўзини айбдор хис этиб, айбини сал бўлса-да ювиш учунми, болаларга бераман дедими, йўқ, бу олмани болаларга берганини хотини кўрса шуям олмами дегандай энсани қотиради, … ҳайтовур шундай қилди. Ақлнинг ана шундай вақтларда заррачалик аҳамияти йўқлигини кўп бўлмасаям кўрган. Олманинг не бир армону орзуси ушалган одамни нафас олишидай дамсар ургани ё, эшитилди ё, шундай туюлди.
Ота уй хотираларидан ортиқ, ота уй хотираларидан ширинхотира йўқлигини, отауй ҳовлисида юришнинг ўзи бир туш эканлигини ўзига ўзи англатганча болалик ўтган ҳовли тупроғидан киши билмас олиб, киши билмас ҳидлаб қўяди. Тушу ўнг хотиралари, хаёлларини тартибга келтиришга минг уринмасин бири-биридан қадрли, бирибиридан энтиртирар хаёллар бири бирини устига бостириб келаверади. Хотира ҳамиша тирик. Хаёл ҳамиша тирик. Арвоҳ ҳамиша ҳозир. Яхшиям ушлаб бўлмайди. Ушланадиган нарсалар қозонга босилмай қолмаган. Хаёллар ҳам ҳам ўғилнинг хаёлида бир кўринишни, отаҳовли саҳнида кўринишни, юришни, дийдорлашишни неча йил кутгандай туюлаверади. Хотиралар ўғилни ўзлари шерик бўлган йўлларга, гувоҳ бўлган жойларга тортқилайди. Тортқилаб-тортқилаб бир вақтлар, болалигидашохидан тушмаган дарахт остига олиб келишади. Ота-онасининг шу дарахт соясида гаплашган гаплари хаёллари орасидан париллаганча тўрт кўз тугал, димоғи чоғолдинга ўтади.Қаторга эга чиқади. Ўтағолик қилади.
– Сапия, шу Қораболангиз армияда бир иш қилиб қўйган бўлмасин тағин? Эмаса (бўлмаса) нимага тилпонга чақиртиришади, дейди опаси отасига бош боласининг отини тутиб.
– Сан ҳалиям баласан-да, дейди отаси. Чақиртиришмаган, балангни ўзи гаплашайлик, деб телгирамма бердирган.
– Хатни бировга ёзиради-ю, телгиром беришни қаерда билади? Шунингиз сал шўх эди, давлатни танкасини сотиб қўйган-ов, хатида танкичиман деб ёзганди. Суратидаямбир ўзи, ёнида ҳеч ким йўқ. Қийналиб қолган бўлса…
Отаси бир муддат жим қолади. Кейин, жавоб берган бўлади.
– Санга бари-бир ҳеч нарсани тушунтириб бўлмайди.Телефонга чақирган кун келсин-чи, унгачаям худо пошшодир. Борайлик, гап нималигиниўшанда биламиз. Танкани ким оларди, қизиқсана-а? Қаердаги гапларни гап деб юрибсан. Рўза оғиз ҳар нарсани гапирмайдилар. Давлатни танки тугул ҳар бир отилган ўқиқаерга текканини ҳисоби бор. Нима деб юрибсан ўзингдан ўзинг.
– Маниям гаплашишга олиб боринг.
– Хўп. Аввал сан гаплашасан, бўлдими?
– Қўшнимизни ўғли Зайниддин соатини йўқотган экан, онаси, дугонам худонинг зорини қилди, дугона кўнглингга келмасин, шу ўғлингдан бошқа қуш ҳам уйга кирган эмасди, деб. Ўғлингиздан алдаб сўрасам айтмади. Уч сўмни кўрсатиб топиб берсанг шуни бераман дегандим, катта сандиқни тагига бекитган экан, печкани олов чўқилагичи билан қўйган жойидан тортиб чиқариб, энди пулни беринг деганда,мана санга уч сўм пул деб,бир шапалоқ урганман.Шу нарса эсимга келавериб, танканиям сотварганми дедим-да. Шу ваққача айтмай, яшириб юрувдим… Бала-да.
Дадаси ҳеч гап эшитмагандай жавоб беради.
– Ким унга танкани сотгани қўйиб қўяркан. Гап тамом. Бўлди. Бошимни оғритма.
Отанинг хаёли шошганди. Болани ташвиши манаман деган она-онаниям шоширишини кейин кўрган. Билган. Бошидан ўтказган. Бошидан ўтган билади. Ўшанда отаси опасига жўяли гап топиб беролмай қолганида бир муддат ноқулайликдан кейин “кўп гапирмай тандирингга қара, калла танкада бўлиб, тошкўмиремайлик” деганди. Опаси“вой, эсим қурсин” деганча тандир бошига югуруклаганди. Тандирга киришга тайёр ясоғлиқ хамирлар супадаги саватда. Опаси тандирнинг яхши оқарганлигига кўнгли тўлганидан боши тандир оғзида, қадрдон нон ёпар жойларни тусмоллаганча нон ёпганда орқада одам туриши мумкин эмаслигини гапиришдан тийилиб, қўлини силкиб отасини нари кетишга ундарди.
Катта Энаси айтгандай нонлар ҳа демай Худонинг юзини кўрадилар… нон тандирнинг иссиғидан қизармасмиш. Жамолини кўрганидан эмиш. Тандирга нон ёпганда нон ёпганнинг орқасида одам турса нон орқасини бермасмиш. Орқасини бермаган, тандирда қолиб кетган нонлар шундан эмиш. Униям эгаси бормиш. Куйган нон куйганларга берилармиш. Уларнинг оти қитирлоқ эди. Нонни куйган деса уят бўлармиш. Қитирлоқни опаси тавоққа солиб тўғри Энасининг олдига олиб борарди. Энаси куйган. Ёшлигида куйган. Тўрт бола билан жазиллаб қолган дейишади. Оталарини “…сен китоб кўргансан…” деб олиб кетишган. У вақтларда китоб кўрган одамни кўпи куйган.
Энаси кўнгил учунқитирлоқдан бир бўлагини тишсиз милклари орасига оларди, “куйгани менга, кулгани ёшларга” деб тарқатарди. Қитирлоқни қитирлатиб егандаги овозлар ҳам бегонасираб бўлса-да,этаги чақиртиконларга таланиб бўлса-да, узуқ-юлуқ бўлиб бўлсадаетиб келадилар.
Тандир сўзини қаерда эшитмасин опасининг опачасига нон ёпишни ўргатаётиб тайинлаган гаплари гувиллаб атрофида айланади.
– Тандир қиздиришни билмайдиган хотиннинг оғзи совимайди. Қулоғиям.Тандирни оқартиришни билмаган хотиннинг ҳамиша иккибети қора. Кўп мударрислик қилмай, енгичани билаккинадан ўтказинг, рапидагина нималигини биласизми ўзи яхши қиз,” деб кэнаганлари, гап устига гувоҳ бўлиб, экилганидан бери тандирхона оғзига қоровуллик қиладиган, бир-бирига қараб кулишган чилонжийда барглари келади. Барглар бошида бошқа ташвиш, соясида бошқа хаёл бўлади. Кўнгли оқнинг тандири ҳамиша яхши оқаради. Бир тутам ғўзапоя, бир чангалянтоққаям оқараверади. Бу гаплар энди рўзғор кўрган, ватанни бошини ушлаган, ўчоқ-тандирга эга чиқиб,нони хом чиқса ҳаммасини ўзи бекитиб еган, яхши чиқса ҳаммага улашган, улашадиган, тандиригаўғринча ўтинни тиқмаган, қозонига кўринган безни, чандирни босмаган, босишдан тийилган, босмасликка иқрор берган, кўсови кўсов жойида, оташкураги оташкурак жойида турадиган, ота-онаси батайин бийхотинларнинг гапи. Ўғри бек, ғар бека бўлолмасмиш.Буниси Мардонники.
Ўғил,шаҳри азимдан чиқишидан олдин,худди бир вақтлардагидек, ота-онаси ҳаёт вақтлардагидек бозор-ўчор қилади. Онасига ёқадиган сап-сариқ новвот, қўшниларга чиқариш учун мозорбосди нонлардан бир қучоқ, машинани кўргандан югуруклашиб эргашадиган қишлоқ болаларига тешик кулчалардан билак кўтарганча, қадимдагидек қутисининг ичи ялтироқ қоғозли, устида икки филни бир-бири билан саломлашаётгандек расми бўлмасаям,қишлоқда ичадиган одам топилмасаям,Ҳиндистоннинг ҳидли помили-қора чойидан олади. Олмаса бўлмайдигандек, бегона жойга бегонадек бораётгандек туюлаверади. Онаси хафа бўладигандек бўлаверади. Неча марта қилмоқчи бўлган ва қилолмаган ишини қилишга ёрдам беришини кўнглида сўрайди, ният қилади. Отаси тизза урган, пешонақўйган, ёлворган, илтижо қилган ўринларда тиловат қилишгатайёргарлик кўради.Хаёлларга қўшилиб ота нафасининг тафти ўраб олганидан серрайиб қолади. Отасининг сусти босади. Ҳамзамон отаси ҳаётдан бегона ўтларнибир қучоқ қилиб ўрибми, тутамлабми йиққан-у, қўлтиғигақисиб келиб қоладигандек.Опасига “дарвозага қараб тур, пешин кириб чиқай” дейдигандай. Елкаси оша қараб тургандек, боласини бола билаётгандек. Ота уйга қараб йўлга чиқиши билан ота нигоҳи изма-из олдига тушиб йўлни тозалаб, адашиб кетмасин деб йўл кўрсатиб келгандек…

* * *

Бомдоддан бўшаган ўғил, отаси беркиниб жойнамоз ёзган ўрнига эркин жойнамоз ёзганидан дили бир ёришган бўлса, бўшагандан кейин, елкасидан тоғ ағдарилгандек бўлди. Худди отасидек усти очилиб қолган ўғилларнинг кўрпасини ёпди. Ташқарилади. Сакинат паққос эгаллаган ҳовлининг, отамерос тут, ўрик, ёнғоқ оралаб бир чеккада елка қисиб ўсган ва танасиям қуриб, ёрилиб кетган олманинг олдида тўхтади. Ковушботар қорда қолган ўз изларига кўзи тушаркан, орқасидан кимдир эргашиб келгандек таассурот, хаёл лип этиб ўтди. Тириклик, ҳаёт эргашиб юрибди,юрган йўлингда из қолибдими, демак тириклик белгиси, ёзиғи. Тўхтасанг тўхтайди-ку, деди ўзига ўзи оёқлари остига қараганча. Бир вақтлар отаси саҳар мардондан шундай ҳовлида ёлғиз юрганда опасинингқўли ишда бўлса-да, бир кўзи отасида бўларди. Ҳозир унинг ортидан, изидан, ҳар бир ҳаракатидан “бир кунда бир неча марта сиз учун жонимни беришга тайёрман укажон, дейдиган, дегандаям кўзда ёши билан дейдиган, сиз касал бўлманг, мана ман тайёрман”, деган Ойхон опаси бир нафас ҳам кўз узмаётганига иқрор. Йўталсаямҳа, укажон, дебтандирхонаданми, меҳмонхонаданми, ўтирадиган уйданми, уй томданми югуриклаб чиқадиган, институтни битиргандан қишлоқ мактабида ишга келиб бошланғичларга дарс берган, ҳарф ўргатган, бутун қишлоқ ёшлари болаларига айланиб кетган опаси,тошкентликжиянларини кўрганидан ўзида йўқ шод, юзу кўзи меҳрга тўлган опасихурсандлигидан қилар ишиниям адаштириб пайпасланиб қолади. Ука опасини уринтиргиси келмайди. Бир вақтлар, талабалигида Отакент-Самарқанддан қишлоққа келганда онаси шундай қиларди. Ҳаёт ўз доирасида, ўз маромида айланверади, фақат унда сен ўзингни бирда кўрасан, бирда кўрмайсан, бирда кўрмаганга оласан, бирда ҳаёт сени кўрмаганга олади деганлари шу бўлса керак.
Қадим ўрнига ёзилган дастурхон устида аммажон, ука, келин ва икки жиян. Ёши етмасаям қўшни болаларнинг мактабга борарида орқасидан эргашиб, янаги йил мактабга борасан деганларигаям қарамай, жанжални катта қилиб биринчига чиққан Кичкинага ҳамма нарсага рухсат. Аммажон топган-туккан, ўзи ойлаб емайдиган ширинликлару, каллаи саҳарлаб пишириб-туширилган бўғирсоғу, кулчалар кулганча қаторлашган бўлади. Дастурхон устидаги саватдай келадиган турк патир ва унинг ўртасидаги қўш келини илинган бир калла кувининг сариқ мойи бир чеккадан эриб, ҳиди оламни тутади. Ҳовли эгалик эканлигидан талтаяди. Эгасининг боласи келганидан талтаяди. Худди онаси, отаси бор вақтлардагидек.Опаси укагапатирни синдиришни, совумаслигини тайинлаган бўлади. Эркакни қўлида синган ноннинг йўриғи бўлак эмиш. Бу гапларкўп қадим гаплар. Авваллари айтилгувчи эди. Патирни синдирар экан, шу гапни айтмаса бу иборалар ҳам четга сурилиб-сурилиб, ёшларнинг қулоғига кирмай, бегонасираб қоладигандек. Бегонага айланиб кетадигандек, шошади.
– Нонни эркак киши синдириши керак-а, аммажони, – дейди.
– Ҳа, ҳа,– дейди Аммажон ҳам гап нимадалигини, уканинг кўнглидан ўтаётган қилдек нарсалар ҳам аён бераётганини билдирмасликка тиришганча.
– Эркак киши синдирган нон орқасига қарамайди.
– Бу нон эмас, патир-ку, – дейди Кичкинтой тап тортмай.
– Ундан бўлган ҳамма нарса нон саналади, дейди опаси гапга қўшилиб.
Қўллари эндигина ўчоқнинг остидан чиққан патирнинг иссиғидан куйгандай бўлса-да, бир чеккасидан бўлак-бўлак қилиб синдириб, бу Сариқ, буниси Қораболага деб белгилаб, кейин ўртада килкиллаб эриган сарёққа ботириб қўяётган отага эркинтоб Кичкинтой одатдагидек келганини тўхтатмайди.
– Дадажон, дадангиз ўқиган жойда намоз ўқидингиз-а?
– Ҳа, балажон,– деганча бир Аммажонга, бир хотинига қарайди. Бир вақтлар отасини шоширган шамол бетига келиб урилгандай бўлади. Катталар дастурхонга қарайди. Патирнинг совушини, ўзига тегишлисини олишини кутади. Гап-сўз жиддийдан жиддийлашади.
– Ўзим ҳам шундай бўлса керак, деб ўйлагандим.
– Мана бу кимники,– дейди ота боягина бу фалончиники, бу тугунчиники деб белгиланган бўлаклардан бирини олиб атайин ўзини билмаганга солганча.
Катта ўғил отага қараган бўлади. Ота узатганди, бола қўл чўзди.
– Дадажон катталарнинг иши кичикларга тушиши мумкин-а?
– Албатта.
– Ана, ака, мен сизга нима девдим. Акам бўлса катталарнинг иши тушмайди, нимани хоҳласалар кичкиналарга буюриши мумкин, дейдилар.
– Нима гап экан?
– Айтайлик, бир нарсабир пана жойга кириб кетди. Катталарнинг қўли узун бўлгани билан оломайди-ку, ўшанда олиб бер деб кичкиналарга иши тушади-ку?
– Ҳа, ҳа, тўғри– дейди ота хаёлиниям йўқотганча. Ва худди ҳозир ота-болалар турган жойда ва бир вақтлар худди шундай вақтларида, қиш кунлариток узилиб, лампа чироқлар шишаларини тозалагани эсига тушади. Опаси эски газетаниям авайларди, ўлчагандай қилиб берарди. Болакайнинг қўли шишани ичига азот кирар, яхши тозаларди. Отасидан, опасидан қилган ишига раҳмат эшитиш учун уларга қайта-қайта қараганда, худди шу хаёллар бошидан ўтганди,отаси ўшанда “яшасинбаланг, яшасин Сариқ баланг, ана ҳеч киминг қилолмайдиганниСариқ бала қилди. Қани биронтанг шундай тозалаб кўрчи”, деб мақтаганлари хотирасиаввал кўзини, кейин оғзини кулдириб кетди. Қишнинг узоқ кечаларида тўққиз болорлиўтирадиган уйларининг ўртасига, михга илинганчироқнинг бошига қўндирилган шляпаси бир силкиниб ҳаммаси эсидалигини билдиргандай бўлди.
Отауй уч хонали. Икки айвонли. Бири катта, бири кичик. Дарвозадан кирганда меҳмонхона, ўртада ўтирадиган уй, кейин уй том дейиладиган хона. Нимагадир оти шундай. Уй том. Меҳмон келганда ишлатиладиган идиш-товоқ, гилам, кўрпа турадиган жой. Доимо қулфлоқлик бўлади. Ҳамма кўрпа-кўрпасига кириб кетгандан кейин, ётар олдиотаси чироқнинг пилигини пасайтириб қўйишиям кўз ўнгидан ўтгандай туюлди-ю, кўнгли бўшашди. Бошига сават қўндирган чироқнинг туриши, ўзи бир достон бўлишини энди-энди илғайди, энг зўр тушлар ўшанда ўтиб кетганлигини энди илғайди. Отачироқ остида кўрилган тушларнинг беғубор, бегидир, бесўров, беғалва, беташвиш, беқиёс, бебаҳо, беҳисоб эканлигини энди илғайди. Болалар чуғури давом этади.
Ота-онанинг, ёши катталарнинг олдида баланд овозда гапириш уят эканлигини таъкидлагандек, ота томоқ қиради. Дастурхон атрофи ўша-ўша, тўлиқ. Совуқдан қунишган мусича айвондан пана топган, кейин ўтирадиган уйнинг айвонга қараган деразасининг токчасидан ичкарига мўралаган бўлади. Ўша-ўша. Қадим таниш мусича. Болалигида қишлоқда ҳамма, каттаю кичик мусичани мусигугу дейишарди. Бийфотиманинг товуқлари дейишарди. Ҳозир гапларга бир нарса кетган. Жони йўқ. На ёзган тушинади на ўқиган. Бўйнидаги мунчоқ таққандай қора холдай кашталар ҳам ўша-ўша. Кўзига қарашга юрак дов бермайди. Мусигугу қулоғини дераза ойнасига қўяди. Ичкарига киргудек бўлиб бошини ойнага уриб олади. Кўзига танишлар кўринган бўлса керак. Опаси деразага қулоқ тутиб турган мусичага гап қўшарди.
– Ҳозир балалар чойларини ичиб бўлсин, дастурхонни айвонга қоқаман. Шошмай тур. Жўранг, қани? Ҳаҳ, қушниям ватани бузилмасин, ямонни кучи япалоққа етдими, деганча куйинарди.
Ака-укалар, опа-сингилларнинг “аҳмоқ тишимни ол, ақл тишимни бер” деб том устига отилганда гувоҳ бўлган айвон устунларининг туриши ўша-ўша. Шопилларнинг туриши ўша-ўша. Устун устидаги, шопил остидаги бошаларнинг туриши ўша-ўша. Фақат ранги ўзгарган, ранги ўчган. Хира тортган. Энди болалари аҳмоқ тишлари ўрнига ақл тишлари сўрашмоқда. Хаёл энди аҳмоқ тишлар-ку кетган экан, ақлли тиш берганмикан, берганлигини билишга ақли етганмикан, белгисини илғашга ақли етганмикан деган ўйни, ўтган кунлар ҳисобини суриштириб келади… Барибир “аҳмоқ тишимни ол, ақл тишимни бер” дегандаги ҳайратга, ишончга, беғуборликка ўзига ишончга тўла сўздан ортиғини, ёқимлисини, кўнглига яқинини тополмайди. Шу гапни ичида, ташида такрорлаб ҳаёт айланади. Отаҳаётни айланади.
Бир вақтнинг ўзида ҳам ўтган, ҳам ҳозирги, ҳам келаси замон бирдай қараб турадиган, ҳам бирлик, ҳам кўплик маъноси силқиб турадиган Катта Энасининг гап-сўзлари дарахтлар, деворлар, тарновлар, қудуқ бошига, тандир оғзига, кир осиладиган дорларга туморлардек осилишиб олгандай. Мана, мана шу жой. Мусича деразасидан қараган деразанинг айвон остидаги ўрни. Саратон эди. Опаси жой солиб берган эди. Энаси чиқиб ўтирган эди. У келиб Энасига эркаланган, ғайрати келиб аввал кеча ёдлаган оятини, кейин Энам хурсанд бўлсин деб ўзи ўқиб ёдлаган Навоий бовосининг тўрт қаторини ёддан айтиб берган эди. Энасининг олдин қоши, кейин кўзлари, кейин икки бети, охирида оғзининг икки чеккаси кулган эди. Такрор, такрор худога шукурлар айтиб, таваллолар қилиб, нафасини ўнглаб: – Художоннинг ўзи меҳрибон бўлсин. Навоий бовосини ёдлаган, эслаган навоийқош боламга ўлай! Оталарининг сўзини ўқиса оталар ўлмайди. Оталарнинг изидан юрса изи ўчмайди. Бизаниям эслаб туринг, балажон. Ман сизни ҳаммавақт яхши кўраман. Балонгизни олай. Одам дуода тирик. Дуодан зиёти йўқ, деганча ўзи билан ўзи гаплашиб кетган эди… Бирда гап тўғри келиб Энасидан Сиз Навоий бовони кўрганмисиз, қошлари қандайлигини қаердан биласиз деб сўрагандаям шундай бўлган. Энаси ҳеч нарса демаган. Аввал қоши кулган, кейин кўзлари… кейин уялиб кетган. Кейин катта ўқишда ўқиганда ҳамманинг ҳавасини келтириб ёд айтган, Катта Энасидан оғизма оғиз ёдлаган, туриш турмиши сирли эртакдай ўтган ўтган болалигининг қадрдонлари, айвон устунларига бир вақтлар биргалашиб ёдлаган, дунёнинг энг гўзал қиссаси “Юсуф ва Зулайҳо”дан парча ўқиб беради.

Деди: Азизо, сенга айлай хабар,
Келтиру Юсуф ёқасин қил назар.
Илгаридан бўлса аломати чок,
Юсуф эрур мужруму аҳли ҳалок.
Чок агар қилса кейиндин бадар,
Билки Зулайҳо ишидир сар-басар.
Солди чу Юсуф ёқосина назар…
Устунлар ҳам эсдан чиқармаган экан.

Ўша-ўша бешикдаги болани кўрса Энаси эсига тушади, Энасининг достон дунёсига ғарқ бўлиши тушади, куч-қудрати шамолидан зоҳир оҳанглар тушади. Худди бешикдаги гўдак ҳозир бир нарса деб қўядигандек… ҳамма нарсалар ошкор бўлиб кетадигандек….
Ёқаси кейинидан йиртиқларни кўргандаям. Азизлар топилмагандаям…
Айвон устунларини бир қўли билан ҳимо қилиб, қучоқлагандай айланиб қўшиқ айтганда, Энаси зорланарди. – Бўлди, бўлди балажон, айланманг, бошим айланиб кетди. Устунларнинг туриши ўша-ўша. Отига ярашиқлик. Фақатгина ранги синиқ.

Иккинчи кун

Отауйда намоз ўқиш бошқача…
Отауйнинг тушлари бошқача…
Отауйнинг шамоли бошқача…
Отаҳаёт дарахти сояси бошқача…
Отауй тарновининг туриши кимлигингга берилган баҳо.
Отаҳовлининг тозаланган ариғида югурган сувнинг шавқи икки дунёга сиғмайди…
Отаўчоқ етти осмонга дуд солади …
Ота чопони турган уйда баланд овозда гапирмайдилар…
Отаҳаётга қарасанг Отаҳаёт!
Намоз-чироғ, деган машойихлар.
Чироғи ўчмаган ота уйдан айлансанг арзийди…
Чироғи ўчмаган ота уй томида фаришталар қур олармиш…
Чироғи ўчмаган ота уйнинг дами, ҳавоси бошқача бўлармиш…
Ота ҳовли қудуғига қарай олсанг сув устида кўринганни танирмисан?
Ота рози Худо рози…
Кўчадаги ўйинларга унчалик тоби йўқ, китоб ўқишдан чарчаган вақтларида деразанинг токчасига иягини тираб дераза ортидаги ҳаётга қараб ўтган болалигини эсга солган бояги мусичанинг юрак уруши эшитилиб кетади. Ота ҳовлидаги барча нарсалар таниш, фақат ўзи ўзига бегонадай…
Ғайрат қилиб ёғаётган қорга қариндошига, тенгдошига зорлангандай, кўнглига тегиб қўймай, деб бетигаям қарамай опаси зорланиб қоларди. Ай, художон қорни ёғдирган художон, оши-нонни ёғдирган художон. Жумлаи мўмин қаторида болаларимниям кам қилма. Ўлда-жўлда, ўрда-қирда юрган барчани ўзингдан бегона қилма. Имонини саломат қил, ризқини бутун қил. Ҳа, қоржонлар ғайрат қилинг!
Ҳозир ҳам шундай оналар бормикан, деган хаёл кўнглидан кечди-ю, ўзининг хаёлидан ўзи уялиб кетди. Бор, деди кўнгли чўрт кесиб. Фақат сиз уларни эшитмайсиз, ўртоқ Катта; фақат сиз уларни кўрмайсиз, жаноб Бошлиқ; фақат сиз уларни ҳолидан хабар олмайсиз, хўжайин Тўра; фақат сиз… хаёлларни одатдагидек, ҳамма нарсага рухсати бор Кичкинтой бузади.
– Дадажон, биз акам билан ҳаётда қувалаш-қувалаш ўйнагандик шамол бизадан ўтиб кетди. Лекин, биринчи акам билиб қолдилар. Қишлоқни шамоли зўр экан. Ўтиб кетсаям, кейин етиб ол деб тўхтаб, қараб тураркан, деганча бир акасига, бир отасига қарайди, Кичкинтой, хатороқ иш қилганлигини овози билдирсада, айтмаса бўлмаслигидан, шошганча.
– Бировни гапини ўзиникидай қилиб гапириш яхшимас, ука…
– Мен ҳам у шамолни танийман,-дейди, ота болалар гапини бўлиб, болаларига қўшилиб бола бўлиб, бола бўлгилари келиб кетиб.
– Дадажон, Энашамол шу-а?
Дада бош ирғайди.
– Энашамол керак бўлса Тошкентгаям борган, Алишер Навоий боғида юрганимда учиб келиб қулоғимни тагидан айланиб, бетимни силаб ўтиб кетган. Дадамдан Энашамол шу-а деб сўраганимда ҳа деганлар, ука.
– Дадажон, нимага Бразилия ўйинчиларини югуришидан, тўп тепишидан дарров билиб олса бўлади.
– Қандай қилиб?
– Дарвозачиси тепсаям ё Наймарга, ё бошқа ўзини камандасиникига тўғри келиб тушади, бизаникилар тепса нариги камандага тушади ё аутга чиқиб кетади. Тепишдан олдин қаерга тепишига ё тўғри қарамайдими? Отадан садо чиқавермагач, бошини экканча давом этади.
– Ўзимизникилар ўйнаганда сиз ҳам уялиб кетасизми?
Отанинг дами ичига тушади.
Сездирмасдан саволга савол билан жавоб берди.
– Сизнимага уяласиз, балажон!
– Кийимида байроғимиз бор. Шунга…мана бу ерида, ҳамма кўрадиган жойида, деганча чап кўкраги устини кўрсатади.
Отанинг хаёли энди буткул қочади. Қочганини билдирмайди. Кўзини қаерга беркитишни билмайди. Ўзини қўярга жой тополмайди. Томоғини бир нарса қириб, қиртишлаб ўтгандай бўлади. Лекин, жавоб бериш керак. Шарт. Жавоб бермаса бўлмайди. Ҳақ саволдан ноҳақлар қочади.
– Аутга чиқмайдиган бўлади, балажон. Насиб бўлса, албатта бўлади.
– Дадажон, тақво дегани нима дегани?
– Тақвоми? Тақво, Худонинг кузатиб туришини доимо сезиш ва Худодан қўрқиш ҳисси дегани.
– Ҳисси деганичи?
– Ичидан билиш.
– Ҳозир сўзларни ёдлаб олиб қўяверсам, кейин тушиниб кетаман-а?
Бу ўзининг гапи. Бир неча кун олдин айтган гапи. Дарров илиб олибди.
– Албатта, шундай, балажон.
– Дадажон, одамнинг ичидаги гапни қандай биласиз?
– Сиз қандай билсангиз шундай, балажон?
У вақтлар одамларининг ҳаётлари ўралмасди. Бир ҳисобга тўқчилик одамларни назарини оч қилиб қўяркан, чоғи. Катта Энасининг одамларни шашти қайтсаям феъли қайтмасин, феъли қайтган одамдан балчиқдаги чўчқаям яхши, ҳайдасанг кетади, деган гапи бўларди. Ўша вақтларда, эрта кўкламда, кеч кузда ҳамма ҳаётларини ағдарганда, ҳосилини йиққанда қаёққа қарама кўз етганча ҳар икки томон қўшниларнинг ҳаётлари кафтда тургандек кўринарди. Ким ҳаётида нима иш қилаётгани кўриниб турарди. Қўшни-кеватнинг бир-биридан ортда қолмай деб куннинг ёруғиниқочирмай, ҳамма бирдай, бир кунда ҳаракат қилган кунлар ҳаётман деганлар одамларга тўлиб кетарди. Худди биргаднинг одамлари икки қулоқ бўлган ғўзани ягана қилгани жаппасига далага чиққандек. Бўй ўсиб, сояси ўзига бўйсунмай қолган пайтларда ҳаётлардагилар орасидан бир қизни кузатган кунлариям лип этиб ўтади-ю, ўша тарафларга қарайди-ю, бўйи ўзидан баланд қилиб қурилган деворга бориб урилади. Ўзгинаси қурдирган деворга. У даврлар қандай даврлар бўлган экан-а?

* * *

Кеч куз эди. Шундай кунларни бирида Уста Ҳамза бовонинг кўзлари катта-катта ва қоп-қора, шохлари мойланиб артилгандай ялтираб турадиган,йил ўн икки ой уззукун қоп-қоронғу хонада бойлаб боқиладиган, қимирлаган ҳар бир нарсага ёш боладай катта иштиёқ билан қарайдиган ҳўкизи ва тоғ арчадан қилинган омочига харидор кўпаяди. Ҳаётларни ҳайдаш керак. Ўшанда навбат қўшнилариникида эди. Ҳайдалмаган озгина ер қолган эди.
Отаси бош уйдагилар ер ҳайдалиши учун ҳаётларини хас-хусдан тозалаган, ариқман деган кўмилган эди. Отаси қудуқ бошидаги супада эди. У отасига совуқ чой олиб келаётганди. Шунда катта мошиндан тош тўкилгандайбир овоз келган. Овозни биринчи бўлиб отаси таниган. Изма-из ер қимирлаган. Итларнинг овози дунёни босган. Аввал отаси ерга ўтирган, кейин ҳаммани ерга ўтиришини икки қўлини силкиганча буюрган. Ер қимирлаганини эшаклар ҳам, қорамоллар ҳамбиларкан. Омоч тортаётган ҳўкиз ҳам жойида тўхтаган. Хўкизнинг ўшандаги қизарган кўзлариям кечагидай эсида. Отаси кетмонни ёнига қўйиб, қиблага қараганча калима қайтара бошлаган, аввал уй ичилар, кейин уларни кўриб бошқа ҳаётдагилар ҳам ерга ўтиришганди. Ҳамма-ҳамма. Итларнинг овози тиниб, эшакларни ҳуши жойига келгандан кейин, одамлар бир-бирига гап қўша бошлаганда отаси “бир майдон ўтириб туринглар, ҳали қайтари бор. Ер қимирлаганда юрмайдилар. Йиқилган яхши эмас”, деганди. Кўп ўтмай ер қимирлаши қайтганини энди ҳамма бирдай билди. Қайтари кучли бўлганди. Ишлар қайта бошда бошланиб кетганда, отасининг олдига бориб сўраган гапи ҳали-ҳали ёдида, сўраган жойи ҳам.
– Дадажон, ер қимирлаганда нима дейиш керак?
– Ла илаҳа иллаллоҳу Муҳаммадур расулуллоҳ.
Отасига бўлди, шуми демасаям, дегандай қараб турганидан, отаси ҳа деган. Ла илаҳа иллоллоҳни тарозини бир палласига, ерни бир бошқа палласига қўйса калима босади деган. Ер қимирлашини тўхтатиш ҳеч гап эмас, деган. Мана ўша ер, мана отаси, мана ўзи турган жой.Қудуқ бошидан ўчоқ бошига қараб юрганда уч қадам. Отаси билан қудуқ ўртасида қудуқнинг супаси, супани пастидаўчоқбоши олача тўшалган, устида пўстак бор эди. Ҳаммаси эсида. Ҳаммаси жовдираб турибди. Нафас олишлариям эшитилади.
Ҳайратдан қайта сўраганиям эсида, отасининг бошини секин ҳам қилиб, икки кўзини баравар секин юмиб, бир майдон туриб секин очганиям. Ўчоқбоши олача дегани эскирган олача, ўрниққан тўшанчи дегани.

* * *

Туркқишлоқнинг тентагиям бегона бўлмайди. Мардон отлиғиники қўзиса ҳусни таъмил, ташбеҳу, таносублар тийибгина, тийилибгина ўтирадилар. Тиконлар устма – уст гуллаб, ўтинларни ярми барқ уриб, ёниб,ярми барг чиқариб, илонлар кулча урганча таппа-таппа пўст ташлайди.Ҳунарини бировни қўлида туриб кўрсатадиган кўсовлар ҳам четда қолмайди. Мардоннинг ҳақ ажратишини биринчи марта эшитган одамнинг аввал энсаси қотади, кейин бир кулади, кейин яхши кўриб қолади, кейин айтганларини такрорлаб юраверади.Биров бировига айтиб хатосини тўғирлаб ҳам олади. Санглоқдан эркак тошларни бир қатор, олдинга; урғочи тошларни бир саф, ортидан; ярим бети урғочи ярим бети эркакнамо тошларни охирги радга терганчав бировнининг осилган қинидаги пичоғини қайрашга ишқивозлигидан кўзининг бези сув тегди дегандан ялтирайдиган қайроқ тошларни бир бўлак қилиб дарс ўтади.
– Академия дарахт остидаги мактаб дегани. Биринчи дарсимизга хуш келибсиз дейди. Чўзмасдан пўст калласига ўтиб қўяқолади: -Аввало худо!Эл тили билан эл! Тилсиз элни эл демайдилар! Тили бошқа дили бошқани ёзувчи. Ёзувчиси бир-бирини тушунмаган элни ёзиғи оғир. Ишонган туям сан бўлсанг кувшанган оғзингга… деган мақоллар аслида ёзувчи ва шоирларга қаратилган, азизим деганча бир тошни олиб кўзига яқин олиб келиб, қулоғига бир нарса деб, яна жойига қўяркан.Ҳар бир сўз белгиси, ояти; ҳар бир ҳарф мўъжиза, белгиси, ояти; ҳар бир товуш аломати, белгиси, ояти эканлигини сўппайганларданмисан, саждага чала борганларданмисан, соянгни судраб юришинг ҳам белгиси эканлигини билмасанг қўлингга қалам ушлама. Қоғозниям бетини қора қилма. Ҳамманики ўзига етади. Кўнглингга тинчликни солиб қўймагандан кейин қийин. Кўнгли билан қаламини тили айри тушганни ёзувчи демайдилар. Ёзиқ– йўл!Йўлни ўзинг танлайсан. Қалбда йўқ нарсани тилга, йўлга чиқармайдилар.Уни ҳаллозилик дейдилар. Кейин нима бўлди деб чангаллаб юрма. Ёзиғинг қаламни бошини еяётганиниунутма. Ноҳақ ёзилган ёзиқ, ноҳақ ейилган бош хун сўрайди. Илоннинг тили нимага айрилигини аввал ўрган! Пешонасига элининг ёзиғи ёзилганни ёзувчи дейдилар, элнинг ёзиғини ёзадиганни ёзувчи дейдилар! Ёзиғинг ўчмас ловламадай париллаб, чароғон чироғдай, гувиллаган гулхандайлигидан туюнтирилмаган бўлсанг, ушлама.Азоби раҳмати эканлигидан туюнмаган бўлсанг ушлама!Қонда бўлса ҳеч жойга қочмайди. Қонда бўлмагандан кейин қозиқ қоқиб, арқон бойлаган билан ҳам ушламайди. Қозиқ бошига овсар қўндирганинг билан овора бўлганинг қолади. Эшакни минорани остига қозиқлаганинг билан азонни эшитмайди.Одамку одам, мол зотига тортади. Қўнган бўлса ушлатмай қўймайди. Қўнмаган бўлса ушлолмайсан! Боши қорани ҳаммасиям қалам бўлавермайди. Қалам билан кўсовни фарқи катта. Одамнингбўлиш туриши – қалам. Юриши – ёзиқ. Тўғри юриш – тўғри ёзиқ. Ўз бошини ўзи ейдиган қалам бошини ушлашдан олдин ўйла. Ер варақ.Ортингдан қоладиган ёзиқлардан кўклайдиган майсалар тилларини давру даврон сўроқ саволларига жавоб бера олишларини аён бермаган бўлса ушлама. Қилғилиқни биргалашиб қилиб, кейин судраб кетса, ўчоғи кулдан бўшамай, кўнгли гул кўрмай ҳамма айбни хотин зотига ағдариб ўтиб кетган нечов? Ҳар бир киши ўз касби-амалининг гаровилигини унутма! Ёзиқчисидан олдин ўтиб кетган ёзиқларни ёзиқ демайдилар.Асариўзидан олдин асарини кўрсатмай кетганларни ёзувчи демайдилар.Асари иссиғдаям совуғдаям ўз асарини кўрсатганни асар дейдилар. Хаёллардан хаёлларга, хотирадан хотирага ўтадиган, ёзиладиган, илғанадиган, асарини қолдирадиганни асар дейдилар.Асрлар билан сирлашмаганни асар демайдилар.Тилни бериб бўлгандан кейин саройю, ўрдаю, қўрғонни қўриқлашни ҳожати йўқ. Ҳамма нарса ўз оти билан”,деганча, бўйнидаги мунчоқни, анорларнинг боши кесилиб, тожи билан бирга яхши қуритилиб, мексикаликлар шляпасини эслатувчи пўстлоқларнитешигидан ип ўтказиб, бир чизим қилиб тизиб, бўйнига ташлаганча, ўзи от қўйган “Шодашох” мунчоғига сал кўпроқ қараган, тошчалар ортидан қаторлашган одамларга “пошшоларни танияпсанми, ҳаммасини тожи манга қолди, нима қилсам экан”, дейишидан олдин.
Манабу Калигуланики, дунёдаги энг золим пошшолардан бири, уям ўз саройида ўлдирилган, муниси Фиръавнникихудо қарғаган:ўларолди мусулмонликни тан олгану кеч бўлган, буниси Доробойники, буКисрожонники, бу Қайсар отлиқники, бу Нажошийники, бу ўзимизга тегишли отаси оқ қилганлардан, бу шўр оғзи очиқ, кўзи юмуқларни айтганим билан танимайсан деганча бўйнига алоҳида осилган шодани остидан уриб шақиллатиб қўяди. Буниси Искандар, тунов куни Катта Қарғалар ташлаб кетди, бу аввал бошга кўтарилиб кейин оёқ остига олинган Бонапарт. Оломонга ишониб бўлмаслигига мангу гувоҳ.Борса келмас оролини қирғоғида на сувга товун, на ерга товун бўлиб, на ер на сув қабул қилолмай ғилдираб бориб-келиб ётган экан, жонзотюбориб олиб келтирдим.Фаросати сандай, сандан сал зиёд, сал камлар ҳам сероб оғайни, яна пишак боласини еб қўйгандек, сан ҳамоталарингни бошини еб қўйма, эшаклигингга бориб,дейди ҳар кунлик оти ўзгартирилиб, бугун Туркистон губернатори номига лойиқ кўрилган эшагига алоҳида меҳр билан. Кейин кўзига кўринди шекилли, бандаси қанчалик хаёл қилмасин буюргани бўлишига иқрор бериб, Етти иқлим султони Шаҳрисабзда ўзи учун қурдирган, лекин кириб ётиш насиб қилмаган гўр устидаги сағана ёзиғини ёдакиайтиб жўнайди. “Ё Оллоҳ, мени, отам ва онамни барча мўмин ва мўминаларни, муслим ва муслималарни, тирикларимиз ва ўликларимизни мағрифат қилғил, бизларнинг орамиздаги эзгу ишларни бардовом қилғил, сен чиндан ҳам ўтинчларни ижобат қилувчисан, марҳаматли, ҳожатборор, азоблардан халос қилувчи, эзгу ишлар соҳиби бўлган зотсан. У марҳаматли ва қудратли зотдир”.
Гуллигидаёқ шошганиданми, кўтаролмаганиданми улгурилмаган гуноҳдек тўкилган анор тожларни бир бўлак шода қилиб бўйнига осади. Айтари алоҳида бўлади. “Ҳар бир нафас икки бетиям кесарман тиғли ханжар. Кирариям ҳисобли, чиқариям саноқда. Бирда бўлмаса бирда, бири бўлмаса бири барибир кекиртакни билганидай қилади”,– деганча тожларнингҳар бирини алоҳида-алоҳида силаганча бошлайдиган айтимини охиригача эшитган ниятига яраша бир нарсага доримай қолмайди.

* * *

Отаҳаётнинг ҳар бир дарахти кўп нарсани кўриб қўйганидан масъум кўринади…
Деворсиз ҳаётлар билан биргақўшилиб кетган болалик даврида ўғрилик кам бўларди. Йўқ ҳисоби эди. Одамларда ўғирлайдиган нарсанинг ўзиям йўқ эди. Лекин, бошқа нарса борлигини, бор бўлганлигини энди-энди илғаяпти.Оқибат бўлганлигини илғаяпти, жуда катта қўрқувдан бекиниб-секиниб юрган оқибат бўлганини илғаяпти. Рўзами-кўзами ҳамманинг ичкиси келса келмаса мактаб директори бош, областдан келган комиссия ёнбош, аслида у бош, ҳар бир синфга кириб ҳар бир ўғил-қизга бир стакандан сув ичирган, сув ичмайман деганларни рўзадор ҳисоблаб, бутун синф болаларини рўзадорнинг юзига туфлатган, ҳайитлаган, ҳайит намозига борган олиб кетилиб, ҳафталаб йўқолиб, қаерда йўқолганиниям айтишдан қўрқиб отиниям эсидан чиқарганларниям кўрган бу дарахтларнинг титроғи ҳали бери босиладиган кўринмайди.
Ҳар бир дарахт тугул деворининг ҳар бир ёриғи бир гапни эслатади, ё бошга бир мушт туширгандай қилади. Катта Энаси, отасининг онаси унга кўп нарсаларни ўргатган бўлса-да отаси гап баҳонасида сўраб-суриштириб, хатосини тўғирлаб, тергаб боришини энди-энди илғайди.
Бирда акалар шаҳарга ўқишга кетган: қиш; қўй тоғдан келган, қор катта тушган, чекана боқар навбатчи чўпон ҳам чиқмаган кунларда отаси қудуқларидан сув тортган, ўғил унга ёрдам берганди. Аввал кўзи, кейин юзи, охирида оғзи куладиган отаси қудуқ чиғириниайлантириб сувни, буғи чиқиб турган сувни бошқа пақирга бўшатаркан, қўйлар, жониворлар ҳам худди одамдай эканлигини, қишнинг совуғида совуқ сув ичса тиши ёрилишини, касал бўлишини, тиши ёрилган мол кўпга бормаслигини, одамга дардини айтарга тили йўқлигини, эгаликқиладиган одам мол-ҳолининг иссиқ-совуғига худони олдида бир жавоб беришини, совуқ сув ичган совлиқлар бола ташлашини, молга қараса мол бўлишини, тайёр қудуқнинг суви ўрнига совуқ сувни бериб бир одам ўзининг бир йиллик меҳнатини ҳам, молнинг меҳнатиниям куй қилиши яхши эмас дерди. Кейин гап-сўз жиддийлашарди. Бу дегани ота ўғлига ўша кунларда ҳаммага айтиб бўлмайдиган гапни айтаётганидан, отаўғил албатта отага муносиб бўлиши шартлиги, ўғилни ота Катта бола санаётганидан билсабўларди.
– Қани балажон, биров сиздан мусулмонмисан деб сўраса нима деб жавоб бериш керак?
– Алҳамдилуллоҳ мусулмонман.
– Алҳамдилуллоҳ дейиш тўғри. Ҳа, ёки, ҳа мусулмонманэмас. Албатта алҳамдилуллоҳ мусулмонман дейиш шарт.
– Комиссия сўрасаямми?
– Ундан каттасиям?
Гап-сўзларга чуқурлиги ўн тўрт метрлик қудуқ гувоҳ. Унинг осмонга қараган тўртта кўзи гувоҳ.Шу қудуқнинг бошида отаси янабир гапни уқтирган. У гапдан кейин гапирадиган гап қолмаган.
– Қул қутурса қудуққа тупиради. Қулзодага кун қўпса қудуққа қулф қўндирармиш. Қулдан қуловуз чиқса ишни қудуқ кўмишдан бошлайди. Қудуқ бор жойда ҳаёт бор. Элнинг булоғи қурисаям, қудуғи қуримасин. Қўрқмаганни қудуғидан сув ичмайдилар. Сувни ўтириб ичадилар. Тикка туриб ичган уят. Ичиб бўлгандан кейин, албатта, Худога шукур дейиш керак. Бўлмаса уят бўлади. Худодан уялмаганни банда демайдилар.
Ўшандаям қудуқ бўйидаги шу арчанинг қилдан сал зиёд бир барги,ийнаси киприк қоққандай қилган эди. Ҳозир ҳам шундай қилди.Барги учидаги ўша бир томчининг туриши ўша туриш. Ийнаси учига бир томчи ёшни илдириб олгандай. Ўша-ўша. Ўша туриш. Шохлар оралаб тушган қуёш нурининг томчига урилиб, тўрт томонга баравар сачраган ранглариям.
Ўша вақтларда у гапларни мазасини билмаганлиги, отасиям боласи ҳали ангнимаслигини билганлигини, бироқ, ҳали тоза мияга ўрнашиб қолсин, бир кун эмас, бир кун албатта, эсига келади, тушунади деган ниятларда айтгани ўша бир кунлар, бир неча маротаба қайта-қайта келганида англаган. Сўзлар йўл кўрсатишини ўшанда кўрган. Таёқ кўрсатган йўл қаерга олиб боришиниям. Отақудуқ чиғирининг чирқиллаб, ҳиққиллаб айланиши, зорланиб айланиши, ўз бўйнига арқон ўраши, улатқи арқон айланиши хотиралар арқонидек туюлади, ҳар куни бўйинбоғ бойлайдиган бўйнига бойланаётгандек, ўралаётгандек бўлади. Икки хаёллик, икки хаёл ўртасидаги умр йўли ҳеч қаерга олиб бормаслигини айтиб йиғлагандек, йиғлаётгандек бўлади. Икки аёллик ўртасидаги умрниям.
Янгиҳаётнинг эски одамлари, йўқ ундай деса бўлмас экан, ўзи оти Янгиҳаёт бўлса, ҳали қабристониям бўлмаса, унинг қандай қадими одамлари бўлиши мумкин? Янгиҳаётнинг яна бир отини айтиш эсимдан чиқибди. Туркқишлоқ. Қадим халқи, китоб ушлаган, итоб тушмаган халқи, экин-тикин ерини, рўзғорининг камини ер пармалаб топадиган халқи,уруғ қадаб ойлабмеҳнат қилиб бирор нарса берармикан деб умид қилиб, умидини териб кун кўрадиган, чувиллаган бир этак боласини кўзини тўқ қилиб турадиган бир парчагина ҳайдов ерини ҳаёт, ҳаят дейди, ҳаётини ҳаётлик, тириклик деб билади, томорқа дейди, катта эшик дейди, отиз дейди, отангдан олти бўлсанг ҳам ватанингга ёлғиз дегандай ватан дейди. Ота тили, оталар сўзи, ота арвоҳини, оталар қараши, ота нафаси, оталар васиятини унутмаганлари, албатта.Зоту буди ҳаёт, отиз, катта эшик кўрмаган, кўрган бўлсаям эси эсхонасидан чиқарилганлар сотик,лойи пишмаганлар участка, ўрислашганлар огород.Ҳар доим отизқулоғига отаизи деб эшитилгандай бўлаверади.
Тоғдан,бир қисмиЎсмат, бир қисми Равотдан кўчирма қилинган ва даланинг ўртасига, бетма-бет солинган, шаҳарнинг уйларидек бир чизиқ уйларнинг ҳаётларида на соя берар дарахт, набошқа борлигидан катта ҳовлидек кўринарди. Айниқса, кечаси ҳамма ётганда, бир-бирига паққос ўхшайдиган уйларнинг айвонларидаги чироқларнинг осилиб туришию, хирадан хира ёритишигача ўхшаш эди. Улардан тушган шафақ катта бир ҳовлини ёритишига кучи етмаётганидан хижолат чеккандек, ёки кучини кўрсатгиси келмай ҳаётлари бошига йўқолган мушугини қидириб борган ёш-ялангларни айбини ошкор қилгиси келмаётгандек туюларди. Ўнг сўл қўшниларНеъмат аво, Абдусалом аво, Аъзам аво, Абдуражаб аво…Ҳаммаси отадошлар. Аво, або деганлар отабир ака-уканинг болалари дегани. Отазодлар. Отадошлар. Ишонмасангиз эски китобларни кўришингиз мумкин. Ушлатса, албатта. Янгиҳаёт, Отаҳаёт, Туркқишлоқ қишлоғи дегани шу. Авони катта кичиги бўлмайди. Ака-укадай катта кичикка ажратилмайди. Аво бу аво!Авочилиги бўлса бўлди. Отаси тенглик ҳам ўзидан кичикни аво, авожон дейди. Тенг кўради. Тенг билади. Тенг туради.
Кўрпасой шовури, Тошоҳур шамоли, Санглоқнинг суви ҳар куни қишлоқ оралаб юради. Тоғликларнингавлод-аждоди пахта экишни етти ухлаб тушида кўрмаган бўлсалар ҳам, зўрники тегирмон юргизади деганларидек, сиёсатнинг ярим оташ, ярми ях,бир дам уриши билан бир кечада пахтакор бўлганлардан. Қўндирилган жойларида каппа тикиб, тирикликни давом эттирганлар. Ҳаётни келган жойидан янгидан бошлаганлар. Янгиҳаёт бошлаган. Шундан Янгиҳаёт отлиқ бўлган дейишади.
– Шунча еринг бўлиб, қулоғигатегар тегмасингдан сандан олдин дарвозангга сув югуриб келса, арзимаган савзи-пиёз деб бозорга тўрва кўтариб кунни кеч, умрни увол қилиш уят дер эди отаси ичи ачир одамларга. Бир қатор кўк, бир қатор сариққа меҳнат ҳам савоб. Саратонни сариғида сарғайиб, қишнинг совуғида дирдираб тўрва кўтарганинг баҳоси эмас. Меҳнат кимни ўлдирибди.Мундай ер қаерда бор? Одамни эксанг эртасига қулоғи кўклаб кетади. Тўртта уруғни адашиб бўлсаям ташлаб қўй,сани бир йил боқади. Бола чақангга қўшиб.Қулдай ишлаб бекдай яшамайсанми! Ўзинг ишламасанг, болаларинг ҳам ишламайди. Овора бўлма. Бўйин меҳнатга ёр бермас экан, одамликдан чиққанинг шу. Меҳнатдан қочган, текинга ўрганганни одам саноғига қўшмайдилар. Ҳаётига яхши қараган бировнинг қўлига қарамайди…
…эрта кўкламдан янаги эрта кўкламгача ҳаётнинг тортиғи тугамайди. Қайси бирини айтсин. Шунча нарсалар бир ҳовлидан чиққанига ҳозир ишонмайди. Лекин, қайси дарахт қаерда ўсганлигини изма-из бориб кўрсатиши мумкин. Оталарнинг ғайрати бошқача бўлган. Бир вақтлар навбати билан оғиз-бурин қилиб тўлдирилган турлик ўралардан, отазамон ўралардан асар ҳам қолмаган бўлсада ўрни оғиз очиб тургандек. Ўшанда ўрачи деган касб ҳам бўларди. Ҳозир ўрага тушиб кетган. Дарвозадан кириб келгандан оёқ остидан бошланиб ўчоқ бошигача солланишган, бир-бирига бўй бермаган, бир бири билан ранг талашган, бир-биридан жой талашган қайси бир гулни номини айтсин. Бирини айтса, бири қолиб кетса хафа бўлса. Ўсма-ю райҳонни айтмаса энди уят.Оталик ҳаётда, отаҳаётда ҳаёт қайнаган, жаннат отлиқ уятлиғ бўлган давру давронларнинг кўнгилда кўринган сувратлари, димоққа урилган бўйлари, ҳаёлларда эшитилган ҳиргойилари ҳалимларниям шоширади.
Эртакдай ўтган болалик манзилларидан бири ҳаёт адоғидаги, чегара белгисини билдирувчи аччиқ гилос дарахтининг шохлари. Тенгқурлар мактаб имтиҳонини топширишда, акаси қарағай имтиҳонлардан озод этилган кунларда дарахт шохидан тушмасди. Хушига келиб, овозни баланд қўйиб қўшиқ айтган кунлари қуёшга қўшилиб сарғайганча қараб тургандек. Қўни-қўшниларнинг “яшанг Энанинг баласи” деган бир оғиз гапидан гувраниб, кўзни чирт юмиб, томоқ қуриб қолгунча ўзбекча-ўрисча қўшиқ айтган кунларни эсларкан, ён қўшнилари, отасининг қадрдон жўраси Абдуражаб муаллимнинг отаси билан нима гапдан гап чиқиб, аразалишиб қолганлари, бир неча кундан буён гаплашмай юрганликларидан бехабар гилос шохидаги боланинг бир қўшиғидан кейин қилар ишиниям ташлаб, иккита нонни кўтариб чиқиб, отасининг олдига қучоқ очиб келгани, қудуқ бошида икки жўра йиғлашиб кўришганлариниям кўрган.
– Жўрамиз уйдами, деганча дарвозахонадан бақириб кириб келиб, енги билан кўз ёшларини қайта-қайта артиб, жўра, айб бизда, бизни кечиринг,– деган отасининг жўраси.
– Йўқ, айб бизда эди,-деган отаси овози қалтириб, -бизни сиз кечиринг, жўра,-деган, тик турган жойидан қимирлаганиям ҳоли келмай, ўтиргани жой кўрсатарга жой тополмай.
– Йўқ, жўра, айб бизда. Бир боланинг бир қўшиғини эшитиб ҳозир ўлиб қолсам керак, кейин кеч бўлади деб ўйлаб, чопиб келавердим, мени кечиринг жўра!
Икковлариям баравар унга, у ўтирган аччиқ гилосга қарашганди.
Ўша қўшиқ ҳалиям эсида:

Дўстлик ўзи бир шиша,
Синса асло тузалмас.
Дўстлигимиз чин бўлса,
Уни ҳеч ким бузолмас…

Қишнинг совуқ кунларида қудуққа хизмат кўпаяди. Ташвиши ортади. Оғзидан буғ чиқиб,ўпкаси тўлиб сув етказиб бериш осонми? Мол-ҳол, бола-чақа бари кўз тиккан бўлса. Водопровод деганинг кун совуди дегандан томоғига муз тиқилади. Қудуқнинг феъли бошқача. Иш чиқса, димоғи чоғ бўлади. Суви тинигандан тинийди, шириндан ширин тортади. Мақтаганларида болалардек суюнади. Янгиҳаётда тўртта қудуқ бор. Отасининг қудуғини суви энг ширин. Мол-ҳол, кир-чирга одамлар бошқа қудуқлардантортадилар. Ернинг феъли қизиқ-да дейди Энаси, бир тош отим чиқмайдиган жойдаги қудуқларнинг суви тўрт маза бўлса. Буям худонинг қудратидан дерди ўзига ўзи урчуқ йигиргани кунчувоққа чиқиб, қудуққа сувга қатор турган қиз-келинларга қараб. Уларнинг кўпи энанинг юзини кўрганидан хурсанд. Қаторда турган, ҳовлининг сал камқоқ ўртасидаги қудуқ бошидан бошланган пақир кўтарган навбат дарвоза тагигача боради. Қатордаги хотин-халаж,бўй қизларнинг гапи тугамайди. Кўрмаган балоси қолмаган, эрмакка эргатегиб оти чиққан хотинлар, “болаларинг катта бўлиб қолгандан кейин ўз уйингда ўғридек бўлиб қоласан. Унгача эр зотини ҳақидан чиқ…”, деб гап бошлаши билан энди-энди эркак исини айрит қилган кавуши янги келинчакларнингоғзианграйиб қолади. Келинларнинг бу гаплардан кейин хаёли сув очган бўлади. Шундай вақтларда битта ярим йигит келиб қолса ҳаммага сув тортиб бермагунча қўли бўшамайди. Эрликлар эгалик эканликларини билдириб жиякли лозимларда, парпарак ёқали кўйлакларда, камига дўпписини қўндирганлариям қаторлашади. Ана томоша, мана томоша. Аёллар бир-бирини томоша қилишганини шунда кўрасиз. Атир-упа ҳидларининг кўплиги ва аралашиб кетганидан Тўрткўзнинг ҳам боши айланиб, думни қисганчакаппасига уриб кетади.Суякдан яхши нарса йўқ дунёда дегандек кечадан қолганини бағрига босганча.Эгасиз итда обрў бўлмайди.Охирги гапни ёшлигидаМардон тентак бир жойда айтганда дафтарчасига ёзиб олганди.Бунисини ўзи ёшлигида кўриб ёзган: қопағон итлар ҳам нимагадир чиройли келинчаклардан қўрқади.
Болалигининг энг чўғ хаёли, қизил дуррачали, сариқ пайпоқли,жингалак сочлини қизлар орасидан қидиргани тўғри. Дуррачаям аввалига қаторда эл қатори турган, кейин дераза ичидан бўлсаям малласоч бош кўринавермаганидан, ҳа демай навбати келиб сувни олганидан кейин кетиши кераклиги яқинлашгани сайин атрофга жовдирагани, ўзини қўярга жой тополмаганиям, қизариб кетгани, ҳеч ким ҳеч нарса демасаям дугоналарига кулгу бўлганиям бўлган ишлар. Болаликнинг кўз учрашувларида гуноҳ бўлмас эмиш. Кўз кўзни соғиниши айб эмас эмиш.

Учинчи кун

Қўй қирқимга борган, айлана бостирмали, томининг ўртаси очиқ, қирнинг ёнбошига, кунчувоққа қурилган қўрага тушиб қолгандай, қўйни қўрага қамагандай қилиб, ичкарисида гир айлантириб қувиб, нимага қочаётганиниям, нимага қочиш кераклигиниям билган-у билмаган, бош-кўзига қайта-қайта таёқ тушиб гангиган, тоза ҳавога етолмай қўра ичида қолган тўзонга қўшилиб бир бирини кўрмай, эски дарди қўзиб, кўнгли айниб, кўзи тиниб, ўзи билан ўзи бўлиб қолган, таёқ кўтарганни ҳимосига қўшилиб, қоши-кипригигача эски тезакнинг чангига ботиб нима қилаётганини ўзиям билмай ўтиб бораётган кунидан ҳафсаласи пир бўлган қўйдай юввош бўлиб, ҳеч кимга бир оғиз гап қўшмай, отамерос тоғдан бийдай чўлга кўчирилган отадошларининг аҳволига қандай маймунлар йиғлаяпти-ю, қайсиларига советнинг куни боққанидан, ёққанидан хабар олгани пешонаси беш қарич эшагини ниқтаганчаМардон тентак энади.
Ўзига ўзи бир куни яхшилик, икки куни ёмонлик, бир куни садоқат икки уни хиёнатга, бир куни дўстлар даврасида икки куни хоинлар хонасида, бир куни гуллар қурида икки куни тиконлар тўдасида, бир куни андалиб икки куни зоғлар, бир куни балиқлар икки куни илонлар инида ўтиб бораётган, бир бети оқ икки бети қора, туссиз, тутуриқсиз, тутантириққаям арзимайдиган кунлардан иборат узундан узун умрингнинг савдоси бир тийинга қиммат кунни ўзингча кун деб юрибсанда, деганча Янгиҳаётга энади.
Энишдан олдин эшагига каштасини келтириб сўнгги русумдаги бўйинбоғ тақади. – Ҳозирги лоббистлар шунақасини тақадилар, бугунги отингиз Олимтой лоббист, дейди ҳар куни эшагига янги от қўйишни одат қилган Мардон. Олим Лоппи десак ҳам ҳақингиз кетмайди. Эшшак наслидан бўлсангиз ҳам той дедик. Бир ҳисоби тойхарликдан ўтгансиз, муртгаям оқ оралаган, не бир ишларни кўрсатгансиз, искамаган теззагингиз қолмаганлиги ҳурматидан той дедик, устингиздаги тўқими Низомиддин. Тўқими Алишерийга етишингиз даргумон, ота зотингиз термизийлар эшигига бўлгани сизга у шаҳар отини беришни кўтармайдидеб қўшиб ҳам қўяди, уккооғар.Кошки эшак зоти тушунса.
Йўлма-йўл бир ўзига, бир эшагига гап қўшади.
Онасининг қорнида эснагани ва онасини қўрқитгани эсига тушиб воқеани кимга айтишини билмай, айтса эшитганқулоқ оғзинибекитиб кулишини ўйлаб ўзига-ўзи гап қўшган Мардоннинг кўзлари ёшариб кетади. Эсли одамлардай хаёлига келган гапни тилига чиқармайди. Лекин, ичи тутаб кетади.
– Ҳамма гап,шаъни паст бу дунёни охират экинзорига айлантира олишда Катта калла. Каллани каттаси ақлни, каттаси дегани эмас, жўра. Эсли бўлиш ҳам қийин экан.Белгига кўра худо урганнини биронтасикўрамиз, чоғи, деганча энгашиб эшагининг қулоғига пичирлайди.Худо золимниям, мазлумниям тек қўйиб қўймайди. Қанча ҳунаринг бўлса ўзингга кўрсатаяпсан, бировни боплаяпман деб ўйламагин, Бечироқ, дейди йўл устидаги симёғочга. Бир симёғочортига ўтаётган, бирёнма-ён туриб ўзининг туришини симёғочга тўғирлаётганқорани танийди. Куни кеча кофир олдига боролмайдиган, бормайдиган, эл зулмнинг зўридан, ўлганининг кунидан бўйин эгган, отамерос дўппини бошига бир қўндирган борми,ичи-таши тўкилиб бўлган мачит олдида сал кўпроқ туриб қолган борми, неча йиллардан буён ҳовлисига санқи эшакдан бошқа зот кирмаган мачитнинг ҳовлисидан эшакларни ҳайдаб чиқариб, ғовини эпақага келтирган борми, арақ ичганга “қўй энди шу сағанани, йўлга туш эди” деб қўйган борми, мачитни девори ёрилиб кетибди, бир тиргов қўйсак бўлармиди, деб одамларга маслаҳат солган борми, ўйнашини ишга ол деганда, ҳозир жой йўқ деб қўйган шўрлик борми барига ўзининг шерлигини кўрсатганнинг,элнингкатта йўлида у ўтирган машинадан машинасида билмай олдинга ўтиб қўйган одамниям қаматишни ўзига мартаба, иш деб билган, айни дамда симёғочга дўқ уриб турганнинг турқига қарашдан ҳазар қилади.
Эмишки, бир кун кечаси совуқ шамол, заҳри қотил шамол, теккан ерини олиб кетмаса қўймайдиган шамол, оқни оқ, қорани қоралигини бўйнига қўймаса кўнгли жойига тушмайдиган шамол, ингичка бошли, йўғон думли шамол Зўрнинг данғиллама уйининг эллик пахсалик деворини кўрмагандай қилиб, дарчадан кириб, эшикдан чиқиб кетган. Бир нафас оларчалик вақт ўтмаган. Нафаснинг чиқиши ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Уйда тирик жонни қолдирмаган. Бари тошга айланган. Совуқ тошга. Бешикдаги кенжасини тошқотган юзига, хотинининг сут иситиб келмаган деб ошхонада санамдай қотиб қолганини кўрган Зўрнинг бетига қарагулиги қолмаган. Ўз соясини ўзи судрайдиганлардан биргина бир вақтлар Шер аталган, кейин Зўр отини олган қолган, дейишади. Шамол унинг кўзига бир қараган. Тамом. Биратўла, бирдан, тептекис эсдан ажраган, дейишади. Шундан кейин Зўр оти Шўр бўлган дейишади. Эл кўзи билан кўрмасаям кўргандан зиёд қилиб гапиради. Эл қарғиши шундай қилармиш. Зулмни зўри зулми зўрлардан бегона бўлмасмиш.
Элнинг билишича ва айтишича бошидаги сочидан кўра кўпни қаматган, бир вақтлар Самарқанд билан Тошкент ўртасида мендан зўри йўқ деган, фалончи келаяпти деса беловдаги болаям бетини кўрмай, отини эшитмай деб ўзини уйқуга урган, камига ғайрати келганда “оғайни керак бўлса шахсан ўзим фалонта ёзувчингни, шахсан фалон шоирингни, писмадонта олиминг,мунчамуллангни эмаклатганман,майда-чуйдаларингни-ку айтмай” деб қўлидаги ўз ақлича энг тоза араққа тўла идишни тик турган жойида бўшатадиган,ҳар киши ўз касби-амалининг гаровлиги ортидан, элдан, оиладан, бошқасидан ҳам баб-баравар бир текис, бир нафасда ажраганни йўл ёқасидаги сим ёғочни бош оёқ кузатган, симёғочниям туриши ёқмагандай ё симёғоч бўлишни орзулагандай атрофида айланаётганга кўзи тушаркансуяк ташлагандай қилади:
– Шу столбаниям олиб бориб қама. Ўзи шу қолувди. Элнинг қарғиши урганни юриш-туришидан ҳам билса бўлади. Энди урадиганиниям.Ҳалиям меҳрибон бўпти. Бўлмаса ўтирардинг, бир ютум тоза ҳавога зор, қуёшни бетига қарашга интиқ бўлиб. Чуқур қазиган бировга қазимайди деган машойихлар. Аввал ҳам шундай бўлиб келган, бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолаверади. Бир ютум ҳаво, бир ютум сув, бир ютум нон. Ундан ортиғи ҳамиша елкага юк, оёққа тушов бўлганлигини энди санга тушинтиришни ҳожати йўқ. Тентиратиб бўлсада юргизиб, қўйган экан ҳалиям кеч эмас, этагингни йиғиштирда, бўйнингга арқони тушишини сўра. Аввалги юришингдан ҳозирги аҳволинг ўлса ўлиги ортиқ, агар билсанг. Аввал одамлар сани кўрса нафратланишарди, энди ҳар ҳолда ёқа ушлашади. Аввал ҳам кўргазмали қурол эдинг, ҳозир ҳам шундай. Ҳаммамиз ҳам шу. Тавба қил. Ажралган мол-дунёга ачиниш ҳиссидан ажралганинг яхшиликка билсанг. Тавба қил. Зора… Шўр Тентак гапларни эшагига айтаяпти деб кулади. Кейин, серовланиб, кўзи олайиб, йўл ёқалаб кетади. Сандирайди:мен эшикдан ўтмоқчи эмасдим. Эшик оғзида тургандим, ортимдан келган одамга йўл бераман, деб билмай ичкарига кириб кетганман. Кейин кеч бўлган. Ўзи кирмоқчи эмасдим…менйўқотдим…
Нимасини йўқотганини ўзиям билмайди.Қўш қўллаб урганда шундай бўлармиш. Вақт ўтиб энди қадамини санаб юришни одат қилганида, оёғи остида ўрмалашган нарсага кўзи тушиб, қўрқиб кетади. Сояси, ўз сояси эканлигига ақли етмайди. Бехос қуёшга қарши шахдам қадамлар билан аскарчасига юриб ўзича неччидир қадам санайди. Бояги қора нарса бояги жойда қолди, деган ўйда орқасига ўгирилади. Қоралиқ энди олдига тушиб олганлигиданҳайрон бўлиб туради, кейин икки қўлини икки ёнга ёяди. Соя хоч суратини солади. Силкитиб кўруви, соялар ҳам силкиндилар. Нафаси ичига тиқилиб бўғриқади. Нафас олиш ва нафас чиқаришининг азоби тутди. Ичида бир нафас туриб қолган нафасни чиқариш шунчалик қийинлигидан кўзлари олайганча карахтланиб қолади-да, нафасга йўл очилганидан бирдан йиғлайди. Ҳўнграйди. Ҳўнгровни эшитган гўнгпашшанинг кипригиям қилт этмайди. Қаролиқ гўрга киргандаям бирга киришини, ҳеч гўрга кетмаслигини, қиёматгача ажралмаслигини, ўша ердаям хизматда бўлишини таъкидлагандек, қийшайса қийшаяди, тек турса тек туради. Ўтирса ўтиради. Мардон қарғиш урганнинг бетига қарашга ҳазар қилади. Кета-кетгунча орқасига қарамасаям нималар бўлаётганини айфонида кўргандек кўради.
Кета-кетгунча симёғочларнинг симига осилиб қолган, кун урган, иссиқ урган, совуқ урган, қор урган, ёмғир урган, урмагани қолмаган ранги учган варракнинг ўз арқонига ўзи ўралиб на ўнгга, на чапга, на тўғрига қарашга мажоли қолмаган, бирининг осилганига етмиш беш йил, бириникига эллик йил, бировиникига йигирма беш йил бўлган варраклар симёғочларда абгор кўринадилар. Не бир хаёлларни осмонга олиб чиққан, кўзни қувонтирган кунларни эслаш ҳам оғир ботиб кетади. Уларни учирган болаларни танирди: уларнинг хаёлларини осмонга, осмонларга олиб кетолмаганликларидан тўлғанадилар.
Турк бор жойда тентак бегона бўлмайди. Йўғида нўхотча. Буларни машойихлар гапи дейишади. Тушунган бирдан тушунади, тушунмаганга поналагининг билан бефойда.Ақлни туғмаси бошқа, суқмаси бўлак.Тоғдан тушиб, шошмай, худди қадимгидай кўнгил етар капаларга қўноқ бўлиб, ўтган кунларниям миннат қилиб санамай, йўлма-йўл йўл сўраб отадошларининг Янги ҳаётини топиб боради. Янги ҳаётни Отаҳаёт қилиш керак. Тентакнинг ўй-хаёли шунда.
Эшагига рухсат берган Мардон йиғиб келса одами бир қўшҳовуччиқадиган Янгиҳаётнинг у бошидан бу бошига неча марта бориб келади. Қадамлаб-қадамлаб, қадамини ҳисобини олгандай юради. Саноқдан адашиб кетмаслиги шартдай юради. Олдидан кўчани чангитиб ўтган, бир-бирини қий-чувлашиб қуваётган болакайлар шамолидан Мардоннинг ҳуши учади. Димоғига бир нарса урилган, кўзига бир нарса кўрингандай, бир нарса кўринаётгандай туюлади. Болаларнинг шовқини, кулгуси,югуриши уни бир сонияда юз йилга яшартиргандай бўлади. Гап-сўзлар орасидан худди ўзи минг йилдан буён қидириб юрган, қачон, қаерда йўқотганини эслолмайдиган сўзни, гап-сўзларни топганидан етмиш икки мингтомири, ўлиги-ю тириги бирдан барқ уради. Кўз ўнги ёришиб кетади… эшак эгар-жабдуғини ечиб, йўл устидаги тош устига қўндириб, нўхтасинибошидан ошириб оларкан, бор энди,бир маза қилиб кел, мен ҳам бир яйрай дейди. Хизмат чиққанда ўзим топиб оламан. Кўринган моча билан илакишиб юрма. Кейин бир куни айтмаган экансиз, устоз, деб ўпкалама. Яхши тайинламаган экансиз, деб оғзинг сўлжаймасин. Бугунги айшу ишрат туганмас эртанги ғам эканлигини думингни тинмай ликиллатганинг билан узоқлаштиролмайсан, Ошна! Эшак боқиш ҳам жонга тегди, дейди, ўтган-қайтган ҳам эшитган гапидан сесканаётганига умуман эътибор бермай.
Катта қайновниям, кичик қайновниям, ош энди яхши дам еб, пишаман деганда пашша тушган қозонниям, фалончи писмадончевга деб сузилган ошнинг лаганда илиги ўйнаб, қазисининг ҳиди дунёни босиб, “фалончи акамгилага, эҳтиёт бўлинг” дейилганча қўлма-қўл кетар чоғида йўлдаманзили ўзгариб, йўлини йўқотган, эгасиз қолиб совуган, ит ҳам тегишдан ҳазар қилганошларниям кўпини кўрган.Мардон хаёлида минг йилдан буён атолмай юрган гапларини тилига чиқаради.
– О, покиза хаёллар…
– О, туркий хаёллар…
– О, туганмас наволар..,
– О, отадош наволар..,
Шу ерга келганида хаёлининг юки ўпкасига оғирлик қилади чоғи нафаси бўғзига тиқилади, ичига тушиб кетган нафасини чиқаришга куч тополмаганидан серраяди, ютиниб-ютиниб бир бало қилиб ўзига келган бўлади. Кейин фикрини жийданинг донагини болалигида опачаларига қарашиб, мунчоқ қилиб тергандагидек бир ипга чизади.
– О, туркий хаёлли болаларнинг наволари шовурини эшиттирганинггашукур, ё, Рабб! Ўзинг Раҳмон – ўзинг меҳрибонсан!
– Навоийқошболалар наволарингшамолидан туюнишга лойиқ кўрганингга шукур, ё, Рабб! Ўзинг Қаҳҳор – ўзинг ғолибсан!
– Наволарни интиҳосиз айла, ё, Рабб!
Ўзинг Раззоқ – барчани ризқини берувчисан!
– Ўзингдан ўзгага мустар қилма, ё, Рабб!
Ўзинг Самиъ – махфий ва ошкора гапу шарпаларни, дилдан ўтганниям эшитувчисан!
– Янгиҳаётнинг кунини ҳаётдай қилган, ё, Рабб.
Ўзинг Латиф – бандаларга сездирмай ўз лутфу эҳсонини етказувчисан!
Туркий хаёлли болаларнинг хаёлларига, ота хаёли учун қон қусган бекларнинг ўйларига қулоқ осган Ойқортоғнинг кўнгли бир кўтарилиб тушади. Ҳайрати ошади. Осмонга кўз тиккан булоқлар кўзига,ойнасига ўзини солади. Шамол тортқилайвериб олабўжи қилиб ташлаган соч-соқолини тартибга солган бўлади. Ҳа демай, кун шом ейди. Қирчаларга белги бериши керак. Тараддисини кўради.
Отадошлик меҳри ҳаётма-ҳаёт, хаёлма-хаёл кезиб юргандек. Раҳмати ёққанини, ёққанини ҳис қилган, қилаётган қалблар хаёли ўтган барча гина-кудратларни унутган,унутганидан қачон ёш кўргани эсидан ҳам чиқиб кетган мижжалари ҳам бир ёвошланиб, кейин бир хаёлга бош қўшгандек, бир ҳаётга айланган сокин дамларқуршовида қолади. Бегона қулоқларга, эшитмас қулоқларга, тамға урилган дилларга эшитилмайдиган, билинмайдиган шовури билан кўкламга қўшилиб келадиган янги ташвишлар, янги ҳаёт, тириклик завқи, эртанги кундан фақат яхшилик умидворлиги завқи кезиб юради. Кейин билса нафақат тўрт томон, бутун дунё қариндош, отадош экан. Одам сонидагилар, албатта. Бошқа гаплар бекорчи ва бачкана туюлади. Одамизод эзгулик учун яратилганлигига иқрор берганингдан кейин… албатта.
Кейинтавба йўлидаги, таҳвидни маҳкам ушлаган, турклик завқини уйғотадиган ва туйдирадиган, туюнтирадиган қадим ва қоядек оддий ва содда айни чоғданеча бир юз йиллик жанг ва жадалларни кўриб ва енгиб келаётган, айтилганда эшитганни ақли танимасаям қони танийдиган, хаёли илғамасаям томирларини тушовибўшаган бандидай ғайратлантирадиган, неча асрлардан буён айтолмай келган сўзларни:бир кун оқўтин, тоза ўтин бўлишдан, қарсиллаб ёниш вақурга нафи тегишдан умидвор дарахтларга, кун келиб кўксидан ўт чиқишидан умидвор йўл ёқалаб бош қўйган тошларга, яхшисиниям, ёмониниям бирдай кўрадиган, бирдай ювадиган ариқлардаги сувга, панада қолиб, кўрмай қолмай, эшитмай қолмай деб, бўйнини чўзиб мўралаган булутларга, ўзига ўзи айтиб жўнайди. Янгиҳаётнинг тўрт кўчасида париллаб айланади.Шу айланиши-ям бир чеккаси Оймакондан, бир боши Ҳиротдан, бир учи Ойбелидан, бир қайтиши Қоратепадан ўтган кўринади. Унга қўшилиб айланганнинг саноғи кўринмайди. Кўнгилларга гулқўндириб айланади. Гул чизиб айланади. Гул ташлаб айланади. Гул ёзиқ ташлаб айланади. Гулуруғ ташлаб айланади. Гуллаб-гуллаб, гурилллаб-гуриллаб айланади.
– Туюнмасанг туюнасан, туюнганда суюнасан…
– Туюнмасанг туюнасан, куйдим деганингдан суюнасан…
– Аввал одам ўзининг ёқасини ҳидлагани маъқул….
– Эгасига юзма-юз бўлишни унутганни, ўша куни эгасиям унутади…
– Аллоҳга иймон келтирдим дегин-да, сўнгра мустақийм тургин…балажон!
– Ақл юритадиган қавмингдан қил, ё, Рабб!
Ўзинг Рақиб – ҳамма нарсани кузатиб, назорат остига олиб борувчисан!
– Ўзингга аниқ ишонадиган қавмингдан қил ё, Рабб!
– Ўзингнинга ахлоқинг билан ахлоқланган қавм қил, ё, Рабб!Ўзинг Ҳақсан!
– Тақво калимасига ҳақли ва ахл бўлганлардан қил, ё, Рабб!
Ўзинг Вакилсан – ҳамма ишларни ўз зиммасига, кафолатига олувчисан!
– Қалбларни тақвога имтиҳон қилганлардан қил, ё, Рабб! Ўзинг Аввалсан!
– Осмонлару ер бор экан, фитна зарар қила олмайдиган қалб ато эт, ё, Рабб!
Ўзинг Охирсан!
– Уйи куйиб, хонаси тутаган ўйларга сон бер ё, Рабб!
Ўзинг Зоҳир – борлиги ҳамма томонлама аён бўлмишсан!
– Каппасига ўт кетган хаёлларга ватан бер ё, Рабб!
Ўзинг Зорр – хоҳлаган бандаларига офат, зарар ва мусибат етказувчисан!
– Худога қайтган қавм қил, ё, Рабб!
Ўзинг Мониъ – дўстларини ҳимоя этувчи, нолойиқларга ўз неъматларини ман этувчисан!
– Худодан қайтган қавм қилма, ё, Рабб!
Ўзинг Сабурсан – гуноҳкорларга жазо беришга шошилмайдиган зотсан!
– Ўзим кабига ёки бошқа махлуққа илтижо қилишдан асра! Ўзингга қочадиган қил, ё, Рабб! Ўзинг Муқаддамсан – ўзига яқин қилувчисан!
– Беомон саваш ичидаги умрни бетига тик қара, балажон!
– Биров машҳурлик тонгини кутади, балажон!
– Биров машҳар тонггини кутади, балажон!
– Ҳаммани борар ерини оёқ ости қилганнинг олдига борма, балажон!
– Гумон гумонсираганни ўзига қайтмай қолмайди, балажон!
– Ибодатларнинг таъсири юзлардан аён, балажон! Бошқасиниям.
– Яна ерни қақраган ҳолда кўришинг унинг оятларидандир…
Охирида, худди бир вақтлар шоҳ ва шоир, темурийзода Ҳусайин Бойқаро Амир Алишер Навоийни турк назмида алам чекиб “Хамса” яратгани учун, шоҳона лутф кўрсатиб, ўз отига чиқариб, отга жиловдорлик қилиб, фахр ила хизматга бўлиб, буткул Ҳирот кўчаларини айлантириб келгандан кейин, шоир ўз ҳовлиси бўсағасиданҳатлаб, ортидан эшикни ёпиб, ерга тиз чўкиб,остонаси тупроғидан бир сиқим олиб ўз бошидан қуйгандагидай ўз бошига ўзи тупроқ тортади. Ҳазратнинг ўшанда айтган сўзлариям тирикдай югуришиб келади:
– Мен, тупроқмен!
Ўша воқеаларга гувоҳ бўлган гардлар қувончларини яшира олмай, ҳайратларини кимга айтишга ҳайрон хаёллар атрофини ўраб олади, ҳали-ҳануз шошганларидан ерга етолмайдилар. Таниш ҳидлар димоққа ўтиради. Димоқларни чоғ қилади. Ҳали замон югуриклашиб ўтган болалардан қолганизлардан дорилиққа учирткиолиб қоши устига қўяди. Тентак ўзидан ҳам қўшади. Бўлмаса тентаклиги қаерда қолади.
– Мен, гардмен!
Етти сиқим тупроқни етмишга бўлиббошидан қуяди. Ҳар бир сиқимига бир йўл қўшиқ қўшади. Етмиш отанинг етмиш отасўзини айтиб, сиқимидаги тупроқнинг ҳар бир гардини кўзига қараганча дам солиб, бошидан қуяди.

Ўз-ўзини бошламас йўлга киши.
Аввало чин эътиқод, хавфу, рижо,
Сўнг таваккул, сўнг муҳаббат, сўнг риё.
Хилма-хил орзуларинг ҳам иблис, ул.
Навоий ёмон бўлса, сен яхши бўл.
Бандаликдан яхшироқ йўқдир мақом.
Ҳазир бўл ҳар нафас, йўлдан адашма.
Билгани халқни фақат ваҳму хаёл.
Эшак толе эмиш туш таъбирида.
Соядин кечгил, асл роз айлагил.
Тоғи тузлар, “Анал ҳақ!” деб турар бўлса.
Мени менда дема, менда эмасман.
Ҳаққа ёнмас ўзин деган нари борсин.
Чироғинг намоз турур, қилмасмусан.

Ҳамиша оғирнинг остидан, енгилнинг устидан юрадиган, ҳаяллаб келадиган хаёллар ўзларидан, қилмиш-у, қилғиликларидан икки хаёлликларидан ерга қараб мулзам тортадилар. Тентакнинг кўнглига қўшилиб эриган кўз ёшларимижжаларга чиқиб, нотаниш жойга келиб қолган боладай ҳайрон,энишни хуш кўрмай тўхтаб қоладилар. Ўзиям томчимисан томчи. Думаласа бир тоғни ювиб кетгудек. Ўлағой-да, сағана.

* * *

Пишак изи ботар бўлиб тушган қорнипешинга бормай ер кўрмагандай қилди. Ер ўзиникини ўзига, иссиқ ўзиникини ўзига олди.Боягина бошига қор қўниб,қор остидан мўралаган,қори кетиб, эришдан бети ялтираб турган тошлар ҳам бенасиба қолмаганликларини билдирадилар. Сувга тўйган тошлар ҳайитга чиққан қизлардек яйрашади. Бетига қараганга қараганнинг кўзларини ўзига кўрсатади. Ойна бўл-а. Тошлар қорнинг ишини ҳазилга йўядилар. Ҳазиллашган қорнинг кўнглини тушинадилар. Кўнглигақарайдилар-у,илкисдан шу қор, шу қоргина неча бир йиллик ҳасратларини ювгандай бўлганини илғайдилар.Урғочи тошлар нам юқтирмайдилар. Худонинг қудрати билан феълига яраша ярми эркак, ярми урғочи тошларнинг икки бети икки бошқа кўринади. Қора булут оралаб қараётган куннинг кулгисига кулгу билан жавоб қайтаришга жон-жаҳдлари билан тиришадилар. Оёқлаб қолган қишнинг балки охирги қори ернида ювади. Оқлайди. Дарди дунёга сиғмаганчакўклам қуёшини қайта кўрганидан ўпкаси оғзига тиқилиб ҳансирайди. Ҳайратидан ҳовур кўтарилади.
Шаҳарга қайтиш вақти бўлди. Ўғилнинг кўзи отаҳаётнинг бир чеккасидаги масъумдарахтга тушади.Унинг-да бағрида шамол ўйнайди. Шамол дарахтга қараб тўймайди, дарахт шамолга. Қўл қимирлаб кечадан олдингикун олма қўйган чўнтак устига боради. Тошолма муштдек туюлади. Муштдек болакайнинг муштидек кўринади. Ҳазиллашиб, турткилаб қўйгандек ҳам бўлади.Ҳазиллашиб бўлмайдиган муштга. Тоғни талқон қиладиган муштга. Беш бармоқ беш жойга тарвақайламай бир жойга мушт бўлган муштга.Ўғилотаси бир вақтлар шу дарахт остида шошгандек… шошади.Расмини чизса зўр чиқаркан, ўйлади ўзича хаёлида кўринаётган олмадаги бўртиб чиққанизлар ва ёш бола мушт тукканда бармоқларининг уста-уст тушганидай ўхшашлигидан шошганча…қани энди рассом бўлсанг. Уканинг хаёлларини паст баландигача илғаётган опа енгилгина томоқ қириб яқинлашади. Опа-ука бир бирларига қараганча гап сўзсиз гаплашадилар. Опанинг дегани ҳаммасига баҳо берган бўлади.
– Умрнинг ўтгани дарахтлардан билинаркан, укажон. Шамол сал қаттиқ ҳуйт деса қари дарахтлар қисирлагани қисирлаган. Зорлангандай. Одамни шоширади. Болалингдан бирга ўсган, ҳар куни кўравериб кўз ўрганиб кетган дарахт бир кун илкисдан ёнбошга кетса одам бошқача бўлиб кетаркан.Мен сиздан мингдан минг розиман. Онам кетарларидан олдин Ойхон, қизим, мени кетишимга биргина қарғиш етмаяпти чоғи, касал ётаверибсениям жуда қийнаб юбордим, қари ўлсин, шу тилагимни бажар, мени қарға деганларини ҳеч тушунолмайман. Ундай деманг апа, деган бўлсамда, ўшанда кўзларига қаролмаганимга ўзимни кечира олмайман. Сизга айтмасам бўлмаслиги учун айтаяпман. Сиз ҳар доим Тошкентдан йўлга чиққанингиздан аён бериб, супирги олиб кўчани тозалаш кераклигини, сув сепиш кераклигини, кўча чанг бўлмаслигини ғазовотини қиладилар. Бек боламга гард юқтирсанг мандан кўрасан дегандай бўладилар. Тез-тез келиб туринг, укажон. Мен сизни ҳар доим соғинаман. Балажонларниям олиб келинг…
Отаҳовли суҳбатлари шоширади.
Отаҳаёт хотиралари шоширади.
Одам эскиравергани сайин бир хаёли бир хаёлни, бир яхши, юракни ҳаяжонга соладиган, кўнгилни яшартирадиган, тирикликка қувват берадиган хаёл бошқа бир, қаеридир ўхшашлиги билан умрга эгов, баъзи қилган, кўрган, баъзан гувоҳ бўлган ишларига нафрат, афсус, ачиниш ҳиссини етаклаган хаёлларни етаклаб келаркан. Бир яхшига бир ёмон дегандек.
Яхши хаёллларни етаклаб келган нарса тандирхонанинг девори. Девордаги излар. Уларни бир вақтлар, болалигида тенгқур ўғил бола, қиз болалар бирга аввал лой қилишиб, кейин бўлак-бўлакка бўлиб, деворга орқа билан туриб, бошдан ошириб лой отиб, “отамнинг пули кўп бўлсин” деб чувуллашгани, кимнинг лойи энг баландга, энг тепага катта бўлиб ёпишса, ўша боланинг отасининг пули энди кўп бўладигандек қувонишлари, ўша бола ўйинни ютган ҳисобланишини эсларкан, қувончнинг чиройидан, севинчнинг эсанкиратадаган эпкинидан, унитилган ва эсланганидан тирилган хотираларнинг кўзидан отилиб чиққан ёшнинг ичидан буғриқиб келган дамни қайтаришга кучиетмади. Девордаги излар ҳам қўшилишиб кулгандек. Излар кулгиси билан из-ма из келган, кейинги вақтларда беэга уйларда палак отган қизларнинг тўйларида урф бўлган келин бўлмишнинг бошдан ошириб гулдаста отишидек, ҳаром қозон тўқчилигининг беўхшов қилиғи, ҳаракатларининг ўхшаб кетиши, ҳозиргина кўнглида чаманлар яратиб кетган хаёлларга қуюқ соя ташлагандек бўлади. Айниқса, эгнидаги ё, бор ё, йўқ кўйлак дейилмишнинг бир парчасиниям ёраман деб туртиб чиққан жасадли келин бўлмишларнинг тортиниш нималигини паққос билмай ўсган нуқсига кўз қири тушганда, гулдаста ушлаганнинг орқасидан қур олиб тўдалашган, эрсираган дугоналарнинг тасрайишган кўзларидаги отиладиган гулдастани илиб олишга ишқивозлик ҳасратини кўрганидан буён кечки тўйларга оёғи тормай қўйган… гулдастадан уялади,
Отаҳаёт хотиралари шоширади.
Кеча қудуқдан пақирдаги сувга қўшилиб чиқиб, энди нима қиларини билмай йўлини йўқотган, қаерга келиб қолганини билмай бақрайган қурвақанинг кўзларига бекор қараган экан, ҳалиям кўз ўнгидан кетмаяпти.
Отаҳаёт хотиралари шоширади.
Қўрққандан шошган ёмон. Рўза оғиз ҳар нарсани гапирмайдилар, ҳар нарсани хаёлдан ўтказмайдилар, дейди ўзига ўзи, биров эшитиб қолмадимикан, деганча атрофига қараб қўяди.Калима қайтаради. Отаси ўргатгандек, бутун дунё бир томонга оғиб кетаётган бўлса-да, ушлаб қоладиган калимани қайтаради. Калима тоза жойдан чиқади. Ҳамиша тоза жойдан. Тоза жойдан чиқмаган нарсани калима, сўз, ёзиқ демайдилар. Бу гапларнинг барини отасидан эшитган. Унда эси йўқ, бола эди. Отаси боласи хаёли тозалигида ёдлаб олсин деб ўргатган, бир кун,албатта, фойдаси тегар деб айтган калимани қайтаради.Билсангиз сиз ҳам қайтаринг…
Азон борлиқ яхшиликларга чақириб, чорлаб, йўл кўрсатиб, борки ёмонликлардан қайтариб, қувиб ҳайдаганча қишлоқ узра сокинлик ва ҳаловат бағишлайди. Қишлоқда ўтган уч кеча, тўрт кундузқадим хотираларни янгилайди, ёшартиради, авлодларни учраштиради. Турлик турлик томошаларни томоша қилавериб бир биридан тониб кетган томирларни бир бирига таништиради. Эл қилади. Энди шу кунларни эслаб юради. Шу кунлар хаёли билан юради. Шу кунлар хаёли қувват беради. Қувват бўлади. Ҳали шаҳарга етиб бормасидан кечаги кунларни соғинаяпти. Ҳали кўп соғинса керак. Соғиниши тайин. Соғинади. Кўп соғинади.Соғинишга қарз. Одам соғинчда қадрли, хотирада тирик, дуода ҳаёт. Энасининг айтганлари хаёл дафтарида вақрақланади.
Биринчи кундаги воқеа,анча вақтдан бери қуриб, қақраб, қақшаб ётган ер қордан олдин илкис савалаб ўтган совуқ ёмғирдан нимага сесканиб кетганлиги энди аён бергандай …сесноқ энди унга ўтди. Сесноқ ичра отаҳаётнинг димоғи чоғ, давраларга сояси эгасиз қолмагандай кириб борган, орқасига қарамай кетган отадай дажам, шахдам, гурсо-гурсюриши кўринаверади, қани энди рассом бўлсанг…Хаёлига яна отасининг гапи эга чиқади. Эгасиз қолган боғ жангалга товун. Жангалга ҳамиша, ҳамма вақтвойвояк эга чиққан.Хаёлни бу сафар Катта бола бузади.
– Дадажон, мен шеър тўқидим. Айтайми?
– Айтингда, балажон!
Бир, бир, бир
Ҳамма ёқда сир.
Машина ичидаги жимликни энди Кичкина бузади.
– Шугинами, ака?
Ака эшитмаганга олади. Кичкина давом этади.
– Дадажон, сувни тик туриб ичмайдилар-а?
– Шундай? Аммажон ўргатдиларми?
– Ўзим, ичимдан билувдим, шунга.
– Дадажон, “Ризқу рўз” дегани нима дегани?
– “Насиба худодандир” дегани, балажон.
– Дадажон, аҳмоқ тишимни томга отмабман, мана, эсимдан чиқипти, энди ақлли тишим чиқмайдими?
– Ҳаммаси ниятга боғлиқ, балажон, ниятни яхши қилиш керак.
– Ният дегани нима дегани?
– Фақат яхши нарсаларни, яхши ишларни ўйлаш, қилиш дегани?
– Дадажон, яхши ўқиш ҳам иши-а?
– Энг зўр иш. Ўқдай иш.
– Дадажон, Навоий бовонинг расмларининг биттаси Навоий бобога ҳеч ўхшамайди. Биласизми? Китобларда бўлсаям барибир ўхшамайди. Навоий бовонинг кўзлари бунақа бўлмаган…қошлариям…
– Қошлари қанақа бўлган экан?
– Гапириб тушинтириб беролмайман, лекин чизиб беришим мумкин?
Гапга Катта бола қўшилади:
– Дадажон, сизми, телевизордами қаерда бўлсаям“Субҳони Раббика”ни ўқилганда “мурсалин” деган сўзни эшитганимда ҳар доим ичим вужуллаб кетади. Шу сўзни жуда яхши кўраман. Сиздаям шундай бўладими?
Энди мошин ҳайдаб бўлмайди. Қутидан чиқиб шамолламаса бўлмайди. Мардонча гапирганда энди қайнаб кетган миягаозгина шамол едирмаса бўлмайди.
Яхши пишиб, шошмай қуриган ва озгинанам теккан шувоқнинг ҳиди яқин ўртадан келади. Димоққа эга чиқади. Ер яхшигина намиққан. Соат, йўғ-э, соат дейишдан, соат сўзининг қуръоний маъносини уқиганидан буён ҳатто хаёлида айланишидан ҳам қўрқади. Вақт шомни билдиради. Жойнамоз қўлтиқда. Очиқ далада ўқиш яна насиб қилсин.
Кенг далада жойнамоз ёзар экан, йўлдан ўтаётган уловлар қаторлашиб тўхтаб,қаватини тўлдириб бораётганлар бир-бирларига тинчлик тилашар экан, қадим таниш Оққош Ота имомликкаўтади…
Азал таниш назарнинг димоғи чоғ кўринади…
Соатга илкис қараганингда сония милининг узоқ вақтдан бери бир жойда туриб қолгандек, қиличини кўтариб тўхтаб тургандек, қараганингдан кейин сесканиб юриб кетгандек туюлишини қайта-қайта кузатган. Кейин орқасига қараб-қарабкетишиниям. Чўчиб-чўчиб, оғриниб-оғриниб, сакраб-сакраб, суюниб-суюниб, ирғиб-ирғиб.Издан бир яхши нарса қолдимикан, дегандай, чоғи. Соат мили, қиличининг борди-келдиси, сотдим-олдим савдоси йўлини тўғри йўлга солиб олганларга аёнмиш. Соат қиличига тегишли гаплар Мардонники.

* * *

Мардоннинг отаҳаёт узрачарх уриб, чаппар уриб, қур олиб айтиши эшитилади. Қур таниш кўринади. Айтув аввал кўнглида, кейин тилида айланади:
– Фармонинг бир сўздан ўзга эмаслигига бўйин бердим, ё, Ҳу!
– Кўз очиб юмгунча бўлурлигига бўйин бердим, ё, Ҳу!
– Ҳар бир иш китоблардалигига бўйин бердим, ё, Ҳу!
– Ҳар бир кичигу катта ишлар сатрланганлигига бўйин бердим, ё, Ҳу!
– Эҳсоннинг мукофоти фақат эҳсонлигига бўйин бердим, ё, Ҳу!
– Ожизлигимни тан олишдан бошқа илож қолмас кундан олдин ожизлигимга бўйин бердим, ё, Ҳу!
– Бўйиндаги қон томирдан ҳам яқинлигига бўйин бердим, Ё, Ҳу!
Хаёлни яна ҳамма нарсага рухсати азалдан теккан Кичкинтой бузади.
– Дадажон, ҳаётнинг бошидаги олманинг шохига чиқиб қўшиқ айтсам, ҳаёт ҳам манга қўшилиб қўшиқ айтди. Нимани айтсам, ўшани қайтарди. Кўзимни юмиб айтсам атрофимда ўраб олганлар қараб туришгандай, кўзимни очсам бирда бекиниб олишгандай.Лекин қўрқмадим.
– Қайси қўшиқни айтувдингиз, балажон?
– Аё, соқийни…
– Ака, бирга айтмаймизми?
– Ташқарига чиқиб айтамиз. Бирга айтамиз. Далалар ҳам эшитсин.
Болалар хурсандликдан ҳайқиришади.
Худо хоҳласа келар кўклам ҳаётга, болалиги ўтган ҳаётга болалигида қандай дарахтлар қайси жойда ўсган бўлса, ўшандай кўчатни ўша жойга ўтқазади. Қайси дарахтнинг қандай жойлашганлиги куни кечагидай эсида, ораларининг неча марта қадамлаб санаган. Саноғи эсида. Ҳозир қадами катта, тўғри келмаслиги аниқ. Сариқ боланинг қадами тўғри келади. Сариққа қадамлатади. Қоравойга санатади. Ўзи хумордан чиқиб кузатади. Хаёлига дарвозадан киргандаги беҳининг бамайлихотир ёнбош ташлаб туриши жазиллаб урилди. Беҳининг белига бўйнидан осилган айрон мешнинг ҳаппайиб, икки қўл икки ёққа, икки оёқ икки томонга тарвайиб ўтириши қадрдондан қадрдон кўриниб кетди. Остидаги, отаси тоғдан атайлаб олиб келган Каттасой ясситошининг бир жойи баданига ботиб кетди чоғи бир билқиллаб қўйгандай ҳам бўлди. Оғзига бир тутам шивит тиқилганча ияк кўтариб атрофида солланишган кўк райҳон, қора райҳонларга қараганини айтмайсизми? Қурғур. Бош кетган бўлсаям такалиги эсидан чиқмай. Кулгисини қистатди. Кулдирди.
Эрнинг оғзини таноби қочганига кўзи тушган, шу вақтгача уйқусираб келган, ҳамиша ўзидан хавотирдаги хотин зотининг жағи очилади.
– Ҳой, дадаси, нимага кулаяпсиз. Нимага кулганингизни айтасиз… мен ҳам билишим керак. Ўзи боя тўхтавдук-ку. Болаларнинг кўнглига қараманг. Бу туришда қачон етамиз…
Мошинадан тушиб, оёқлар ерга тегиши билан болаларнинг айтар қўшиқлариям эсларидан чиқади. Қувалаш-қувалаш ҳайқириқлари дунёни бошига кўтаради. Болалик баридан устун келади. Бегуноҳлик баридан пеш чиқади. Болаликка айб тақамайдилар. Энди отаси қилган ишни қилмаса бўлмайди. Бир вақтлар шунга ўхшаш ҳолатларда, отаси боласини суюб кетган вақтлар отаси ўғлини қучоғига олиб, ҳеч кимга кўрсатмай, тишларингни бир кўрай қуртлагани бормикан деб оғзини катта очтириб туфлаб қўярди. Одам ҳам ўз боласини шунча яхши кўрадими, деганча, опаси аюҳаннос соларди.
Қадим таниш, отаси бир вақтлар айтган, ушлаб кўрсатган, бирда силаб қўйган, бирда бир чизим ип билан боғлаб қўйган, дегани деганидек бўлиб чиққан отамерос оғриқлар кўрсатилган жойларга беради, ҳазиллашиб турткилаб ҳам қўяди.
Тошшаҳар қочиб кетмас. Оқибати ошамидан ошмайдиган ошналарга қўшилиш қочиб кетмас. Болаларга қўшилиб ўйнагани қолади. Вақти келиб ўтган қайтганда эсларга бир нарса қолади… Кўнгил йўл ёқалари таниш хаёлларга тўлишини тусайди… қумсайди… силқийди…тўлишидан туюнади…