Амриддин Бердимуродов. Амир Темур битиги (1991)

Эрмитажда ватанимизнинг қадимий тарихи, маданияти ва амалий санъатига оид кўплаб осори атиқалар сақланади. Нафис санъат асарларию ҳайкаллар, тангаю суратлар, битиктошлар тарзида етиб келган айни меросда буюк боболаримизнинг нозик дид ва иқтидорлари, эътиқод ҳамда тафаккурлари муҳрланиб қолган. Шулардан бири диёримизнинг темурийлар даври тарихини ўрганишда муҳим аҳамиятга молик бўлган битиктошдир.

Олис ўтмишдан шоҳидлик берувчи ушбу битиктош Улуғ Ватан урушидан илгари Қозоғистоннинг Улуғтов манзилидан топилган ва Ленинградга, Давлат Эрмитажига олиб келинган.

Битиктошнинг юқори қисмидаги ёзув уч қатор бўлиб, араб имлоси ҳам араб тилида; қуйидаги ёзув эса саккиз қатор бўлиб, уйғур имлосида туркий тилда. Бошдаги битик жуда майда, атиги бир сантиметр катталикда, қолаверса, у неча асрдан буён очиқда турган, шунинг учун ҳам ёзувни ўқиш мушкулдир. Битикни илк бор туркшунос олим Н. Поппе ўрганган ва матнни аниқлашга ҳаракат қилган. Орадан беш йил ўтгач, шарқшунос олим А. Понамарёв ҳам уни қайта ўқишга уриниб кўрди. Олимнинг фикрича, дастлабки тадқиқотчи битикнинг умумий маъносини ойдинлаштиргани ҳолда баъзи ёзувларни нотўғри тушунган. Шунинг учун А. Понамарёв айрим сўзларни моҳиятдан келиб чиқиб чуқур таҳлил қилди ва матннинг бошқача йўсинини таклиф этди. Агарда битикнинг у рус тилига қилган таржимасини ўзбек тилига ўгирадиган бўлсак, қуйидаги мазмун келиб чиқади: «Тарихнинг етти юз тўқсон учинчи — Қўй йилида Турон султони Темурбек икки юз минг черик билан Тўхтамишхон устига юрди. Шу ерда белги бўлсин деб ушбуни ўрнатди. Тангри нисбат бергай, иншооллоҳ»… Тошнинг тепа қисмидаги арабча ёзувнинг фақат «Марҳаматли ва мурувватли Худованди Карим шарафига…» — деган жумласини ўқишга эришилган. Бошқа қисми хиралашиб кетганлиги учун аниқлашнинг иложи бўлмаган.

Муаррих Низомиддин Шомийнинг ёзишича, соҳибқирон-жаҳонгир Амир Темур Кўрагон 1391 йилнинг 28 апрел куни Тўхтамишхон устига юриш қилган, бораётиб Улуғтов деган жойда тўхтаган, баланд тепалик устига чиқиб теварак-атрофга, узоқ-узоқларга назар солган ва мана шу ерга бир белги қўйиш ҳақида буйруқ берган. Шунга кўра ҳар бир аскар биттадан тош келтириши, тошлар бир жойга тўпланиши, шуларнинг ичидан силлиқ бир тош танлаб олиниб, унинг сиртига икки имлода, икки тилда ёзув битилиши лозим эди. Юқорида кўзда тутилган битиктош шу тариқа юзага келгандир. Бу битик қалбаки эмасмикин деган шубҳада айрим олимлар уни қайта текшириб, тошдаги қайдларни тарихий манбалар билан солиштириб кўрдилар.

Битикда зикр этилганидек, Амир Темур ҳақиқатан ҳам ўзини Турон султони деб атаган ва Тўхтамишхон устига икки юз минг лашкар билан бостириб борган эди. Бу юриш 1391 йил содир бўлганлиги, шунинг шарафига битиктош ўрнатилгани темурийлар даврининг йилномачилари Ғиёсиддин Али, Низомиддин Шомий ва Шарафиддин Али Яздийларнинг асарларида қайд этилган.

Хўш, ушбу битикда айтиб ўтилган Олтин Ўрдага юриш қандай бошланиб, қай тариқа якун топган. Буни ойдинлаштириш учун авваламбор Амир Темур билан Тўхтамишхон ўртасидаги муносабатларга қисқача тўхталиб ўтиш лозим. Маълумки, жаҳонгир Амир Темур билан Тўхтамишхоннинг илк учрашуви 1375 йили Самарқанд шаҳрида бўлган эди. Ўшанда Олтин Ўрда хони Ўрисхоннинг таъқибидан қочиб, Тўхтамишхон паноҳ излаб келганди. Гарчи Амир Темур мўғуллар истилоси туфайли хароб бўлган Мовароуннаҳрни қайта тиклаш билан банд бўлса-да, шунга қарамай Тўхтамишхонга иззат-ҳурмат кўрсатди. Тўхтамишхон унинг жамики ёрдамини сидқидилдан қабул қилди ва унга содиқ қолиши ҳақида қайта-қайта қасам ичди. Орадан йиллар ўтиб, 1380 йилдаги Куликово жангидан кейин мавқейи йўқолган Мамайхонни тор-мор келтиргач, Жўжи улусида ҳокимиятни кўлга киритган Тўхтамишхон салбий томонга ўзгарди. Табиийки, у тасарруфидаги ерларни кенгайтиришга интилди — таловчилик юришларининг режасини тузди. Ҳатто ҳомийси Амир Темурнинг яхшиликларини ҳам ҳисобга олмай, унинг қўл остидаги юртларни босиб олиш учун 1387-88 йилларда икки марта ҳамла қилди. Яқиндагина кўз ёш тўкиб, паноҳ излаб келган Тўхтамишхоннинг энди уялмай-нетмай қўшин тортиб келиши, табиийки, жаҳонгирни қаттиқ ғазаблантирди. У секин-аста қад ростлаётган ватанини ҳимоя қилишга шайланди. Сирдарё бўйларида Тўхтамишхон қўшинлари кучли зарбага учради. Бундай бўлишини кутмаган тажовузкорлар тирқираб кетишди. Амир Темур эса музаффар қўшини билан Самарқандга қайтди. Албатта бу Тўхтамишхоннинг буткул мағлубиятга учраганини англатмас, у катта қўшин тўплаб, ҳеч кутилмаганда Мовароуннаҳрга бостириб келиши ҳам мумкин эди. Яъни, шимоли-ғарбий сарҳадларда Амир Темур салтанати осойишига путур етказувчи кучли душман пайдо бўлганди. Шу боис у Тўхтамишхонни тамомила янчиб ташлаш учун ҳозирлик кўра бошлади ва 1389 йили Олтин Ўрдага қўшин тортди. Тўхтамишхон эса очиқ жанг қилишдан чўчиб чўлга қочди. Уни қувиш бефойда эканлигини англаган Амир Темур муқаррар содир бўлажак урушга яраша куч тўплашга киришди.

Тарихчилар қайд этишича, Амир Темур Тўхтамишхонга қарши 1390 йилнинг қишида юриш бошлаган. Самарқанддан чиққан қўшинлар Сирдарёни кечиб ўтганда, Чиноз яқинида қишлаган. Соҳибқирон ўз одатига кўра Шайх Маслаҳатнинг қабрини зиёрат қилиш учун Хўжандга борган ва атаган назру ниёзларини бева-бечораларга улашиб, тағин Чинозга қайтиб келган. Шундан кейин у қаттиқ бетоб бўлиб, қирқ кунча ётиб қолган. 1391 йилнинг январ ойида соғайгач, яна у шижоат билан бўлғуси жангга ҳозирлик кўра бошлаган. Жаҳонгир амирларга, лашкарбошию навкарларга совға-салом улашган, уларнинг руҳини кўтарган. Ўғириқдаги маликалардан фақатгина гўзал хотини Чўлпон Маликни олиб қолган, бошқаларини эса Самарқандга қайтариб юборган. Ниҳоят, 22 январ куни қўшин Тошкентдан ўтиб Қора Сомон деган жойга етишганда уларнинг ҳузурига Тўхтамишхоннинг элчилари етиб келган. Бу бежиз эмас эди, албатта. Амир Темур катта қўшин билан ёпирилиб келаётганлигини эшитган Тўхтамишхон талвасага тушган ва музокара олиб боришга қарор қилган эди. Соҳибқирон уларни ҳурмат билан кутиб олинг, дея буйруқ берган. Тўхтамишхон ҳадя сифатида инъом этган ва элчилар олиб келган лочинни у қўлига қўндирган-у, бироқ унга қайрилиб қарамаган.

Элчилар Амир Темурнинг каршисида тиз чўкишиб, унга Тўхтамишхоннинг мактубини топширишган. Ушбу номада Тўхтамишхон унга қилган хиёнатидан қаттиқ пушаймон эканлиги, Амир Темур агарда гуноҳидан ўтса, бундан буён вассал бўлиб, унинг барча буйруғини сўзсиз бажариши айтилган эди. Бу Тўхтамишхоннинг навбатдаги найранги эканлиги жаҳонгирга сир эмас эди, шунинг учун ҳам унга муносиб жавоб қайтарди. Жавоб хатида нонкўрлик қилган Тўхтамишхоннинг ваъдаю сўзига ҳеч качон ишонмаслигини қайд этиб ўтади. Шундан сўнг Амир Темур юришни давом эттирамизми ёки Самарқандга қайтамизми деган масалани ҳал қилиб олиш учун қурултой чақирди. Қурултойда қатнашган амирлар, шаҳзодаю лашкарбошилар юришни давом эттириш лозим, Тўхтамишхон вақтида тийиб қўйилмаса, барибир, бир кун шунга мажбур бўлинади, дейишади.

1392 йилнинг феврал ойи охирларида Амир Темур қўшинлари Ясса, Қорачуқ ва Саврондан ўтиб, бепоён даштликка чиқишди. Апрел ойининг охирларида қўшин Улуғтовга етиб келди. Худди шунда жаҳонгир баланд чўққига чиққан ва теварак-атрофга назар солиб, кўнгли аллақандай ҳисларга тўлган, шу ерда ўзидан бир ёдгорлик қолдирмоқчи бўлган.

Битиктош ўрнатилгач, қўшин яна олдинга силжиган. Ялиниб-ёлворишига қарамай, барибир, юриш режасидан қайтмаган Амир Темур лашкарини қай тариқа ҳолдан тойдирсам экан, деб ўйлаган Тўхтамишхон ахири бир қарорга келган, яъни рақиб қўшинини ортидан эргаштириб, чўлда қочиб юришни, уларни ҳоритишни, очликка дучор килиб, сўнг бирдан ҳужумга ўтишни режалаштирган. Унинг бу ниятини жаҳонгир англаб, рақиб лашкарлари изини топиш учун ҳар томонга моҳир хуфиячиларни жўнатган, набираси, жасур лашкарбоши Муҳаммад Султонга қўшин ажратиб бериб, олд томонга юборган. Шунингдек, Умаршайх Мирзони ҳам 20000 лашкарга бош қилади ва Тўхтамишхонни ахтаришга йўллайди.

Умаршайх Мирзо рақиб қўшинлари билан юзма-юз келиб, жангга киришади.

1391 йилнинг 18 апрелида Амир Темур ўзи қўшинга бош бўлиб, Самара вилоятининг Қундузча деб ном олган жойида Тўхтамишхон қўшинига қарши жанг бошлайди. Тўхтамишхон лашкарлари тор-мор этилади.

Амир Темур ғалабани қўлга киритгач, Ёйиқ дарёсидан кечиб, Саврон, Ўтрор, Тошкент орқали Самарқандга қайтиб келган. Бу юришга жами 11 ой вақт кетган. Шундан сўнг ватаннинг шимоли ғарбий ҳудудлари анча йиллар осойишта турди…

Ленинград Давлат Эрмитажидаги бу битиктош Амир Темурнинг ватан осойишталиги йўлида олиб борган курашларидан бири ҳақида ҳикоя қилувчи ёдгорликдир. Жаҳонгир уни Улуғтовда мангу турсин, келажак наслларга шавкатли ишларимизни доимо эслатсин, деб ўрнатган бўлса эҳтимол. Шу маънода, қимматли бу обида ўзининг азалий жойи — Улуғтовга қайта ўрнатилса, нур устига нур бўлар эди.

“Ёшлик” журнали, 1991 йил, 6-сон